WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA
Stanisław Kaźmierczyk, Zbigniew Pulka
Wrocław 1999
WPROWADZENIE
1. CHARAKTERYSTYKA PRAWODAWSTWA
W ramach prawoznawstwa można wyróżnić trzy podstawowe kategorie nauk prawnych: szczegółowe nauki prawne, ogólną naukę o prawie, nauki historycznoprawne.(1) Podstawowe znaczenie w strukturze prawoznawstwa posiadają szczegółowe nauki prawne. Nauki te określane są także niekiedy mianem nauk dogmatycznoprawnych, czy też nazwą „dogmatyka prawa”, która zbiorczo określa kategorię szczegółowych nauk prawnych. Są to nauki, których przedmiotem badań jest prawo aktualnie obowiązujące w konkretnym państwie (prawo wewnętrzne) oraz prawo obowiązujące we wzajemnych stosunkach między państwami (prawo międzynarodowe publiczne). Twierdzi się, że nauki te prezentują „podejście dogmatyczne” w procesie poznania zjawisk prawnych tzn. rozważania tych nauk są zawsze lub prawie zawsze związane z analizą norm konkretnego systemu prawnego (system prawa aktualnie obowiązującego w danym państwie). Oznacza to, że w polskim prawoznawstwie dogmatyka prawa zajmuje się głównie badaniem aktualnie obowiązującego prawa polskiego.(2) Każda ze szczegółowych nauk prawnych rozwiązuje problemy powstające w innej gałęzi (dziale) systemu prawa obowiązującego aktualnie w danym państwie. Wyjątek stanowi nauka prawa międzynarodowego publicznego, która bada prawo aktualnie obowiązujące w stosunkach miedzy państwami. (1)K. Opałek, Problemy metodologiczne nauki prawa. Warszawa 1962. rozdz. V, por. też. R. Sarkowicz, J. Stelmach, Teoria prawa, Kraków 1998, s. 11-14; por. też, W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria państwa i prawa. Warszawa 1986. s. 8-9; por. też. K. Opałek, J. Wróblewski. Zagadnienia teorii prawa. Warszawa 1969. s. 350-353: por. też, Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa. Warszawa 1980, s. 7-22. (2)J. Wróblewski, Paradygmat dogmatyki prawa a prawoznawstwo, (w:) Szkice z teorii prawa i szczegółowych nauk prawnych, red. S. Wronkowska. M. Zieliński, Poznań 1990; por. też, Z. Ziembiński, Szkice z metodologii szczegółowych nauk prawnych. WarszawaPoznań 1983,s. l0 i n. W nauce prawa przez gałąź prawa rozumie się zbiór norm, które regulują określoną, wyodrębnioną sferę stosunków społecznych.(3) Przykładowo: prawo karne jest gałęzią prawa, która określa jakie czyny należy uważać za przestępstwa, zasady odpowiedzialności sprawców przestępstw oraz kary grożące za ich popełnienie. Badaniem norm, które regulują ten obszar społecznych relacji zajmuje się nauka prawa karnego materialnego. Z kolei, prawo cywilne jest gałęzią prawa normującą stosunki majątkowe i niektóre stosunki osobiste zachodzące między równorzędnymi podmiotami prawa (osobami fizycznymi, osobami prawnymi, jednostkami organizacyjnymi nie posiadającymi osobowości prawnej). Badaniem norm, które regulują ten typ stosunków społecznych zajmuje się nauka prawa cywilnego materialnego. Podstawowym zadaniem nauk dogmatycznoprawnych jest analiza norm tworzących daną gałąź prawa aktualnie obowiązującego w danym państwie. Na tę analizę składa się rozstrzyganie zagadnień: obowiązywania, interpretacji i systematyzacji prawa. Do zadań szczegółowych nauk prawnych należy też tworzenie aparatury pojęciowej niezbędnej do rozwiązywania powyższych zagadnień. Wszystkie te zagadnienia łącznie (tzn. obowiązywania, interpretacji, systematyzacji, definicyjno-pojęciowe) określane są mianem problemów dogmatycznoprawnych.(4) Zagadnienia obowiązywania prawa (tzw. zagadnienia walidacyjne) można sprowadzić do formuły: „Czy norma N obowiązuje w systemie prawa S w danym czasie T?”. Zagadnienia walidacyjne rozstrzygane są w szczegółowych naukach prawnych przy zastosowaniu kryteriów określonych przez pojęcie obowiązywania formalnego (systemowego). Zagadnienia interpretacji (wykładni) prawa można sprowadzić do następujących formuł: „Jakie jest znaczenie wyrażenia W w przepisie P.” (racje językowe wykładni); „Czy stosowanie przepisu P w znaczeniu Z jest celowe, zgodnie z intencjami prawodawcy, słuszne i sprawiedliwe?” (racje funkcjonalne wykładni); oraz „Czy uznanie, że przepis P ma znaczenie Z poprowadzi do rekonstrukcji normy, która byłaby w kolizji z innymi normami?” (racje systemowe wykładni). Wykładnia doktrynalna uzależniona jest od oceniających wyborów ideologii wykładni (ideologii statycznej lub dynamicznej).(5) (3) K. Opałek, Problemy metodologiczne nauki prawa. Warszawa 1962, s. 172 i n.; por. leż, W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria państwa i prawa, cyt. wyd. s. 408-409. (4) J. Wróblewski, Wybrane zagadnienia metodologiczne dogmatyki prawa, (w:) Zagadnienia metodologiczne prawoznawstwa, red. J. Wróblewski, Ossolineum 1982. s. 125. i n.; por. też, W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria państwa i prawa, cyt. wyd. s. 11: por. też, L. Nowak, Interpretacja prawnicza, Warszawa 1973, s. 29-31. Wybór ideologii wykładni przesądza wybór dyrektyw interpretacyjnych. Typowa wypowiedź interpretacyjna formułowana w dogmatyce prawa ma postać: „Przypadek P rozstrzyga się na podstawie przepisów P 1, P2, P3 rozumianych w znaczeniach Z1, Z2, Z3.” Zagadnienia systematyzacji prawa dotyczą ustalenia relacji między normami prawa obowiązującego. Typowa wypowiedź dogmatyki prawa w tym przypadku ma postać; „Norma N1 jest w stosunku R do normy N2.” W procesie systematyzacji prawa nauki szczegółowe prawoznawstwa identyfikują następujące relacje między normami: a) hierarchii norm (norma wyższa - norma niższa), b) podstawy obowiązywania (norma kompetencji prawodawczej - norma powstała w wyniku zrealizowania normy kompetencyjnej), c) derogacji (norma N1 uchyla normę N2), d) zakresowe (lex specialis - lex generalis), e) wynikania (norma N2 jest konsekwencją normy N 1), f) przynależności do części systemu prawa (gałęzi prawa) lub do danego aktu prawnego. Odnośnie relacji przynależności warto zaznaczyć, że podział prawa na gałęzie jest tworem dogmatyki prawa. Problemy definicyjno-pojęciowe. Obok pojęć tekstowych będących znaczeniami terminów występujących w języku prawnym (język tekstów prawnych), dogmatyka prawa konstruuje pojęcia pozatekstowe, które należą do języka prawniczego dogmatyki prawa.(6) Zarówno pojęcia tekstowe jak i pozatekstowe służą analizie prawa obowiązującego. Są to najczęściej pojęcia porządkujące stosowane w zakresie rozstrzygania zagadnień wykładni, obowiązywania i systematyzacji prawa. Pojęcia te mają charakter konwencjonalny tzn., że są to „pojęcia narzędzia”, których „dobór jest w zasadzie swobodny byleby okazały się odpowiednie wobec przedmiotu i przydatne do badań”.(7) Pojęcia te nie są tworzone z intencją odzwierciedlania jakiejś pozajęzykowej rzeczywistości, lecz jako instrument przydatny przy wykładni, sys- tematyzacji oraz rozstrzyganiu problemów obowiązywania prawa. Podstawowe pojęcia prawnicze uprawnienia i obowiązku występują w sformułowaniach: „X ma prawo (jest uprawniony)” oraz „X ma obowiązek (jest obowiązany)”. Zdefiniowanie tych pojęć za pomocą definicji realnych lub nominalnych w formie klasycznych definicji równościowych okazuje się zadaniem niewykonalnym, ponieważ nie ma takich przedmiotów, jak uprawnienie czy obowiązek. Zwroty te nabierają sensu jako element wypowiedzi deontycznych typu: „X ma uprawnienie / obowiązek ze względu na normę N.”(8) (5) Wróblewski, Rozumienie prawa i Jego wykładnia, Ossolineum 1990, s. 93-95. (6) C. Opałek, J. Wróblewski, Zagadnienia teorii prawa, cyt. wyd. s. 66-78. (7) Longchamps, Uwagi o używaniu pojęć w naukach prawnych. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego nr 27. Seria A, Prawo VII, Wrocław 1960, s. 12. Wypowiedź: „X ma obowiązek zachowania Z” znaczy: norma N nakazuje podmiotowi X zachowanie Z, lub norma N zakazuje podmiotowi X zachowanie nie-Z. Z kolei, wypowiedź: „X ma uprawnienie U w wobec Y” znaczy: norma N nakłada na podmiot Y obowiązek świadczenia na rzecz podmiotu X.. Nauki szczegółowe prawoznawstwa obok typowych problemów dogmatycznych zajmują się także problematyką doskonalenia prawa. Podstawowe wartości, które stanowią przesłanki formułowania postulatów doskonalenia prawa obowiązującego są następujące: a) logiczna i prakseologiczna niesprzeczność systemu prawa, b) zupełność systemu prawa, c) spójność aksjologiczna systemu prawa, d) skuteczność regulacji prawnej. Dogmatyka prawa ocenia prawo obowiązujące zarówno z pozycji wartości jakie przez to prawo są zakładane, jak też z punktu widzenia wartości, które w prawie zakładane nie są, czyli takich, których nie można przypisać aktualnemu prawodawcy. Oceny prawa mogą być zrelatywizowane (pochodne, wtórne), lub niezrelatywizowane (pierwotne, zasadnicze). Są to wypowiedzi typu: „Norma N ma wartość W” (np. jest słuszna, sprawiedliwa) - jest to ocena niezrelatywizowana (zasadnicza); „Norma N ma wartość W według systemu aksjologicznego S” (np. według moralności katolickiej, protestanckiej, liberalnej, komunistycznej, mieszczańskiej, itp.) - jest to ocena zrelatywizowana systemowo; „Norma N ma wartość W jako środek do celu C” (np. jest środkiem skutecznym, kosztownym, itp.) - jest to ocena zrelatywizowana instrumentalnie. Oceny prawa są punktem wyjścia postulatów jego doskonalenia. Z problematyką optymalizacji prawa wiążą się ściśle zagadnienia socjotechniczne prawoznawstwa (problemy polityki prawa).(9) Nauki szczegółowe prawoznawstwa podejmują też problematykę teoretyczną, w takim zakresie, który jest niezbędny dla rozwiązywania zagadnień dogmatycznych, optymalizacji prawa oraz socjotechnicznych. Na problematykę teoretyczną w prawoznawstwie składa się opis i wyjaśnienie zjawisk prawnych rozpatrywanych w aspekcie logiczno-językowym (prawo jako norma, czyli rodzaj wypowiedzi językowej) i w aspekcie psychospołecznym (prawo jako rodzaj faktu psychicznego lub społecznego). Ważną częścią problematyki teoretycznej są zagadnienia funkcjonowania prawa w społeczeństwie tzn. problemy socjologicznoprawne i psychologicznoprawne, których analiza zakłada ujmowanie prawa w aspekcie realnym jako faktu empirycznego. (8) W. Lang, .1. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria państwa i prawa, cyt. wyd. s. 355. W teorii prawa przyjmuje się, że: „Zdania deontyczne, to (...) zdania o obowiązkach i uprawnieniach zrelatywizowane do określonych norm postępowania.”, tamże, s. 356. (9) Na temat problemów polityki prawa, por. rozdział poświęcony tworzeniu prawa w niniejszym skrypcie. Analiza tych zagadnień prowadzi do określenia genezy społecznej badanych regulacji prawnych oraz konsekwencji społecznych i psychologicznych jakie wywołuje stosowanie i przestrzeganie prawa. Badanie funkcjonowania prawa w społeczeństwie pozwala na określenie prawidłowości, które mogą być wykorzystane przy rozstrzyganiu zagadnień socjotechnicznych oraz z zakresu optymalizacji prawa. Można powiedzieć, że obok rozwiązywania problemów dogmatycznych, podstawowym zadaniem szczegółowych nauk prawnych jest optymalizacja oddziaływania przez prawo na stosunki społeczne, po to, aby w stopniu najwyższym były one zgodne z systemem wartości, który można przypisać aktualnemu prawodawcy. Ogólna nauka o prawie jest określana najczęściej nazwą „filozofia prawa”, „teoria prawa” lub „teoria państwa i prawa”. O ile szczegółowe nauki prawne charakteryzuje podejście dogmatyczne w badaniach zjawisk prawnych (analiza prawa tu i teraz obowiązującego) o tyle w ogólnej nauce o prawie dominuje podejście ogólne (badania zjawisk prawnych nie zrelatywizowane do konkretnego państwa i określonego czasu).(10) Celem badań ogólnoteoretycznych jest opis i wyjaśnienie podstawowych, uniwersalnych cech prawa i prawidłowości jakimi ono podlega, bez odnoszenia tych rozważań do konkretnego systemu prawa. Ważną częścią obszaru badawczego ogólnej nauki o prawie są zagadnienia filozoficznoprawne. W ramach problematyki filozoficznej, podstawowe znaczenie mają zagadnienia aksjologii prawa. Chodzi tu o stosunek prawa do wartości moralnych, czy też ogólniej - o kwestię wartości wyrażanych w normach prawnych, zasadach tworzenia prawa oraz realizowanych w procesach stosowania prawa i społecznego działania prawa. Rozważania filozoficznoprawne charakteryzuje poszukiwanie prawa słusznego lub sprawiedliwego w świetle przyjmowanej moralności. Celem rozważań filozoficznoprawnych jest także porządkowanie aksjologicznych przesłanek jakie przyjmowane są w dogmatyce prawa w zakresie rozstrzygania zagadnień dogmatycznych i socjotechnicznych. Porządkowanie założeń dotyczących wartości preferowanych przez prawodawcę, przybiera formę konstruowania modeli idealnych państwa i prawa legitymowanego ze względu na wyrażane wartości.(11) (10) W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria państwa i prawa, cyt. wyd. s. 8. (11). Z. Pulka, Legitymizacja państwa w prawoznawstwie, Wrocław 1996, s. 226-227. Twierdzenia formułowane w zakresie rozstrzygania problemów filozoficznych w prawoznawstwie nie są empirycznie rozstrzygalne, tzn. nie mogą być weryfikowane lub falsyfikowane poprzez odwołanie się do szeroko rozumianego doświadczenia. W ogólnej nauce o prawie prowadzi się także rozważania metodologiczne (niekiedy zaliczane do problematyki filozoficznej). Jest to refleksja metanaukowa, czyli refleksja nad naukami prawnymi, dotycząca problemów jakie te nauki poruszają oraz ich statusu metodologicznego tzn. do jakiej kategorii nauk nauki prawne mogą być zaliczone (nauki formalne czy empiryczne, teoretyczne czy praktyczne itp.).(12) W ogólnej nauce o prawie prowadzi się również ogólne rozważania z zakresu problematyki socjotechnicznej, czyli rozważania dotyczące polityki tworzenia i stosowania prawa, które nie są odnoszone do konkretnego systemu prawa. Nauki historycznoprawne nie są typowymi naukami prawnymi tak jak dogmatyka prawa i ogólna nauka o prawie, tradycyjnie jednak uznawane są za istotny element w strukturze prawoznawstwa. Przedmiotem badań tych nauk są instytucje prawnopolityczne należące już do przeszłości tzn. prawo które kiedyś obowiązywało oraz występujące w dziejach typy i formy państwa. Badaniem tych instytucji zajmuje się powszechna historia państwa i prawa oraz historia państwa i prawa danego kraju (np. Polski). Przedmiotem badań nauk historycznoprawnych są także występujące w przeszłości poglądy dotyczące państwa i prawa. Badaniem ewolucji myśli prawnopolitycznej zajmuje się historia doktryn politycznych i prawnych. Do grupy nauk historycznoprawnych należy także nauka rzymskiego prawa prywatnego. W metodologii prawoznawstwa, obok podejścia dogmatycznego, ogólnego i historycznego, wyróżnia się podejście komparatystyczne w badaniach zjawisk prawnych. Polega ono na porównaniu aktualnie obowiązującego prawa w różnych państwach, oraz towarzyszącej temu prawu refleksji prawniczej. W polskim prawoznawstwie badania komparatystyczne były dotychczas częścią składową rozważań dogmatycznoprawnych oraz prowadzonych w ramach ogólnej nauki o prawie. Element rozważań komparatystycznych dotyczących prawa obowiązującego w przeszłości występują również w naukach historycznoprawnych. Obecnie widoczne jest dążenie do nadania komparatystyce prawniczej statusu odrębnej dyscypliny naukowej. (12) Z. Ziembiński, Metodologiczne zagadnienia prawoznawstwa. Warszawa 1974. rozdz. 1, tenże. Szkice z metodologii szczegółowych nauk prawnych, cyt. wyd. rozdz. 2. Obok dogmatyki prawa, ogólnej nauki o prawie i nauk historyczno-prawnych, do szeroko rozumianego prawoznawstwa zalicza się także pomocnicze dyscypliny prawnicze. Z ogólną nauką o prawie związane są przykładowo: informatyka prawnicza, logika prawnicza, oraz wstęp do pra- woznawstwa. Są to dyscypliny wyodrębnione ze względów dydaktycznych. Zadaniem wstępu do prawoznawstwa jest zapoznanie studentów z podstawową terminologią i podstawowymi pojęciami występującymi w języku prawnym (język tekstów prawnych) i języku prawniczym (język nauki i praktyki prawniczej). Pomocnicze dyscypliny prawnicze towarzyszą także naukom szczegółowym prawoznawstwa. Dla przykładu: z nauką prawa karnego związana jest kryminologia (nauka o społecznych przyczynach przestępczości) i kryminalistyka (nauka o sposobach popełniania przestępstw i metodach ich wykrywania), z nauką prawa administracyjnego związana jest nauka o administracji.
II. NORMA PRAWNA
1. Norma postępowania jako wyrażenie języka A. Role semiotyczne wypowiedzi - podział wypowiedzi ze względu na spełniane funkcje semiotyczne Semiotyka - ogólna teoria znaków językowych, dzieli się na trzy subdyscypliny: 1. Semantykę - zajmującą się stosunkiem znaków do tego co one oznaczają, do czego się w swym znaczeniu odnoszą, 2. Syntaktykę -zajmującą się sposobami wiązania znaków prostszych w sensowne wypowiedzi złożone, 3. Pragmatykę - zajmującą się stosunkami jakie zachodzą pomiędzy znakami a ludźmi, którzy te znaki wytwarzają lub odbierają ze zrozumieniem. Tymi wypowiedziami, które spełniają funkcję opisową zajmuje się semantyka, natomiast pragmatyka zajmuje się wypowiedziami ze względu na spełniane przez nie funkcje pozaopisowe. Funkcję opisową pełnią zdania w sensie logicznym, tzn. wypowiedzi oznajmujące, które posiadają wartość logiczną prawdy lub fałszu. Zdania w sensie logicznym mogą być syntetyczne lub analityczne. W pierwszym przypadku o prawdziwości lub fałszywości zdania orzekamy odwołując się do rzeczywistości pozajęzykowej, w drugim przypadku prawdziwość lub fałszywość zdania wynika ze znaczenia użytych w nim wyrażeń, tzn. dla określenia prawdziwości lub fałszywości zdania wystarczy analiza znaczenia użytych w nim wyrażeń np. „Żaden kawaler nie jest żonaty.”. Od zdań w sensie logicznym należy odróżnić zdania w sensie gramatycznym. Zdaniami w sensie logicznym są tylko zdania oznajmujące i to tylko te, o których można orzec, że są prawdziwe lub fałszywe. Zdaniami w sensie gramatycznym są także zdania pytające i rozkazujące, którym nie można przypisać wartości logicznej prawdy lub fałszu. Zdaniem w sensie gramatycznym jest każda sensowna wypowiedź sformułowana zgodnie z regułami danego języka.”(13) Funkcja ekspresywna polega na wyrażaniu naszych przeżyć, przeświadczeń, przypuszczeń przy pomocy wypowiedzi językowych. O ile wypowiedź ze względu na spełnianą funkcję opisową może być prawdziwa lub fałszywa, o tyle ze względu na spełnianą funkcję ekspresywną może być szczera lub nieszczera. Funkcję ekspresywną spełniają wypowiedzi, które wyrażają stany emocjonalne, życzenia, akty woli. Najbardziej funkcja ta jest widoczna w przypadku ocen, tzn. wypowiedzi, które wyrażają przeżycia polegające na emocjonalnym ustosunkowaniu się do jakichś faktycznie występujących lub wyobrażanych stanów rzeczy, czyli wypowiedzi wyrażających aprobatę lub dezaprobatę danego stanu rzeczy. Oceny jakiegoś stanu rzeczy mogą mieć charakter ocen zasadniczych (samoistnych) lub ocen zrelatywizowanych systemowo lub instrumentalnie. W przypadku ocen zasadniczych wypowiedź oceniająca ma postać: „X ma wartość W”. W przypadku ocen zrelatywizowanych systemowo wypowiedź oceniająca ma postać: „X ma wartość W w systemie wartości S” (np. moralność chrześcijańska). W przypadku ocen zrelatywizowanych instrumentalnie wypowiedź oceniająca ma postać: „X ma wartość W jako środek do celu C” (np. te studia są dobre, bo pozwalają zdobyć interesujący zawód).”(14) Wypowiedzi wyrażające aprobatę lub dezaprobatę jakiegoś stanu rzeczy mogą zarazem wyrażać życzenie aby taki stan trwał nadal lub powstał w przyszłości, co jest cechą wypowiedzi optatywnych. (13) Z. Ziembiński. Logika praktyczna. Warszawa 1997, wyd. XX, s. 63-75; por. też, K. Ajdukiewicz, Logika pragmatyczna. Warszawa 1974, s. 27 i n.,; por. też. M. Zieliński, Z. Ziembiński. Uzasadnianie twierdzeń, ocen i norm w prawoznawstwie. Warszawa 1988, rozdz. 2; por. też. K-. Opałek, J. Wróblewski. Zagadnienia teorii prawa. Warszawa 1969. s. 46-50. (14) M. Zieliński, Z. Ziembiński. Uzasadnienie twierdzeń, ocen i norm i prawoznawstwie, cyt. wyd. rozdz. 3; por. też, Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980, s. 116 i n.; por. też, J. Wróblewski, Wartości a decyzja sądowa, Ossolineum 1973, s. 26-31, tenże. Analityczne podejśce do aksjologii prawa, „Studia Filozoficzne”, nr 2-3/1985, s. 57 i n. Wypowiedzi optatywne można uznać za wzmocnioną postać wypowiedzi oceniających, dla których podstawową funkcją jest funkcja ekspresywna. W tym przypadku pragnienie żeby pewien stan rzeczy zaistniał nie jest skierowane wolicjonalnie na zachowanie się danej osoby (osób), które miałyby doprowadzić do osiągnięcia tego stanu rzeczy. Wypowiedź optatywna nie wyznacza stosunku między mówiącym a słuchającym, jest to akt bez adresata, akt wyrażający wyłącznie chęć żeby coś się stało (zaistniało). Np. „Oby jutro była ładna pogoda.”, „Oby Henryk wygrał zakład”, tzn. oby wygranie zakładu zdarzyło się Henrykowi., „Oby dłużnik zapłacił dług w terminie.”. tzn. oby zdarzyło się że dłużnik zapłaci dług w terminie. Optatyw nie jest adresowany do danej osoby (osób) żeby zachowały się w pewien sposób. Optatyw wyraża zwykłe pragnienie żeby coś się zdarzyło (komuś zdarzyło) lub ktoś się zachował w określony sposób. Optatyw nie wyraża woli wypowiadającego życzenie, by osoba do której jest adresowana wypowiedź zachowała się w pewien sposób.(15) Spełnianie funkcji sugestywnej przez wypowiedzi językowe, polega na wpływaniu na zachowanie jakiegoś podmiotu. Wypowiedź w tej funkcji, rozpatrywana jest nie jako wypowiedź prawdziwa lub fałszywa, szczera lub nieszczera, lecz jako efektywnie lub nieefektywnie oddziałująca na zachowanie adresata. Funkcję sugestywną spełniają wypowiedzi dyrektywalne (dyrektywy) tzn. takie, które wskazują komuś określony sposób postępowania w określonych okolicznościach. Główną funkcją dyrektyw jest funkcja wpływania na zachowanie określonego adresata. Dyrektywy wyrażają stosunek wolicjonalny do rzeczywistości tzn. wyrażają wolę wypowiadającego dyrektywę, aby adresat wypowiedzi zachował się w określony sposób w określonych okolicznościach. Dlatego dyrektywa jest aktem werbalnym wpływania na zachowanie się adresata dyrektywy. Do dyrektyw zaliczymy wypowiedzi typu: „jest nakazane żeby”, „jest zakazane żeby”, „prosi się żeby”, „zaleca się żeby”. „radzi się żeby” itd. W każdym przypadku jest to wypowiedź skierowana do konkretnej osoby (osób) z intencją wpłynięcia na zachowanie tej osoby lub tych osób. Wypowiedzi o charakterze dyrektywalnym formułują w sposób mniej czy bardziej bezpośredni wskazania jak jakieś osoby mają się zachować w określonych okolicznościach. Podstawowym typem wypowiedzi dyrektywalnych są normy postępowania, obok których należy wyróżnić dyrektywy techniczne (celowościowe) oraz różnego rodzaju reguły sensu (reguły dokonywania czynności konwencjonalnych).(16) (15) K. Opałek, Z teorii dyrektyw i norm, Warszawa 1974. s. 84 i n., w szczególności s. 107-109. Z pojęciem czynności konwencjonalnych wiąże się funkcja performatywna (dokonawcza) wypowiedzi językowych. Czynność konwencjonalna polega na tym, że mocą pewnych wyraźnie ustanowionych lub zwyczajowo ukształtowanych reguł, pewnym czynnościom psychofizycznym werbalnym (aktom mowy) lub niewerbalnym (gestom) nadaje się nowy społeczny sens kulturowy.(17) Z kolei, funkcja performatywna wypowiedzi polega na tym, że przez wygłoszenie czy też napisanie pewnej wypowiedzi dokonuje się określonej czynności konwencjonalnej (kulturowej) tzn. takiej, gdzie mocą swoistych reguł przyjmowanych w danym środowisku pewnemu zachowaniu ludzkiemu nadaje się nowy społeczny sens.(18) Np. przez wypowiedzenie pewnej formuły, której towarzyszą zachowania niewerbalne (znak krzyża, rozbicie butelki szampana) nadaje się imię statkowi lub dziecku, zawiera się umowę (tzw. przybicie) lub związek małżeński (nałożenie obrączek). Przykładem reguł sensu tzn. reguł dokonywania czynności konwencjonalnych mogą być reguły znaczeniowe języka etnicznego, które dźwiękom lub znakom pisanym nadają znaczenie czyli określają ich treść (konotację) i zakres (denotację), reguły gry (np. w szachy), reguły dokonywania czynności prawnych (np. reguły sporządzania testamentu art. 941-958 k.c.), reguły obyczajowe (np. dotyczące wyrażania szacunku poprzez skinienie głową lub wyrażania życzliwych intencji poprzez podanie ręki). Funkcja performatywna wypowiedzi, to inaczej funkcja dokonawcza w której języka używamy wówczas, gdy mówienie jest czynieniem tzn. poprzez sformułowanie wypowiedzi językowej kreujemy nową rzeczywistość np. zawieramy małżeństwo, nadajemy imię, przenosimy własność w przypadku umowy sprzedaży itp. Regułami dokonywania czynności konwencjonalnych są również normy prawne np. normy określające jak ważnie dokonać czynności prawnej, normy regulujące proces prawotwórczy, a więc określające jak ważnie uchwalić dany akt prawny, normy regulujące proces stosowania prawa, a więc określające jak ważnie wydać wyrok sądowy lub decyzję administracyjną. (16) M. Zieliński, Z. Ziembiński, Uzasadnianie twierdzeń, ocen i norm w prawoznawstwie, cyt. wyd. rozdz. 4. (17) Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, cyt. wyd. s. 161-170; por: też. M. Zieliński, Z. Ziembiński, Uzasadnianie twierdzeń, ocen i norm w prawoznawstwie, cyt. wyd. s. 60 i n. (18) J. L. Austin, Mówienie i poznawanie. Warszawa 1993, s. 311-335. por. też, E. Grodziński, Wypowiedzi performatywne, Ossolineum 1980, rozdz.1; por. też, J. Woleński. Z zagadnień analitycznej filozofii prawa, Warszawa-Kraków 1980, s. 91-97; por. też, K. Opałek, Z teorii dyrektyw i norm, cyt. wyd. rozdz. VI. Są to czynności konwencjonalne doniosłe prawnie. W tym przypadku funkcję performatywną spełniają wypowiedzi formułowane w języku praktyki prawniczej. Znaczy to, że ze względu na reguły prawa pewne wypowiedzi są traktowane jako czynność prawna, stanowienie prawa, stosowanie prawa. Reguły dokonywania czynności konwencjonalnych określa się jako reguły sensu, są to bowiem reguły, które określają jak należy rozumieć określone zachowanie werbalne lub niewerbalne. Inaczej mówiąc, są to reguły które określonym czynnościom psychofizycznym nakazują przypisywać sens dokonania czynności konwencjonalnej. B. Dyrektywy techniczne (celowościowe) czyli normy instrumentalne Są to wypowiedzi wskazujące co należy czynić aby osiągnąć określony skutek. Można je sprowadzić do formuły: „Jeżeli chcesz osiągnąć stan rzeczy S, to powinieneś się zachować w sposób Z”.(19) Tak rozumiane dyrektywy techniczne nakazują jakieś zachowania warunkowo tzn. nakazują coś czynić jeśli ktoś chce spowodować określony stan rzeczy. Norma postępowania bezwarunkowo nakazuje określone postępowanie we wszelkich lub określonych okolicznościach, natomiast dyrektywa techniczna nakazuje jakieś postępowanie warunkowo tzn. dopiero wtedy gdy się zamierza zrealizować pewien stan rzeczy W odróżnieniu od norm, które nie są prawdziwe lub fałszywe, w przypadku dyrektyw technicznych można rozpatrywać ich prawdziwość lub fałszywość. Dyrektywa techniczna jest odwróceniem zdania o skutkach określonego działania tzw. zdania anankastycznego, które ma następującą postać: „Jeżeli wystąpi zachowanie Z, to spowoduje to skutek S.”. Zdanie to wyraża związek przyczynowy między zachowaniem i skutkiem tego zachowania. Jeżeli zdanie to jest prawdziwe, to oparta na nim dyrektywa będzie trafna i odwrotnie. Dyrektywa techniczna wyraża powinność warunkową tzn. uzależnia powinność od tego czy ktoś dąży do pewnego stanu rzeczy czy też nie. Norma wyraża powinność bezwarunkową, nawet jeśli jest wyrażona w postaci hipotetycznej. (19) A. Redelbach, S. Wronkowska. Z. Ziembiński, Zarys teorii państwa i prawa. Warszawa 1992, s. 77-78; por. też. Z. Ziembiński, Logika praktyczna, cyt. wyd. s. l08. C. Norma jako wypowiedź językowa Normy należą do kategorii dyrektyw tzn. podobnie jak inne dyrektywy spełniają funkcję sugestywną (formułowane są z intencją wpływania na zachowanie określonego podmiotu). Normy nie są zdaniami w sensie logicznym, ponieważ nie mają charakteru opisowego (deskryptywnego). Inaczej mówiąc, normy nie odpowiadają na pytanie: jak jest? lecz na pytanie: jak być powinno? tzn. wskazują jak ktoś powinien się zachować. Normom nie można przypisać wartości logicznej tzn. nie można o nich powiedzieć, że są prawdziwe lub fałszywe. Normy można kwalifikować w aspekcie socjologicznym jako skuteczne lub nieskuteczne, oraz w aspekcie typowo prawnym jako obowiązujące lub nieobowiązujące. Pogląd odmawiający normom wartości logicznej jest nazywany stanowiskiem nonkognitywistycznym. Dla zwolenników doktryn prawa natury charakterystyczne jest stanowisko kognitywistyczne.(20) Biorąc pod uwagę stopień w jakim dyrektywy spełniają funkcję wpływającą, można je podzielić na dyrektywy stanowcze i niestanowcze (kryterium podziału jest typ wpływania na zachowanie adresata).(21) W przypadku dyrektyw stanowczych występuje bezwzględne wymaganie (żądanie) danego zachowania się od określonego adresata. W przypadku dyrektyw niestanowczych występuje skłanianie adresata do pewnego zachowania się z pozostawieniem jednak jego uznaniu wyboru postępowania. W pierwszym przypadku oddziaływanie jest stanowcze w tym sensie, że wyłącznie wola wydającego dyrektywę określa wskazany adresatowi sposób jego zachowania się. W drugim przypadku, występuje oddziaływanie określane mianem perswazji. Do dyrektyw stanowczych należy zaliczyć normy. Do aktów oddziaływań niestanowczych należy zaliczyć: zachętę, życzenie, sugestię, propozycję, prośbę, napomnienie itp. Norma postępowania jako dyrektywa stanowcza wyraża skierowane do określonej osoby (osób) żądanie zachowania się w pewien sposób w pewnych okolicznościach, czy też zawsze i wszędzie. Inaczej mówiąc, normą postępowania nazywamy wypowiedź formułującą odniesiony do określonych osób nakaz albo zakaz określonego zachowania w określonych okolicznościach. (20) K. Opałek, J. Wróblewski, Aksjologia - dylemat pomiędzy pozytywizmem prawniczym i doktryną prawa natury, „Państwo i Prawo” nr 9/1966: por. też, J. Wróblewski, Natura a reguły postępowania (w:) Metaetyka, red. l. Lazari-Pawłowska, Warszawa 1975. (21) K. Opałek. Z teorii dyrektyw i norm, cyt. wyd. s. 152-157; por. leż. K. Opałek. .1. Wróblewski, Prawo, metodologia, filozofia, teoria prawa. Warszawa 1991. s. 195-199. Normę postępowania można sprowadzić do formuły: „Podmioty typu P w okolicznościach typu O powinny zachować się w sposób Z.” Występujące w tej formule normy określenie „powinny” należy rozumieć jako nakaz lub zakaz określonego zachowania. Kwestia norm zezwalających W nauce prawa przyjmuje się, że pojęcie dozwolenia wskazuje na brak zakazu określonego zachowania w określonym systemie normatywnym. Czyn C jest czynem dozwolonym w systemie normatywnym S, jeżeli system ten nie zawiera normy (zespołu norm) zakazujących czynu C. Jeżeli systemem normatywnym S jest system norm prawnych i w systemie tym nie występuje norma (zespól norm) zakazujących czynu C, to czyn ten jest dozwolony prawnie. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że określone zachowanie jest dozwolone prawnie nie tylko wówczas, gdy prawo „milczy” na temat tego zachowania. W pewnych przypadkach przepisy prawne wyraźnie stwierdzają brak zakazu jakiegoś zachowania poprzez użycie sformułowań typu: „może”, „wolno”, „ma prawo”, „jest uprawniony”, „ma kompetencję” itp. Znaczenie przepisu zawierającego takie sformułowania może być następujące: 1. Przepis może formułować informację, że w danym porządku prawnym nie ma normy zakazującej określonego zachowania. 2. Przepis może w ten sposób uchylać normę zakazującą jakiegoś zachowania. 3. Poprzez użycie wymienionych sformułowań przepis może określać wyjątki od normy zakazującej, dotyczące albo zakresu zastosowania (określenie podmiotów, którym wolno coś czynić, lub okoliczności, w których adresatom normy wolno coś czynić) albo zakresu normowania (określenie czynów dozwolonych na zasadzie wyjątków od generalnego zakazu) albo obu tych zakresów łącznie. Na określenie sytuacji, gdy brak zakazu związany jest z „milczeniem” ustawodawcy, oraz sytuacji 1, 2, 3, używa się niekiedy w nauce prawa terminu „dozwolenie słabe”. Określenie to wskazywać ma, że we wszystkich tych sytuacjach chodzi wyłącznie o brak zakazu jakiegoś postępowania. Użycie przez ustawodawcę w tekście prawnym terminów: „może”, „ma prawo” „jest uprawniony”, „wolno”, „ma kompetencję” może jednak służyć wyrażeniu treści normatywnych wykraczających poza proste stwierdzenie braku zakazu jakiegoś postępowania.(22) Przepis zawierający takie sformułowania może być podstawą do rekonstrukcji normy określającej: 4. Uprawnienie - tzn. sytuację prawną podmiotu na rzecz którego inny podmiot ma obowiązek świadczenia, tzn. określony przez nakazy lub zakazy obowiązek zachowania, które standardowo jest korzystne dla podmiotu, któremu przysługuje uprawnienie. W tym przypadku, stwierdzenie, że podmiot może coś czynić, oznacza, że podmiotowi uprawnionemu przysługuje roszczenie o spełnienie obowiązku świadczenia przez podmiot zobowiązany. Uprawnienie jest sytuacją prawną, która jest następstwem istnienia obowiązku. Podmiot, któremu przysługuje uprawnienie posiada kontrolę (może wystąpić z roszczeniem lub nie) nad wypełnieniem obowiązku przez podmiot zobowiązany. Na przykład art. 141 § 1 k. r. i. o.: „Ojciec nie będący mężem matki obowiązany jest przyczyniać się w rozmiarze odpowiadającym okolicznościom do pokrycia wydatków związanych z ciążą i porodem oraz kosztów trzymiesięcznego utrzymania matki w okresie porodu. Z ważnych powodów matka może żądać udziału ojca w kosztach swego utrzymania przez czas dłuższy niż trzy miesiące. Jeżeli wskutek ciąży lub porodu matka poniosła inne konieczne wydatki albo szczególne straty majątkowe, może ona żądać ażeby ojciec pokrył odpowiednią część tych wydatków lub strat. Roszczenie powyższe przysługuje matce także w wypadku gdy dziecko urodziło się nieżywe.” Innym przykładem może być art. 205 k.c.: „Współwłaściciel sprawujący zarząd rzeczą wspólną może żądać od pozostałych współwłaścicieli wynagrodzenia odpowiadającego uzasadnionemu nakładowi jego pracy.” 5. Wolność prawnie chronioną - tzn. sytuację prawną podmiotu, w której obszar wolności wyznacza brak obowiązku zaniechania wykonania określonych czynności psychofizycznych oraz czynności prawnie doniosłych, któremu towarzyszy obowiązek powstrzymania się przez pozostałe podmioty od podejmowania działań utrudniających lub uniemożliwiających dokonywanie tych czynności przez podmiot uprawniony. Inaczej mówiąc, podmiot A posiada wolność prawnie chronioną wówczas, gdy wszystkim podmiotom nie-A zakazane jest podejmowanie działań ingerujących w sferę wolności postępowania podmiotu A określoną przez normę prawną. Wolność prawnie chroniona jest rodzajem uprawnienia, ponieważ podmiotowi wyposażonemu w taką wolność przysługuje roszczenie wobec pozostałych podmiotów o świadczenie polegające na zaniechaniu działań ingerujących w sferę swobody wyboru postępowania podmiotu uprawnionego. (22) W. N. Hohfeld. Fundamental Legal Conceptions. Yale University Press 1964. s. 36 i n.; por. też, H.L.A. Hart, Bentham on Legal Rights (w:) Oxford Essays in Jurisprundence. 2nd series, red. A.W.B, Simpson, Oxford 1973. Na przykład art. 140 k.c.: „W granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno- gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą.” Występujące w art. 140 k.c. sformułowanie „z wyłączeniem innych osób” określa zakaz podejmowania przez osoby nie będące właścicielem rzeczy wszelkich działań ograniczających obszar wolności postępowania właściciela rzeczy wyznaczony w tym artykule. 6. Kompetencję - tzn. sytuację prawną podmiotu, która w interpretacji Z. Ziembińskiego polega na tym, że podmiot wyposażony w kompetencję może poprzez dokonanie czynności konwencjonalnej prawnie doniosłej określić nowy obowiązek lub zaktualizować obowiązek już istniejący podmiotu podległego kompetencji. W proponowanej interpretacji, elementem normy kompetencyjnej jest nakaz zrealizowania nowopowstałego lub zaktualizowanego obowiązku przez podmiot podległy kompetencji (adresata normy kompetencyjnej). Przyjmując takie założenia, normę kompetencyjną można sprowadzić do formuły: „Jeżeli podmiot A (wyposażony w kompetencję) dokona czynności konwencjonalnej C prawnie doniosłej, to podmiot B (podległy kompetencji) powinien zachować się w sposób Z.” W proponowanej interpretacji, norma kompetencyjna nie polega tylko na udzieleniu zezwolenia na jakąś czynność, lecz przede wszystkim nakazuje na daną czynność tak czy inaczej zareagować. Inaczej mówiąc, norma kompetencyjna jest normą nakazującą podmiotom podległym kompetencji w określony sposób reagować na czynność konwencjonalną prawnie doniosłą dokonaną przez podmiot wyposażony w kompetencję. Wydaje się, że taka formuła normy kompetencyjnej odpowiada sytuacji prawnej organów władzy publicznej wyposażonych w możność podejmowania działań prawotwórczych określających nowe obowiązki, lub decyzji aktualizujących obowiązki już istniejące (np. decyzja o powołaniu do wojska aktu- alizuje obowiązek służby wojskowej). W innej wersji, pozwalającej odnosić pojęcie kompetencji do sytuacji prawnej osób fizycznych, kompetencja polega na określonej prawnie zdolności do działania w formie czynności konwencjonalnych prawnie doniosłych (np. czynność prawna w rozumieniu prawa cywilnego) z takim skutkiem prawnym, że przez dokonanie tej czynności nastąpi zmiana statusu prawnego innego podmiotu. Zmiana ta może polegać na powstaniu lub wygaśnięciu obowiązku lub uprawnienia w następstwie podjęcia takich czynności jak np. sporządzenie testamentu (art. 941 k.c.), odwołanie testamentu (art. 943 k.c.), odwołanie darowizny (art. 896 k.c.), przelew wierzytelności art. 509 §1 k.c.: „Wierzyciel może bez zgody dłużnika przenieść wierzytelność na osobę trzecią (przelew), chyba, że sprzeciwiałoby się to ustawie, zastrzeżeniu umownemu albo właściwości zobowiązania.” itp. W przypadku „ważnego” dokonania takich czynności prawnych, organy państwa mają obowiązek respektowania wywołanych przez te czynności skutków prawnych. O ile w przypadku wolności prawnie chronionej, podmiot, któremu przysługuje dozwolenie ma możność dokonywania czynności wszelkiego typu, w tym także - a właściwie przede wszystkim - prostych czynności psychofizycznych, o tyle w przypadku kompetencji „sfera możności” (brak zakazu) dotyczy wyłącznie podejmowania czynności konwencjonalnych prawnie doniosłych tzn. czynności podejmowanych z intencją wywołania skutku prawnego w postaci zmiany statusu prawnego innych podmiotów. W przypadkach 1, 2, 3 użycie przez ustawodawcę słowa „wolno”, czy też „może”, jest wyłącznie informacją o braku zakazu jakiegoś postępowania. W przypadku 4, sfera wolności jest powiązana z obowiązkiem świadczenia, w przypadku 5 swoboda wyboru postępowania wiąże się z nakazem poszanowania tej wolności poprzez nie przeszkadzanie w jej realizacji, w przypadku 6, możność podejmowania czynności konwencjonalnych prawnie doniosłych jest skorelowana z nakazem respektowania skutków prawnych tych czynności przez pozostałe podmioty. Dlatego do przypadków 4, 5, 6 stosuje się niekiedy w nauce prawa określenie „dozwolenie mocne”.(23) Określenie to wskazywać ma, że zarówno w przypadku uprawnienia, wolności prawnie chronionej jak i kompetencji sfera wolności podmiotu, któremu przysługuje dozwolenie jest pochodną obowiązków innych podmiotów. Inaczej mówiąc, są to sytuacje prawne wtórne wobec nakazów i zakazów skierowanych do innych podmiotów niż te, którym przysługuje dozwolenie. (23) K. Opałek, J. Wróblewski, O tak zwanych słabych i mocnych dozwoleniach. „Studia Filozoficzne”, nr 8/1974; por. też, K. Opałek, Z teorii dyrektyw i norm, cyt. wyd. s. 158. Postać słowna norm postępowania Norma postępowania jest dyrektywą stanowczą bez względu na to czy jest sformułowana w postaci kategorycznej czy hipotetycznej.(24) Norma wyrażona w postaci kategorycznej ma postać: „Każdy kto ma cechy C i znalazł się w okolicznościach O powinien zachować się w sposób Z.”. Postać hipotetyczną normy można sprowadzić do formuły: „Jeżeli ktoś ma cechy C i znalazł się w okolicznościach O, to powinien zachować się w sposób Z.” Normę w postaci hipotetycznej, która jest dyrektywą stanowczą i formułuje bezwzględny nakaz lub zakaz postępowania, należy odróżnić od dyrektywy technicznej (celowościowej), która wyznacza obowiązek względny tzn. wyznacza jakieś działanie pod warunkiem, że dany podmiot chce osiągnąć dany stan rzeczy. 2. Norma prawna a norma moralna A) Zróżnicowanie norm ze względu na ich stosunek do ocen (podstawę obowiązywania) Normy moralne a także normy estetyczne obowiązują ze względu na stanowiącą ich podstawę ocenę danego postępowania (należy tak a tak postępować, ponieważ ten sposób postępowania jest dobry, piękny itp.). Normy prawne oraz statutowe, tym różnią się od norm moralnych i estetycznych, że nie zawsze dają się wyprowadzić z ocen danego zachowania. Normy te obowiązują nie ze względu na to, że przepisują dane zachowanie uznane tzn. ocenione pierwotnie jako wartościowe, lecz ze względu na to, że zostały ustanowione. Podstawa ich obowiązywania jest formalna tzn. akt stanowienia, a nie materialna tj. treściowo określona. Normy te obowiązują ze względu na ich cechy formalne (kto i w jakim trybie ustanowił normę) a nie ze względu na swoją treść tzn., że nakazują czyny ocenione pierwotnie jako wartościowe a zakazują czynów ocenianych ujemnie jako godzących w akceptowane wartości. Dlatego można powiedzieć, że normy prawne wyrażają powinność formalną nie wyprowadzoną z oceny danego postępowania jako wartościowego, podczas gdy normy moralne wyrażają powinność materialną z takiej oceny wyprowadzoną.(25) Inaczej mówiąc, normy prawne obowiązują, ponieważ mają uzasadnienie tetyczne, natomiast normy moralne obowiązują, ponieważ mają uzasadnienie aksjologiczne. (24) K. Opałek, Z teorii dyrektyw i norm, cyt. wyd. s. 153 i n.; por. też, Z. Ziembiński, Teoria prawa, Warszawa-Poznań 1977, s. 24-25; por. też, A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii państwa i prawa, Warszawa 1992, s. 84-87. (25) K. Opałek, J. Wróblewski, Zagadnienia teorii prawa, cyt. wyd. s. 27-31; por: też. K. Opałek, J. Wróblewski, Prawo, metodologia, filozofia, teoria prawa, cyt. wyd. s. 209-211. W pierwszym przypadku, źródłem obowiązywania jest akt władzy kompetentnego organu państwa. Natomiast norma moralna zaczyna obowiązywać, gdy w określonej grupie społecznej upowszechni się przekonanie, ze zachowanie się w określony sposób jest czymś dobrym lub złym. Norma moralna obowiązuje, ponieważ nakazuje zachowania oceniane pozytywnie w danym systemie ocen moralnych, a zakazuje zachowań ocenianych negatywnie w danym systemie ocen moralnych. B) Sankcje Prawo operuje sankcjami sformalizowanymi i zinstytucjonalizowanymi, wymierzanymi przez specjalne organy w specjalnym trybie (zgodnie z określona, procedurą). Są to sankcje skupione. Naruszenie normy moralnej najczęściej prowadzi do potępienia społecznego (negatywnej reakcji grupy społecznej, do której należy dany podmiot). Są to sankcje rozsiane, niesformalizowane i niezinstytucjonalizowane. C) Stopień formalizacji (instytucjonalizacji) tworzenia normy Normy prawne tworzone są w określonym przez prawo trybie i przez organy państwa wyposażone w kompetencje prawodawcze. Normy te wyrażane są także w szczególnej formie aktu normatywnego (np. ustawy, rozporządzenia). Proces tworzenia norm moralnych jest spontaniczny, a forma w jakiej normy te są wyrażane jest dowolna. D) Przedmiot regulacji Normy prawne regulują przede wszystkim zewnętrzne zachowania ludzi. Prawo nie zna odpowiedzialności za same przekonania, motywy czy intencje, które mogą być przedmiotem potępienia moralnego. E) Podmioty, do których normy są adresowane Podmiotem prawa mogą być zarówno osoby fizyczne, osoby prawne (organizacje, którym przepisy przyznają osobowość prawną) oraz jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej (np. spółka cywilna, spotka jawna, spółka komandytowa). Adresatami norm moralnych są wyłącznie osoby fizyczne. F) Związek norm z państwem Prawo jest związane z państwem w dwojakim sensie: 1. jest tworzone lub uznawane przez państwo. 2. bycie adresatem normy prawnej jest pochodną przynależności do państwa tzn. pochodną bycia obywatelem państwa. Dlatego normy prawne określane są mianem norm zamkniętych. Normy zamknięte charakteryzują się tym, że bycie adresatem takiej normy jest pochodną przy- należności do jakiejś grupy formalnej, czyli organizacji, takiej jak państwo, partia polityczna, związek zawodowy, itp. Oprócz norm prawnych, normami zamkniętymi są także normy statutowe, które określają strukturę i sposób funkcjonowania innych niż państwo organizacji społecznych. Normy moralne to normy otwarte. Bycie adresatem norm moralnych nie jest związane z przynależnością do grupy formalnej, w szczególności do państwa. W jednym państwie może obowiązywać kilka systemów norm moralnych, i odwrotnie, jedna moralność może obowiązywać w wielu państwach. 3. Obowiązywanie normy prawnej W literaturze prawniczej występuje kilka koncepcji obowiązywania normy.(26) Każda z tych koncepcji wskazuje na inne kryteria jakie musi spełniać norma, aby mogła być uznana za obowiązującą tzn. taką której należy przestrzegać. A) Obowiązywanie formalne (systemowe) Zgodnie z tym pojęciem obowiązywania, norma N obowiązuje gdy: 1. została ustanowiona zgodnie z normami kompetencji prawodawczej i procedury prawodawczej, 2. weszła w życie. 3. jest konsekwencją norm należących do systemu prawa uznaną na mocy akceptowanych reguł wynikania norm (reguły infercncyjne takie jak: a contrario. analogia legis itp. ), 4. nie została formalnie derogowana tzn. uchylona przez inną normę prawną, 5. nie jest sprzeczna z innymi normami obowiązującymi, 6. jeżeli jest sprzeczna z innymi normami, to obowiązuje gdy nie traci mocy obowiązującej na podstawie zastosowanych reguł kolizyjnych lub dyrektyw wykładni. (26) L. Nowak, Cztery koncepcje obowiązywania prawa, „Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny”, z. 3/1966; por. też, K. Opałek, J. Wróblewski, Zagadnienia teorii prawa, cyt. wyd. rozdz. IV; por. też, J. Woleński, Z zagadnień analitycznej filozofii prawa, cyt. wyd. rozdz. IV, por. też. R. Sarkowicz.J. Stelmach, Teoria prawa, Kraków 1998, rozdz. VI. Stosując kryteria określone przez to pojęcie, uznajemy, że podstawa obowiązywania jest akt stanowienia normy (jej cechy formalne tzn. kto i w jakim trybie ustanowił normę) oraz relacja normy do innych norm obowiązujących - stąd określenie „obowiązywanie formalne lub systemowe.” Pojęcie obowiązywania formalnego (systemowego) ma duże znaczenie praktyczne. Kryteria obowiązywania normy jakie określa to pojęcie są stosowane zarówno przez nauki o poszczególnych gałęziach obowiązującego prawa, jak i przez prawników praktyków przy rozstrzyganiu kwestii: czy dana norma N jest normą obowiązującą? Warunki obowiązywania normy wskazane przez pojęcie obowiązywania formalnego (systemowego) mają znaczenie decydujące dla uznawania norm prawnych za normy obowiązujące. Wyjątkowo nauka prawa posługuje się pojęciem obowiązywania faktualnego lub aksjologicznego w odniesieniu do norm prawnych. B) Obowiązywanie faktualne Pojęcie obowiązywania faktualnego może być formułowane w wersji radykalnej lub umiarkowanej.(27) Wersja radykalna zakłada, że obowiązują tylko decyzje rozstrzygające konkretne sprawy, a więc tzw. prawo operatywne a nie prawo stanowione. Zgodnie z wersją umiarkowaną obowiązują tylko te reguły obowiązujące systemowo, które powołują organy stosujące prawo jako tzw. podstawę normatywną rozstrzygnięcia. Wówczas do kryteriów obowiązywania formalnego (systemowego) należy dodać warunek: 7. norma stosowana w decyzjach stosowania prawa. Pojęcie obowiązywania faktualnego zakłada, że normy, które nie są faktycznie stosowane tracą moc obowiązującą przez niestosowanie. W innym ujęciu, pojęcie obowiązywania faktualnego zawiera warunek: obowiązują normy, które dostatecznie często są przestrzegane przez adresatów tych norm. W tym znaczeniu mówimy o obowiązywaniu norm obyczajowych. Jeśli przyjąć, że obowiązują tylko te normy, które są faktycznie stosowane ...
magara2