Stanisław Trembecki Sofijówka.pdf

Stanisław Trembecki

Sofijówka

WSTĘP [Adam Mickiewicz]

Poezja opisowa na pierwszą uwagę zdaje się być łatwiejszą od innych rodzajów, bo

główną część dzieła, rzecz jego, samo nastręcza przyrodzenie, zostawując tylko

talentowi poetyckiemu rozkład przedmiotu i stosowne wydanie. Ale ta łatwość jest

tylko pozorną, bo rzeczywiście niełatwe do zwalczenia spotykają się trudności.

Opisując na przykład przedmioty powszedne, kaŜdemu znajome, jakiej Ŝe potrzeba

sztuki, aby je czy to zręcznym wszystkich części wystawieniem i odbiciem, czy

wtrącaniem własnych myśli, postrzeŜeń i ustępów podnieść, uślachetnić i barwą

nowości przyodziać! W malowaniu okolic najhojniej od natury upięknionych i

godnych podziwienia śliski jest nader środek między pochwałą zbyt ogólną,

deklamacyjną, a dokładnym tylko, topograficznym szczegółów wyliczaniem.

Dodajmy trudność utrzymania interesu tam, gdzie Ŝadnej nic masz akcji, gdzie nic

do namiętności nie przemawia, gdzie wszystkie zalety obrazu poetyckiego kończą

się na doskonałej perspektywie, światłocieniu i kolorycie, a poznamy, jak

wielkiego talentu, jak wysoko ukształconego smaku poema opisowe wymaga.

Wszystkie te trudności pokonał Trembecki i wszystkie połączył zalety w opisaniu

Zofijówki, które uwaŜać moŜna za arcydzieło, stawające obok najcelniej szych

poematów tego rodzaju w jakiejkolwiek literaturze. Ale chwała Trembeckiego nic

kończy się na przymiotach powszechniejszych, jakich wymagać by moŜna po

kaŜdym sztukmistrzu i po kaŜdym dziele sztuki pięknej. Trembecki ma przymioty

sobie właściwe, które jemu i jego poezji dają wyŜszość nad poezją i poetów

spółczesnych; gdy albowiem mowa polska .poetycka charakter swój właściwy

tracić zaczęła i postać przybierać obcą, francuską - Trembecki zachował,cechy

złotego- wieku poezji narodowej. Kiedy naśladowanie i tłumaczenie poetów

francuskich wprowadziło styl jednostajny, tak dalece, Ŝe ta jednostajność w

tłumaczeniu Iliady , Raju utraconego i Georgik francuskich co do zewnętrznego

wydania zaciera zupełnie róŜnicę charakterów między odległymi wiekami, prostotą

majestatyczną zdumiewającym Grekiem, między ponurym i olbrzymim Anglikiem

i wreszcie lekkim, wymuskanym Francuzem - styl Trembeckiego wypływa z natury

mowy ojczystej, jest więc giętki, sposobny równie do wydania górności jak

prostoty myśli i róŜnych w tej mierze" połączeń i odcieniów, ale zawsze

właściwym sobie sposobem, nie tracąc bynajmniej piętna narodowości i

oryginalnego talentu. Kiedy sztuka rymotwórcza dzisiejsza zdaje się przechodzić w

sztukę wierszowania, i ubiegać się szczególniej o płynność, harmonią, połysk,

rzadkie rymowanie i inne zewnętrzne ozdoby - mowa Trembeckiego potęŜna, z

wyboru i mocy myśli zalety szukająca, bogata, rozmaita, powinna by zawstydzać i

rozŜalać nas, Ŝe tak ją na czerkieską przerabiamy.

CzymŜe się stało, Ŝe Trembecki tak się wysoko nad innych wyniósł? Oto bez

wątpienia, Ŝe warunki ukształcenia się na poetę w porze swojej poznał i dopełnić

ich usiłował. Bo sztukmistrze, teraz zwłaszcza, podobnie jak uczeni, znać powinni

dokładnie drogę doskonalenia się swojego; inaczej talent ich łatwo albo się

wykrzywi i zdziwaczy, albo spospolituje i potworne albo niedołęŜne, jakich zawsze

pełno, będzie przymnaŜal płody. Trembecki był silniejszy niŜ zwyczaj powszechny,

niŜ moda i opinia panująca,. Więc świeŜo wprowadzona galomania nie miała

wpływu na jego talent i mowę. Talenta i język klasyków staroŜytnych, talenta i

język ojczysty wieków zygmuntowskich, poznawanie gruntowne historii, literatury

i innych nauk, oto jest wszystko, z czego Trembecki pokarm talentowi swojemu

wyciągnął, zdrowo go pielęgnował i po mistrzowsku kształcił. Stało się więc, Ŝe

Trembecki, w mowie polskiej znalazłszy niewyczerpane skarby, umiał nimi hojnie,

ale zawsze rozsądnie zarządzać. Wskrzeszanie wyrazów niesłusznie zaniedbanych,

wcielanie cudzoziemskich z języka pobratymczego, nowych tworzenie, łamanie

składni, śmiałych wyraŜeń j zwrotów uŜywanie, słowem: samowolna, ale

szczęśliwa nad mową władza jemu samemu właściwą być się zdaje, którą gdyby

kto nie talentem i nauką, ale ślepo naśladując, zuchwałym wdzierstwem chciał

osiągnąć, skaziłby język i wydał się dziwacznie; czego liczne miewamy przykłady.

A jako piękności poezji Trembeckiego skutkiem są wielkich talentów, obszernej i

gruntownej erudycji, połączonej ze smakiem ukształconym mianowicie na wzorach

klasyków polskich dawnych i klasyków staroŜytnych - tak, aŜeby te piękności

uczuć w całej mocy, potrzeba, oprócz stosownego usposobienia, znać dokładnie

dawny język, polski, a nawet języki staroŜytne. Dlatego to dzieje się nierzadko, Ŝe

młodzi czytelnicy Trembeckiego chwalą go, łącząc tylko glos swój ad vocem

populi , a niekiedy o jego poezjach dziwaczne na cudzą wiarę powtarzają zdania * ;

dlatego to objaśnianie i komentowanie wszystkich pism Trembeckiego byłoby

nader waŜnym i uŜytecznym, prowadząc ku temu, iŜby smak Trembeckiego mógł

się stawać coraz powszechniejszym.

Tak rozległe przedsięwzięcie nie zgadza się z planem niniejszego wydania;

obraliśmy więc jedno tylko dzieło, to jest ZofijówkĘ , która pod tym względem na

szczególną ze wszech miar uwagę zasługiwać powinna. Oprócz albowiem

ogólnych wyŜej wytknionych zalet, przypomnijmy, iŜ wielką, a moŜe

najgłówniejszą poematów opisowych ozdobą jest koloryt, czyli zewnętrzne

ubranie; tu wiec Trembecki miał pole rozwinienia swojej mowy poetyckiej w całej

wielmoźności i blasku. Dlatego spotykamy w Zofljówcc częściej niŜ w innych

poety naszego dziełach zwroty śmiałe i niepospolite składnie. Wiele takŜe

przywiedzionych imion i miejsc historycznych stosownego wymaga objaśnienia.

Układ poematu jest bardzo naturalny i prosty. Po ogólnym powitaniu ziemi

ukraińskiej (do w. 40) i krótkiej pochwale Potockiego (od w. 41), który w owym

kraju nad wszystkich ''obywateli wyŜszość w sobie niesie", poeta schodzi do

opisania ogrodu Potockich, jako okolicy szczególnie Ukrainę zdobiącej.

Wymyśliwszy zdarzenie dające początek załoŜeniu Zofijówki (od w. 53 do 100)

przebiega następnie wszystkie jej części, gaiki (w. 117), groty (w.121 i 126),

ogląda skałę (w. 133 do 152), drzewa zasadzone na pamiątkę zmarłych dzieci (w.

153 do 168), mostem wstępuje do chłodniku, kędy niegdyś Pelej zdybal Tetydę

(ustęp od 183 do 234), przez kanał podziemny (od 237 do 258) płynie do wyspy

"AntiCirce", której cudowne wymienia własności (do wiersza 290). Czerpając z

przezroczystego strumienia (w. 295) dziwi się nad szaleństwem ludzi, którzy mając

tak zdrowy i posilny napój wolą ukracać sobie Ŝycie mocnymi trunkami; wszakŜe

troskliwością rządu nałóg ten zgubny coraz staje się rzadszym; stąd poeta cieszy się

nadzieją, Ŝe wkrótce pospólstwo ukraińskie, lepiej oświecone, wyrówna przodkom

swoim, którzy niegdyś z mądrości u postronnych słynęli. (Ustęp o mędrcach

północnych, od w. 337 do 352.) Od strumienia udaje się na pobliskie miejsce,

zwane szkołą ateńską (w. 356), gdzie słucha rozprawiających mędrców (ustęp od

367 do 454), nareszcie, obejrzawszy pomnik grobowy (od 469 do 492), kaskadę

(do 506), kończy ogólną pochwałą ogrodu zawierającego tyle piękności i apostrofą

do Zofii Potockiej (od w. 517 do końca), której pamiątce okolica ta poświęcona i

od której przyjęła nazwanie.

UwaŜać wypada, iŜ oprócz wmieszanych stosownych ustępów dla rozmaitości,

samo to przechodzenie z miejsca na miejsce okazuje wielką sztukę poety, który

pprowadzając niejako za sobą czytelnika, martwemu obrazowi Ŝycie i ruch nadał; a

wśród mnogich opisów, opowiadań, wtrąconych zdań i uwag, kaŜdy szczegół tak

naturalnie wypływa z poprzedzającego i wiąŜe się z następnym, iŜby rzec moŜna

słowami samegoŜ poety: "Nie przypadkiem, porządnym wszystko idzie lądem" (w.

384).

* W pochwale Krasickiego przez Stanisława Potockiego czytamy, iŜ Trembecki,

lubo w poezjach swoich często wznosi się wysoko, częściej jednak spada. Wyrok

ten powtarzano w róŜnych pismach; Ŝaden przecieŜ krytyk nic raczył nam pokazać,

gdzie mianowicie dostnegł owych wielkich upadków Trembeckiego.

Sofijówka

Miła oku, a licznym rozŜywiona płodem,

Witaj, kraino, mlekiem płynąca i miodem!

W twych łąkach wiatronogów rŜące mnóstwo hasa;

Rozroślejsze czabany twe błonie wypasa.

Baran, którego twoje utuczyły zioła,

CięŜary chwostu jego nosić muszą koła.

Nasiona, twych wierzone bujności zagonów,

PomnoŜeniem dochodzą babilońskich plonów.

Czernią się Ŝyzne role; lecz bryły tej ziemi

Krwią przemokły, stłuszczone ciały podartemi.

Dotąd jeszcze, wieśniaczą grunt sochą rozjęty,

Zębce słoniów i perskie wykazuje szczęty * .

W tych gonitwach, od obcych we śrzodku poznany,

Szesnaście potem razy kraj odmienił pany.

W nim najsroŜsze z Azyją potyczki Europy,

W nim z szlachtą wielokrotnie łamały się chłopy.

Przeszły więc niwy w stepy, a trawa bez kosy

Pokrewne Pytonowi mnoŜyła połosy.

W leciech niŜszych, otwartej acz nie było wojny,

Utrapiał Ukrainę pokój niespokojny.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: