MATURA - Barok.pdf - Matura - kronos16

Barok

1. Ramy czasowe epoki w Europie i w Polsce

CHARAKTER EPOKI

Tło historyczne nowej epoki to przede wszystkim liczne wojny,

wyniszczające cały kontynent, jak na przykład wojna trzydziestoletnia 1618‐

1648, oraz powodujące upadek poszczególnych państw (wojna z Moskwą,

potop szwedzki i wojna z Turcją w Polsce). XVII wiek to w Rzeczypospolitej

dodatkowo powolny upadek i ubożenie miast, zmniejszająca się rola

mieszczaństwa jako warstwy społecznej.

Istotną rolę w powstaniu i kształtowaniu się baroku odegrał sobór

trydencki. Po jego zakończeniu, w roku 1563, Kościół znów stanowił liczącą się

w Europie potęgę. Formą ideologicznej walki z reformacją, stanowiącą

zagrożenie dla Kościoła katolickiego, miały być rozbudowane nabożeństwa,

programowo okazałe kościoły. Tym samym sztuka religijna była traktowana

jako „narzędzie propagandowe”, co wyraźnie formułowały postanowienia

soboru. Stąd pierwsza faza baroku (II połowa XVI wieku) zwana jest barokiem

kontrreformacyjnym. Kontrreformacja objęła w zasadzie całą Europę,

powodując coraz większą nietolerancję na tle religijnym. Istnieją indeksy

(spisy) ksiąg zakazanych, dostępnych jedynie po uzyskaniu zgody władz

kościelnych, wszechpotężna staje się cenzura, zakazy druku „nieprawo‐

myślnych” ksiąg i autorów, nasilają się prześladowania innowierców

(konfiskata majątków, wypędzanie z kraju ‐ jak na przykład arian z Polski w

1658 r.)

KONTRREFORMACJA

Podobnie jak oblicze renesansu kształtował wielki ruch religijno‐

narodowo‐społeczny, czyli reformacja, tak o ideowym kształcie baroku

zadecydowała kontrreformacja. W drugiej połowie XVI wieku opanowała

prawie całą Europę, dotarła także do Polski, gdzie zapanowała niepodzielnie w

wieku XVII.

Mianem kontrreformacji określamy wielki ruch ideowy, religijny i

społeczny, przeciwdziałający reformacji. Była to więc kontrofensywa Kościoła

katolickiego, jego gwałtowna reakcja na reformy zaproponowane przez

protestantów. Ruch kontrreformacyjny zapoczątkował sobór trydencki (1545‐

1563), na którym opracowano program reform wewnętrznych Kościoła

rzymsko‐katolickiego, a przede wszystkim określono założenia walki z

różnowiercami. Zakonem, który miał przewodzić kontratakowi Rzymu, byli

istniejący od roku 1534 jezuici. Wprowadzono indeks ksiąg zakazanych, na

którym znalazły się dzieła oficjalnie potępione przez Kościół. Książki z indeksu

wolno było czytać wyłącznie po uzyskaniu zgody władz kościelnych.

Kontrreformacja rozwinęła również instytucję cenzury, której celem było nie

tylko udzielanie zgody na druk poszczególnych ksiąg, ale przede wszystkim za‐

pobieganie przedostawaniu się na rynek ksiąg „nieprawomyślnych” i ściganie

ich autorów. W tym czasie na porządku dziennym były konfiskaty majątków

innowierców i wypędzanie protestantów z ich rodzinnych krajów.

W Rzeczypospolitej na czele kontrreformacji stanął król Zygmunt III

Waza ( 1587‐1632). Polska kontrreformacja charakteryzowała się przede

wszystkim stopniowym zmniejszaniem tolerancji religijnej, polegającym na

wypieraniu protestantów z wszelkich urzędów państwowych, ograniczaniu ich

praw obywatelskich, w końcu na wypędzaniu ich z kraju. Walka z

innowiercami przybierała różne formy, kontrreformatorzy sięgali po

cenzurowanie wszelkich wydawnictw, po procesy o bluźnierstwo, wreszcie po

ograniczenie prawa do wyznawania wiary. Na początku XVII w. władze

kościelne ogłaszają indeks ksiąg zakazanych. Szkolnictwo, zarówno

elementarne, jak i wyższego szczebla, przejmuje zakon jezuitów. Jezuici

rozwinęli szkolnictwo bezpłatne i wprowadzili pewne reformy w sposobie

nauczania, jednak wypracowany przez nich system bardzo szybko skostniał i

stał się anachroniczny. Nauczano łaciny, religii, retoryki, odrzucano wszystko

to, co niechrześcijańskie. Jezuici szybko zostali uznani za ludzi

nietolerancyjnych, ingerujących we wszelkie przejawy życia tak religijnego, jak

i prywatnego. Jezuitą był na przykład Piotr Skarga, nadworny kaznodzieja

Zygmunta III Wazy, autor „Żywotów świętych” oraz „Kazań sejmowych”. Ten

wybitny umysł i gorący patriota był jednocześnie zaciekłym przeciwnikiem

protestantów, nawołującym do rozliczenia się z innowiercami.

Symboliczną datą jest rok 1658. To właśnie wtedy sejm Rzeczypospolitej

podjął uchwałę dającą arianom trzy lata na „dobrowolne” nawrócenie się na

katolicyzm. Po tym czasie zmuszono Braci Polskich do opuszczenia kraju, ich

dobytek skonfiskowano, przejęto zbory, drukarnie, cały majątek.

Kolejnym ciosem w różnowierców była ustawa z roku 1717.

Zaatakowano wtedy pozostałe odłamy protestanckie, zakazując protestantom

odprawiania publicznych nabożeństw i budowania zborów. Wszelkie

różnowiercze drukarnie przeszły pod nadzór duchowieństwa katolickiego.

Cenzurowano wszystkie wydawnictwa, wszelkie uznane za „nieprawomyślne”

księgi były niszczone, albo pozostawały w rękopisach przez wieki (na przykład

dzieła Wacława Potockiego, arianina, czekały na druk 230 lat).

W XVII wieku wyraźnie spada poziom wykształcenia społeczeństwa

polskiego. Rolę ambitnych książek świeckich przejmują stopniowo przeróżne

kalendarze, zawierające porady lekarskie, przepowiednie astrologiczne czy

próby literackie bardzo mizernej jakości. Są one przeznaczone dla mało

wyrobionych, pozbawionych ambicji intelektualnych, czytelników.

To właśnie w epoce baroku rozpowszechniło się przekonanie o Polsce

jako przedmurzu chrześcijaństwa i obowiązkowym katolicyzmie wszystkich

Polaków. Schemat Polak ‐ katolik na wieki staje się jednym z najbardziej

wyrazistych wizerunków obywatela Rzeczypospolitej.

BAROK ‐ CHRONOLOGIA EPOKI

Obejmujący w zasadzie cały wiek XVII barok swymi korzeniami tkwi w

stuleciu poprzednim (koniec XVI w.), natomiast w niektórych krajach

europejskich trwa jeszcze w pierwszej połowie wieku XVIII. Podział polskiego

baroku jest następujący:

faza I ‐ tak zwany wczesny barok ‐ obejmujący ostatnie dwudziestolecie

XVI i początek XVII wieku (czyli, w przybliżeniu, lata 1580‐1620);

faza II ‐ barok dojrzały ‐ przypadający na lata 1620‐1680;

faza III ‐ schyłek baroku (zmierzch epoki) ‐ to okres między rokiem 1680

a 1740.

POLSKI BAROK ‐ CHARAKTERYSTYKA

Polski barok jest zjawiskiem złożonym. Pierwszą jego fazę cechuje

pojawienie się, obok dominującego w dobie renesansu klasycyzmu, nowych

nurtów w sztuce, literaturze, spojrzeniu na relację człowiek‐Bóg. Okres

dojrzały charakteryzuje wszechstronny rozwój literatury barokowej, która

jednak często (choćby ze względu na kontrreformację) pozostawała w

rękopisach i była dostępna jedynie elitarnej grupce wybranych, na przykład

przyjaciół poety. Z kolei trzecia faza to zahamowanie rozwoju literatury

polskiej i liczone w wielu dziesiątkach lat opóźnienie kulturalne naszego kraju

w stosunku do Zachodu Europy. Okres polskiego baroku zamykają tzw. czasy

saskie, określane inaczej jako noc saska (nazwa od panowania Augusta II

Mocnego i Augusta III z saskiej dynastii Wettinów).

Barok jest w Polsce epoką pełną niepokojów i dramatów. Fatalna

sytuacja zewnętrzna, ciągłe wojny (ze Szwedami, z Moskwą czy Turcją)

pustoszą nasz kraj, przyczyniają się do upadku miast. Niedobrze dzieje się

również w wewnętrznych sprawach Rzeczypospolitej ‐ okres złotej wolności

szlacheckiej, liberum veto i wolnej elekcji jest jednocześnie okresem upadku

znaczenia Polski w Europie. Szlachta rozszerza kosztem mieszczan i chłopów

zakres własnych przywilejów, ogranicza władzę królewską i przyczynia się do

rosnącej fali anarchii. Zamierają dawne wzorce ideowe oraz kulturowe.

Odejście od artystycznych gustów renesansu łączy się z pojawianiem się

nowych ‐ w sztuce (rokoko) i literaturze (marinizm, konceptyzm). W końcowej

fazie epoki pojawiają się pierwsze oznaki dążenia do odbudowy

instytucjonalnej i duchowej kraju, czego wyrazem stanie się choćby poezja

Wacława Potockiego czy, nieco późniejsza, działalność Stanisława Konarskiego

(założyciela Collegium Nobilium w roku 1740).

Barok, to epoka literacka między odrodzeniem a oświeceniem,

obejmująca w zasadzie wiek XVII, choć także zjawiska z końca XVI i I połowy

XVIII wieku. Termin „Barok” zapożyczonono z historii sztuki, gdzie stosowany

był dla określenia dziwactwa i nieregularności w sztuce. Przyjęcie go przez

epokę literacką sugeruje, że będzie w niej mowa o twórczości niezwykłej i

dziwnej. Owa niezwykłość wyniknie przede wszystkim z ograniczenia treści

utworów i rozbudowania form jej wyrazu. Pragnienie olśnienia i zaskoczenia

czytelnika widoczne jest w stosowaniu przez poetów wyszukanych porównań,

przenośni, omówień, epitetów, gry słów, czy mnożeniu różnych określeń na

ten sam temat.

Mistrzem wykwintnej formy był włoski poeta GIAMIBATTISTA MARINI

(lub Marino), którego styl, nazwany marinizmem, naśladowali poeci całej

zachodniej Europy.

W rozwoju sztuki barokowej Polska nie różniła się od innych krajów

europejskich. I u nas widoczny jest kryzys ideałów epoki renesansu ‐ spokojna,

klasyczna harmonia między treścią a formą ulega olśniewającemu bogactwu

formy, logiczna konstrukcja całości (w literaturze czy architekturze) staje się

mniej istotna niż dekoracyjność wyglądu. Krytyce podlegają założenia

humanizmu renesansowego, a głównie umiejętności godzenia ziemskich i

wiecznych wartości, rozsądne poszukiwanie ziemskiego szczęścia i tolerancja

religijna. Epoka baroku szuka własnej oceny spraw wiecznych i nowych

odpowiedzi na pytanie „czym jest człowiek”? Np. Sęp‐Szarzyński proponował

człowiekowi postawę aktywną w poszukiwaniu istotnych wartości, wierząc, że

można je odnaleźć drogą intelektualnego skupienia. Sebastian Grabowiecki

natomiast, widząc w człowieku przede wszystkim jego bezradność i

samotność, proponował mu ucieczkę od świata i bezgraniczne oddanie Bogu.

W Polsce, objętej kontrreformacją, ponownie zaznacza się potęga

Kościoła. Z tego też względu niemałą rolę w kształtowaniu światopoglądu

odegrał zakon jezuitów. Szeroko rozwinięta sieć szkół zakonnych

spowodowała wprawdzie wzrost liczby osób wykształconych, ale

jednocześnie obniżył się poziom tego wykształcenia. Wszelkie przejawy wolnej

myśli, poglądy heretyckie i antykościelne podlegały surowej cenzurze.

Niepożądane książki umieszczano na indeksie ‐ pierwszy indeks w Polsce

sporządzono w Krakowie na pocz. XVII w. Wynikiem takiej polityki Kościoła

było obniżenie ogólnego poziomu literatury, w której pojawiać się zaczęły

płytkie utwory o charakterze dewocyjnym i panegiryki (utwory pochwalne,

wysławiające z przesadą osobę lub wydarzenie), których autorzy liczyli na

protekcję w zdobyciu stanowiska lub zaszczytów. Często byty to twory

grafomanów , a więc osób nie posiadających talentu, a ulegających manii

pisania utworów literackich. Dość częstym zjawiskiem było makaronizowanie

języka literackiego (makaronizm obcy wyraz, zwrot, obca forma wpleciona w

tekst pisany w języku ojczystym). W końcu XVII w. wychowanie w szkołach za‐

konnych nakazywało popisywanie się znajomością łaciny. Wtrącano więc

wyrazy łacińskie do polskich zdań, nadawano im polskie końcówki, czy

naginano polską budowę zdania do łacińskiej składni. Zwyrodnienie języka i

stylu w literaturze polskiej było objawem obniżenia się poziomu kultury

umysłowej i obyczajowej, której uległa szlachta, zapatrzona w swą rzekomą

sarmacką wyższość nad innymi narodami. Jeszcze w XVI w. pojęcie

sarmatyzmu obejmowało pozytywne cechy szlacheckie patriotyzm,

pracowitość, uczciwość, ale w wieku XVII miejsce dawnych cnót zajęły wady ‐

obojętność wobec losów ojczyzny, warcholstwo, pijaństwo, rozluźnienie

obyczajów, wyzysk chłopa: Powyższe sprawy powodują, że szczególnie II

piłowa XVII w jest dla Polski okresem wielkiego kryzysu. Sytuacja wewnętrzna i

zewnętrzna Polski wikłała kraj w coraz to nowe wojny. Bunty chłopskie

przeciw uciskowi feudalnemu, potop szwedzki i anarchia szlachecka osłabiają

jej pozycję polityczną. W 1652 r. nastąpiło pierwsze zerwanie sejmu przez

liberum veto jednego tylko posła, za Augusta II zerwano 17 sejmów, a za

Augusta III; prócz koronacyjnego nie doszedł do skutku ani jeden.

2. Sprawne porównanie baroku i renesansu

Renesans i barok to dwie epoki różniące się sposobem widzenia świata i

człowieka. Światopogląd renesansowy jest optymistyczny i opiera się na

antropocentryzmie, według którego człowiek jest ośrodkiem i celem świata, a

wszystko w przyrodzie dzieje się ze względu na niego. Światopogląd

MATURA - Barok.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: