sofisci.pdf

SOFIŚCI

Próby odpowiedzi na pytanie: czym jest sofistyka? Wymagają przede wszystkim osadzenia

tego zjawiska w realiach historii i kultury greckiej. Wyrosło ono w określonych warunkach

społeczno – politycznych i kulturowych w Atenach II połowy V wieku p.n.e. poczynając, w

okresie zasadniczych zmian na politycznej mapie ówczesnej Grecji. Dokonały się one w

wyniku wojen perskich, w których decydującą role odegrały Ateny. Znaczenie polityczne i

ekonomiczne tego miasta, jakie uzyskało ono dzięki decydującej roli w zwycięstwie nad

Persami, zapewniło mu hegemonię w ówczesnym świecie greckim. Z końcem wojen perskich

ukształtowała się ostatecznie w Atenach nowa struktura polityczna – demokracja. Stawiała

ona przed obywatelami określone zadania polityczno – społeczne, którym musiał on sprostać

Nasuwa się w związku z tym pytanie: czy Ateńczycy byli odpowiednio przygotowani do

realizacji tych zadań? Czy funkcjonujący dawny model wychowania i wykształcenia w

zmienionych warunkach społeczno – politycznych wystarczał do odpowiedniego

przygotowania obywatela do życia publicznego? Czy mógł on ukształtować świadomego

swych obowiązków członka wspólnoty państwowej?

Odpowiedź na te pytania wymaga choćby krótkiej rekonstrukcji dawnego modelu. Wypada

zacząć od stwierdzenia, iż w Atenach wychowanie i wykształcenie młodzieży było

indywidualną sprawą rodziców, a raczej ojca, jako, że kobiety były całkowicie pozbawione

praw politycznych. Państwo przejmowało pieczę nad chłopcem dopiero wtedy, kiedy

podlegał on obowiązkowi służby wojskowej tj. po ukończeniu 18 roku życia. Do tego czasu

młody Ateńczyk był wychowywany przez ojca uczęszczając jednocześnie do szkoły i

palestry. W szkołach uczono czytania i pisania, zajmowano się lekturą poematów Homera,

Hezjoda i wierszy Solona – poetów uznawanych za uniwersalnych nauczycieli tego

wszystkiego, co człowiek powinien wiedzieć: moralności, religii, obyczajów, powinności

względem bogów, rodziców i współobywateli. Uczono arytmetyki i muzyki. Ogromną rolę

odgrywało wychowanie fizyczne, którego celem było utrzymanie sprawności ciała. Szkoły

ateńskie nie mogły nauczać młodego człowieka niczego więcej. Wykształcenie jakie

zapewniały, miało jak widzimy charakter podstawowy i prymitywny, nie mogło więc

stanowić podstawy działalności publicznej obywatela wymagającej sprawności w „mówieniu

i działaniu” i mądrości politycznej. Ateński model wychowania i wykształcenia mógł spełniać

swoje zadania zarówno w Atenach przed reformami demokratycznymi, jak i w państwach o

innej strukturze politycznej, w warunkach gdy w świadomości społecznej żywe i silne było

przeświadczenie o naturalnych różnicach między ludźmi, wynikających z ich pochodzenia. W

połowie V w. p.n.e. powstała zatem historyczna konieczność zastąpienia dawnego modelu

nowym, który kształtowałby odpowiednio człowieka – obywatela, zapewniając mu właściwe

teoretyczne podstawy działalności praktycznej. Z potrzeby państwa demokratycznego i

konieczności ich realizowania przez obywateli rodzi się postulat społeczny nowego typu

człowieka, a co za tym idzie nowego typu cnoty – dzielności - arete. Pojęcie to jest jednym z

najważniejszych w greckiej filozofii, myśli pedagogicznej i kulturze.

W tej nowej sytuacji zrodziła się konieczność ustalenia i uzasadnienia obowiązków obywatela

wobec państwa. Cnota – dzielność, jako stan doskonałości człowieka, zmieniła swój

charakter: polegała przede wszystkim na świadomym zaangażowaniu, każdej jednostki w

życie publiczne, na wypełnieniu obowiązków obywatelskich, pojmowanych jako nadrzędne

wobec rodzinnych, zawodowych, którym podporządkowano nawet obowiązki religijne.

Dzielność arete nabierała więc charakteru dzielności obywatelskiej, politycznej. Najwyższym

dobrem jest dobro państwa, które jest ściśle uzależnione od obywateli: od tego, czy

przestrzegają prawa, zasad sprawiedliwości, czy dążą do zgody, czy przestrzegają norm

wewnętrznego ładu, wyrażających się w parenetycznych sformułowaniach takich jak „nic

ponad miarę”. Solon – prawodawca i polityk, jeden z reformatorów struktury politycznej Aten

– pierwszy stworzył zarys wizji nowej epoki. Dzielność takiego człowieka nie jest

uwarunkowana pochodzeniem, szlacheckim rodowodem. Nie odpowiedział jednak na

pytanie, jak taką dzielność osiągnąć? Nie dając odpowiedzi sygnalizował konieczność

uzyskania wiedzy o związkach przyczynowo – skutkowych zachodzących między

postępowaniem obywateli a funkcjonowaniem organizmu państwowego. Zasygnalizowana

przezeń konieczność nabrała szczególnej wagi w szerokim aspekcie społecznym w okresie

pełnego rozkwitu demokracji ateńskiej. Dał temu wyraz formułując nurtujące wówczas ludzi

pytanie: czy i jak dzielności można się nauczyć?

W demokratycznych Atenach powstały warunki sprzyjające działalności ludzi, którzy podjęli

trud urzeczywistnienia postulatu nowego wykształcenia i wychowania. Do Aten przybyli

sofiści podający się za nauczycieli mądrości i dzielności politycznej. Określenie sofista

oznaczające dotychczas „mędrca” zaczęło nabierać znaczenia określonego zawodu. Był to

zawód wysokiej rangi, wykonywany przez ludzi odpowiednio przygotowanych. Składało się

na to wiele elementów: przede wszystkim wiedza, a więc znajomość dialektyki, gramatyki,

retoryki, matematyki, astronomii, historii, poezji, wiedzy o państwie, prawie, strategii. Sofista

musiał mieć – w swym przeświadczeniu – wiedzę o szerszym zakresie; o całokształcie

rzeczywistości przyrodniczej i społeczno – politycznej, oraz o mechanizmach nią rządzących.

Musiał być filozofem, który wyniki własnych badań nad całokształtem rzeczywistości i

wnioski z nich wypływające traktował jako teoretyczną podstawę nowego własnego modelu

wykształcenia i wychowania, jako teoretyczną podstawę działalności praktycznej, zarówno w

jej treści jak i formie.

Formy nauczania sofistów sprowadzały się w zasadzie do prowadzenia szkół retoryczno –

dialektycznych, w których kształcili zarówno młodzież pragnącą zdobyć „sprawność w

mówieniu jak i w działaniu” potrzebną w działalności politycznej, jak i przyszłych sofistów,

oraz do wygłaszania systematycznie lub okazjonalnie wykładów na różne tematy. Zasięg ich

oddziaływania był jednak szerszy, chociażby poprzez cieszące się dużą popularnością pisma i

podręczniki.

Powszechność proponowanego przez sofistów modelu wykształcenia i wychowania

wynikała również z faktu, iż nie dokonywali oni, w przeciwieństwie do pitagorejczyków

żadnej selekcji adeptów. Do kręgu ich uczniów mógł wejść każdy, kogo było stać na

zapłacenie za naukę, bo uczyli za pieniądze.

Fakt ten ściągał na nich głosy potępienia. Przedmiotem zarzutów w stosunku do

sofistów był fakt pobierania zapłaty za działalność pozostającą w sferze intelektualnej,

duchowej, a więc sprzedawanie tego czego filozofowi sprzedawać nie przystoi.

Sofiści pojawili się w Atenach z określonym programem działalności dydaktyczno –

wychowawczej. Swój program sami określili jako nauczanie mądrości, cnoty – dzielności,

umiejętności politycznej, a jego celem miało być kształtowanie dobrych obywateli. Na

pierwszy plan wysunęła się nowa koncepcja człowieka jako przedmiotu badań nowej w swej

strukturze filozofii. „Odkryty” przez sofistów „nowy człowiek” to człowiek nie

zaprogramowany przez pochodzenie czy status społeczny, to człowiek, którego można

ukształtować w procesie wychowania składającego się z trzech elementów:

- nauczania (didaskalia),

- uczenia się (mathesis),

- ćwiczenia (askesis).

Przedmiotem działalności wychowawczej sofistów była zatem duchowa, intelektualna sfera

człowieka, od niej to bowiem zależy rozumna organizacja życia indywidualnego i

społecznego. Podstawą uzyskania cnoty – dzielności było według sofistów kształcenie

umysłu, co zdeterminowało określoną strukturę ich modelu wychowania (proces wychowania

człowieka zaczyna się w momencie kiedy młody człowiek staje się pełnoprawnym,

wchodzącym w życie polityczne obywatelem). Paideia pojęcie u sofistów obejmujące

całokształt kultury duchowej, wszystkie czynniki pozytywnie kształtujące człowieka dla

określonego praktycznego celu.

Jednolitość modelu kształtowanego przez dwa pokolenia sofistów (starych i młodych)

wyznaczają dwa podstawowe elementy:

- merytoryczny – wiedza o strukturze rzeczywistości przyrodniczej i

społecznej (matematyka, astronomia, etyka, polityka, koncepcja

ontologiczno – teoriopoznawcze, teorie dot. genezy państwa i

prawa, natury człowieka, pochodzenia religii, języka, kultury,

- formalny – nauka dialektyki, retoryki, erystyki (sztuka prowadzenia

sporów) , gramatyki, synonimiki.

Wprowadzenie elementu merytorycznego miało na celu ukształtowanie w człowieku opartego

na naukowych podstawach stanowiska wobec świata, państwa, społeczności i samego siebie,

a tym samym zrozumienie przezeń istoty dobra i zła, prawa i sprawiedliwości, co

warunkowało prawidłowość jego działań. Element formalny służy zarówno kształtowaniu

sprawności umysłu jako narzędzia poznania, jak i przede wszystkim dawał człowiekowi

niezbędne narzędzie do realizacji własnych działań.

Zarówno merytoryczna jak i formalna strona wychowania sofistycznego wymagała

racjonalnych podstaw w postaci badań i przemyśleń filozoficznych. Funkcji tej nie mogła

pełnić filozofia w swej dotychczasowej strukturze. Przedmiotem filozofii stało się zatem

badanie „czym jest człowiek, czym w naturze różni się od innych w działaniu i doznawaniu” .

PROTAGORAS:

Protagoras (485-411). Spośród wszystkich pism Protagorasa dotrwało do naszych czasów

tylko 12 fragmentów. Jeden z nich to urywek z traktatu „O bogach” autor stwierdza, że „ nie

może mieć pewności , czy oni istnieją, czy też nie istnieją, ani też jaką mają postać, albowiem

wiele względów nie pozwala zdobyć takiej wiedzy, a mianowicie niejasność przedmiotu i

krótkotrwałość ludzkiego życia”. Drugi fragment, bardziej znany, rozszerza ów religijny

agnostycyzm, czyniąc go zaprzeczeniem istnienia jakiejkolwiek absolutnej i uniwersalnej

prawdy, jednej i tej samej dla wszystkich ludzi. Człowiek powiada on, jest miarą

wszechrzeczy, które istnieją, że istnieją, i rzeczy, które nie istnieją, że nie istnieją. Innymi

słowy prawda jest sprawą najzupełniej względną i subiektywną. To co komuś wydaje się

prawdziwe lub fałszywe, jest jedną prawdą czy też jest jednym fałszem, o którym on może

wiedzieć cokolwiek. To co komuś wydaje się rzeczywiste lub nierzeczywiste, jest

rzeczywiste lub nierzeczywiste jeśli chodzi o niego. I to wszystko. Nie ma sposobu

przymierzenia mojej prawdy do twojej ani też nie ma żadnej podstawy, by powiedzieć, że to

co mnie wydaje się prawdziwe jest bardziej prawdziwe od tego co tobie wydaje się prawdą.

Każdy człowiek jest dla siebie trybunałem apelacyjnym. Gdy zmienia się pogląd człowieka,

zmienia się też jego prawda. Co wczoraj wydawało się prawdą, dziś wygląda na fałsz. Skoro

więc to co danemu człowiekowi wydaje się prawdziwe, jest jedyną prawdą, jaką może

posiadać i skoro prawda ta jest w niezgodzie z prawdami innych ludzi i z chwili na chwilę z

samą sobą, to próżna jest spekulacja filozoficzna i jej wyniki są bez wartości. Nie ma

„rzeczywistości”, którą może poznać rozum, poza wiecznie zmiennym nurtem doświadczenia

zmysłowego; a nawet gdyby była, to nie byłoby sposobu by wiedzieć, który system

filozoficzny najbardziej się do niej zbliża. Wszystkie systemy wydają się swym zwolennikom

równie prawdziwe z racji równie przekonywujących; i ludzie nieustannie zmieniają swoje

systemy i z jednakowym uporem i przekonaniem trzymają się raz tej, to znowu innej filozofii.

GORGIASZ

W dziele zatytułowanym „O naturze czyli o niebycie” odmawiał rozumowi mocy

poznawania czegokolwiek rzeczywistego poza płynnym nurtem zmysłowego doświadczenia.

Zajął się sprzecznościami wewnętrznymi, jakie wynikają z logicznej potrzeby ujmowania

tego, co rzeczywiste, jako czegoś co równocześnie jest jedyne i wielorakie, stworzone i nie

stworzone, skończone i nieskończone w przestrzeni i w czasie. Jedyna ucieczka przed tymi

paradoksami to według niego przyjąć iż rzeczywistość nie jest ani jednością, ani wielością,

ani nieskończona ani skończona, ani stworzona, ani nie stworzona – co jest niedorzeczne w

równej mierze. Stąd nie może istnieć to co rzeczywiste. A następnie gdyby nawet istniało

jakieś tworzywo pierwotne, nie moglibyśmy nigdy poznać jakie ono jest. Nie jest ono tym,

czym się być zdaje, jako że zmysły kłamią notorycznie. I nie musi ono być takie jak je sobie

przedstawia rozum; myśl bowiem zdolna jest równie łatwo wyobrazić sobie to, co nie istnieje,

jak i to, co istnieje; i rozum nie posiada sam w sobie żadnego kryterium, by odróżnić idee,

jakie mogą się odnosić do tego, co istnieje realnie, od tych idei, które mogą być czystym

tworem wyobraźni.

Wreszcie gdyby nawet można było poznać rzeczywistość, to wiedzy o niej nie można by

przekazać innym osobom. Dzielić się myślami możemy tylko posługując się mową, a mowa

jest tylko dźwiękiem. Jakże zaś dźwięk może przenosić z jednego umysłu do drugiego wiedzę

o rzeczywistości, która dźwiękiem nie jest ?

Argumenty wysunięte przez Protagorasa i Gorgiasza godziły nie tylko w spekulację

filozoficzną; w nie mniejszym stopniu burzyły one autorytet wszelkich uznanych wzorców i

instytucji moralnych i społecznych. Jeśli bowiem każdy człowiek jest miarą wszechrzeczy, to

musi być też ostatecznym sędzią tego, co jest dobre czy też prawdziwe. To, co jemu wydaje

się słuszne lub niesłuszne, jest takie dla niego; i nie może być słusznej podstawy, by się z nim

spierać. Nikt nie może ustalać prawa moralnego dla innego człowieka, albowiem nie ma

prawa moralnego, które można by ustalać. Powszechne i autorytatywne wzorce tego, co dobre

i złe, nie istnieją, tak samo jak prawdy powszechne. Każdy człowiek ma prawo czynić to, co

jemu wydaje się słuszne, podobnie jak każdy ma prawo wierzyć w to, co wydaje się mu

prawdą. Nikt nie ma prawa, czy też podstawy, by go ganić. Jedynym możliwym argumentem

jest siła.

KALLIKLES

Nie ma danych co do tego, czy Protagoras i Gorgiasz stosowali kiedykolwiek logiczne

konsekwencje swej nauki do etyki. Istotnie, obaj byli wysoce powarzani, byli czcigodnymi

filarami ustalonego ładu moralnego i społecznego. Ale było wielu takich, co mogli je

zastosować.

Kallikles wywodzi, że moralność konwencjonalna ma w intencji ludzi niższych, ”licznych

słabych”, trzymać w ryzach „nielicznych mocnych”; „gdy tymczasem sama natura wyraża

nam to, że jest rzeczą słuszną, by lepszy miał więcej niż gorszy a potężniejszy więcej niż

słabszy”. Prawdziwa moralność, etyka, usankcjonowana przez naturę, poucza, iż

sprawiedliwość, lub może raczej słuszność „polega na tym, by wyższy rządził niższym i

posiadał więcej od niego”.

TRAZYMACH

Posunął się dalej jeszcze w swych dedukcjach. Kallikles utrzymywał, wziąwszy wszystko

razem, że jest taka rzecz jak moralność naturalna, która jest wzorem tego co słuszne i nie

słuszne opartym na naturze aczkolwiek wzorzec ten odwracał potocznie przyjęte ideały

poprawnego postępowania. Dla Trazymacha nie ma natomiast prawa naturalnego iż wyższy

powinien rządzić niższym i posiadać więcej dóbr. Każdy kto zajmuje stanowisko na szczycie

znalazł się tam z przypadku nie zaś z mocy słuszności; o tym zaś co ma być uznane za cnotę

co zaś za występek decyduje arbitralnie wola tych co mają moc. Zasady moralne ustalone są z

myślą o zapewnieniu przyjemności i pożytku grupie rządzącej tak iż „sprawiedliwość

wszędzie polega na jednym i tym samym: na interesie mocniejszego”. Dobro i zło ustanawia

się na drodze ustawodawczej wedle kaprysu ustawodawców; i nie istnieje ani jedno ani drugie

niezależnie od ich decyzji. Różne grupy czy też formy rządów ustalają różne przepisy

odpowiadające ich różnym potrzebom, a w wyniku czego, święty z jednego dnia zostaje

nazajutrz grzesznikiem i odwrotnie.

Jeżeli więc filozofia miała być zrehabilitowana to trzeba było znaleźć nowe i zdrowe

podwaliny autorytatywnej prawdy i słuszności. Rzecz jasna że uwaga człowieka przesunęła

się z wieczystego bytu na własną jego osobę. Umysł ludzki stał się miarą wszechrzeczy

ujawniło się też, że miara ta jest niedokładna. Nie tylko utracono nadzieję, osiągnięcia

wspólnej dla wszystkich prawdy lecz i od wiary w potoczne wzorce i instytucje życia

ludzkiego zażądano rozumowego uzasadnienia, którego ona dać nie potrafiła.

Sofiści jako twórcy nurtu filozoficznego zajmującego się przede wszystkim człowiekiem,

dokonali zasadniczego przewrotu w greckiej filozofii, zmieniając zarówno przedmiot jej

badań, strukturę, jak i cel, a tworząc racjonalne podstawy zjawiska kulturowego, określanego

mianem oświecenia ateńskiego. Dzięki sofistom myśl racjonalna ogarnęła swym zasięgiem

szerokie kręgi społeczeństwa, wkroczyła do polityki, literatury, historiografii i sztuki – oni to

wychowali pokolenie Ateńczyków.

Badania ich koncentrowały się wokół człowieka, tej problematyce podporządkowali swoje

dociekania ontologiczne, teoriopoznawcze, etyczne, estetyczne i polityczne. Były one efektem

świadomej decyzji przesunięcia punktu ciężkości zainteresowań filozoficznych z kosmosu na

ziemię, decyzji o rezygnacji z ogarnięcia przez rozum „rzeczy niejawnych i niewidzialnych”.

Skutkiem tak ukierunkowanych badań była filozoficzna koncepcja człowieka, który nie

podlega prawom boskim ani prawom natury, człowieka, który jest twórczą porządku

społecznego, „miarą wszechrzeczy”. Nowa koncepcja człowieka czyniła zeń istotę

samodecydującą o sobie, samorealizującą się, przyznała mu wszelkie możliwości w

kształtowaniu swego otoczenia społecznego, pełną swobodę w działaniach. Stworzony przez

sofistów nowy model wychowania i wykształcenia, wraz z postulatem szeroko pojmowanej

kultury umysłowej z jej funkcją kształtująco-wychowawczą, stał się nie tylko ośrodkiem

powszechnego zainteresowania i aprobaty, lecz przede wszystkim sprawił, iż to, co stanowiło

jego podstawę – filozofia – nie tylko straciła swój ezoteryczny charakter, lecz stała się nauką

stanowiącą podłoże wszelkiej działalności praktycznej, co więcej – nauką politycznie

zaangażowaną.

SOKRATES (469-399) „sprowadził filozofię z nieba na ziemię, do miast, do domów i

kazał jej badać życie i obyczaje, co dobre, a co złe” – Cicero.

Sokratesa zawsze przedstawiano jako ideał filozofa, człowieka nieustępliwego w

swych poszukiwaniach prawdy i niedoścignionego w argumentacji, człowieka który umarł za

swoje ideały.

W żądnym wypadku nie był jedynie niezaangażowanym filozofem, roztargnionym

profesorem, obojętnym wobec kwestii społecznych, którego poznajmy, aby go szanować lub

wyśmiewać. Był człowiekiem z powołania i choć jego najważniejszą misją mogło być

„ratowanie własnej duszy”, jak zawsze mówił spełniał również misje polityczną. Występował

przeciwko demokracji i – jak się zdaje – równie zaciekle przeciwstawiał się wszystkim

formom rządów, niektórych czele stali ludzie nie będący „ekspertami” w dziedzinie

sprawowania władzy.

Według Platona, Sokrates miał wizję państwa idealnego „republiki” rządzonej przez

filozofów. Ateny, które znał Sokrates, rzeczywiście daleko odbiegały od jego ideału. Miastem

żądziło30 tyranów, którzy stosując terror, systematycznie przeprowadzali egzekucje, swych

współobywateli. Przywódcą tej 30 był Kritias, jeden z uczniów Sokratesa. Gdy 30 tyranów

obalono, a Krytiasa zabito, przywrócona demokracja wzięła na Soktratesie odwet. Prawo

amnestii uniemożliwiało ściganie przestępstw politycznych,, popełnianych w przeszłości, ale

istniały wtedy sposoby na obejście prawa. Sokratesa oskarżono o „bezbożność i

demoralizację młodzieży”. Sokratesa postawiono przed sądem – w 399 roku p.n.e. został

stracony. Soktrates był zawsze przykładem samotnego myśliciela, broniącego wzniosłych

ideałów i dającego im świadectwo. Sokrates nauczał m.in., że cnota jest najcenniejszą ze

wszystkich posiadanych przez nas rzeczy, że prawda leży poza „cieniami” naszego

codziennego doświadczenia i że właściwym zadaniem filozofa jest wykazywanie ludziom, jak

niewiele naprawdę wiedzą. Często mówi się, że Sokrates umarł aby dać świadectwo swym

cnotom i aby nie zdradzić ideałów, które od dawna szerzył stosując niezwykle

przekonywującą argumentację. Sokrates umarł, być może, jak człowiek cnotliwy, ale jego

związki polityczne, obecnie prawie zapomniane, w tamtych czasach z pewnością nadawały

koloryt jego postaci. On sam twierdził, że umiera dla własnego dobra, „dla dobra swojej

duszy”. Był postacią i wspaniałą i niejednoznaczną.

Poglądy:

„Poznaj samego siebie” – Wątpienie „wiem, że nic nie wiem” powinno, według

nauki Sokratesa, doprowadzić do poznania samego siebie. Tylko taką indywidualistyczną

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: