17
2011-11-20ę XI PODMIOTY i PRZEDMIOTY VI PODMIOTY i PRZDMIOTY
XI PODMIOTY I PRZEDMIOTY STOSUNKÓW
PRAWNYCH
Problematyka podmiotów i przedmiotów prawa znalazła swa regulacje przede wszystkim pod rządem prawa cywilnego, a przyjęte tam rozwiązania (pośrednio bądź bezpośrednio), niekiedy z pewnymi modyfikacjami zostały zaaprobowane również w innych gałęziach prawa,
- np. wedle art. 30 KPA zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych stron ocenia się według przepisów prawa cywilnego, o ile przepisy szczególne nie stanowią inaczej.
są przede wszystkim:
- kodeks cywilny (ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r., Dz. U. Nr 16, poz. 93 ze zm. – cyt. jako „KC”), kilkadziesiąt razy nowelizowany,
- kodeks spółek handlowych (ustawa z dnia 15 września 2000 r., Dz. U. Nr 94, poz. 1037 ze zm. – cyt. jako „KSH”
PODMIOTAMI PRAWA SĄ:
- osoby fizyczne,
- osoby prawne.
Kategorią pośrednią są tzw. ułomne osoby prawne.
SZCZEGÓLNYMI RODZAJAMI PODMIOTÓW PRAWA SĄ:
- konsument,
- przedsiębiorca.
PODMIOTEM PRAWA jest ten, kto może mieć prawa (obowiązki) regulowane przepisami prawa cywilnego. Przysługuje mu tzw.
- jest nią zdolność do bycia podmiotem (posiadania) praw i obowiązków
- cywilnoprawnych (inaczej mówiąc zdolność do tego, by mieć prawa i obowiązki regulowane prawem cywilnym),
- wynika bezpośrednio z prawa,
- nie może być kształtowana (ograniczana, rozszerzana) w drodze czynności prawnej,
- w zasadzie nie zależy od wieku, stopnia poczytalności danej osoby itp.
- każda istota ludzka, której rodzicami są mężczyzna i kobieta.
Zdolność prawna osoby fizycznej:
- ma ją każdy człowiek od chwili urodzenia się, a częściowo nawet od chwili poczęcia (art. 8 KC),
- ograniczenia zdolności prawnej mają charakter wyjątkowy i muszą wynikać z wyraźnego przepisu ustawy,
- przykłady: zakaz sprawowania niektórych czynności w organach spółek kapitałowych jako środek karny w razie skazania za niektóre przestępstwa (art. 18 § 2 KSH),
- zakaz wykonywania działalności gospodarczej przez osoby zajmujące wysokie stanowiska państwowe,
- nasciturus; (dziecko poczęte ale nie narodzone) ma ograniczoną (tylko w pewnym zakresie) i warunkową (tj. o ile urodzi się żywy) zdolność prawną; ma to znaczenie przy spadkobraniu oraz niektórych roszczeniach odszkodowawczych (art. 4461 KC - może żądać odszkodowania za tzw. szkody prenatalne), ma prócz tego zdolność w zakresie praw niemajątkowych, zwł. dóbr osobistych,
- nasciturus uzyskuje pełną zdolność prawną w zakresie praw majątkowych pod warunkiem, że urodzi się żywy (tj. zdolny do samodzielnej kontynuacji funkcji życiowych).
- nabywanie prawa własności nieruchomości przez cudzoziemców w zasadzie wymaga zgody ministra właściwego do spraw administracji.
UTRATA zdolności prawnej jest tożsama z utratą podmiotowości prawnej osoby fizycznej, dochodzi do niej w razie śmierci człowieka, rozumianej jako (tzw. śmierć mózgowa bądź biologiczna):
- stwierdza ją lekarz wystawiając tzw. kartę zgonu,
- jej dowodem jest zgonu jest akt zgonu (sporządza go kierownik urzędu stanu cywilnego), wystawiony na podstawie karty zgonu lub orzeczenia sądowego w sprawie uznania za zmarłego lub sądowego stwierdzenia zgonu.
Uznanie za zmarłego (osób zaginionych):
- jeżeli śmierć jest prawdopodobna bo dana osoba przez długi czas nie daje znaku życia (zasadniczo z upływem 10 lat od ostatniej wiadomości, że żyje – art. 29 KC), ale 5 lat jeżeli w chwili uznania skończyłby 70 lat
- szczególna regulacja dotyczy podróży morskich, lotniczych oraz działań wojennych.
Sądowe stwierdzenie zgonu:
- gdy śmieć ze względu na okoliczności jest niewątpliwa, ale ze względu na brak zwłok (nawet szczątków) nie da się wystawić aktu zgonu (np. katastrofa bez śladu, wybuch, zawał w kopalni (art. 535 KPC, art. 67 prawa o aktach stanu cywilnego).
Polega na możliwości nabywania praw (obowiązków) cywilnoprawnych w wyniku własnych działań (zwłaszcza oświadczeń woli) danej osoby fizycznej, w tym czynności prawnych.
ZDOLNOŚCI DO CZYNNOSCI PRAWNYCH NIE MAJĄ:
- małoletni do 13 lat,
- ubezwłasnowolniani całkowicie.
UBEZWŁASNOWOLNIENIE CAŁKOWITE może nastąpić:
- tylko w drodze orzeczenia sądowego,
- tylko po ukończeniu 13 lat,
- jeżeli na skutek choroby psychicznej lub niedorozwoju psychicznego lub innych zaburzeń osobowości (pijaństwo, narkomania) dana osoba nie jest w stanie pokierować swym postępowaniem,
- dla ubezwłasnowolnionego ustanawia się opiekuna,
- skutkiem braku zdolności jest nieważność czynności prawnej dokonanej przez ubezwłasnwolnionego, za wyjątkiem drobnych bieżących spraw z zakresu życia codziennego; umowa w zakresie tych spraw jest ważna z chwila jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie niezgodnego do czynności prawnych (art. 14 k.c.),
- przykładem może kieszonkowe dla dziecka (nabywa własność określonej kwoty pieniężnej w drodze darowizny), za które kupuje ono słodycze lub tp.,
- to jednak jest wyjątek od zasady braku zdolności do czynności prawnych, bezspornie nie ma jej w pozostałym zakresie, taka osoba np. nie może sporządzić testamentu lub dokonać innych czynności prawnych.
Za osoby POZBAWIONE ZDOLNOŚCI DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH
- działają ich przedstawiciele ustawowi (np. rodzice) lub powołani przez sąd (opiekunowie),
- niekiedy konieczna jest zgoda sądu na dokonanie czynności prawnej.
OGRANICZONĄ ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH mają
- małoletni między ukończeniem 13 roku życia a pełnoletnością,
- pełnoletni w razie ubezwłasnowolnienia częściowego (tj. do czego może dojść w razie choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innych zaburzeń osobowości, ale o ile stan nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, a jednocześnie jest potrzebna pomoc do prowadzenia spraw; następuje w drodze orzeczenia sądu, w razie ubezwłasnowolnienia częściowego ustanawia się kuratelę (art. 16 k.c.).
- aby czynność prawna dokonana przez osobę częściowo ograniczoną w zdolności do czynności prawnych była ważna konieczne jest spełnienie dodatkowych przesłanek:
- w zasadzie zgoda przedstawiciela ustawowego (art. 17 k.c.),
- przedstawiciel ustawowy może potwierdzić taką czynność prawną, nawet po jej dokonaniu (ex post),
- ograniczony częściowo może sam potwierdzić taką czynność po nabyciu pełnej zdolności do czynności prawnych,
- jeżeli ograniczony sam dokonał JEDNOSTRONNEJ czynności prawnej, do której jest potrzebna zgoda przedstawiciela ustawowego, ta czynność prawna jest nieważna (np. wypowiedzenie umowy najmu),
- ograniczony może jednak zawierać samodzielne umowy w drobnych bieżących sprawach z zakresu życia codziennego,
- z chwila uzyskania pełnoletności (18 lat lub w razie zawarcia małżeństwa przez małoletnią, art. 10-11 k.c.),
- w razie ustania lub unieważnienia małżeństwa małoletnia nie traci tak uzyskanej pełnej zdolności.
UWAGA:
- nie mylić zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych, to się tylko podobnie nazywa,
- można mieć zdolność prawną i nie mieć zdolności do czynności prawnych (np. niemowlę może stać się właścicielem majątku nie mając zdolności do czynności prawnych, np. nabywając te własność w wyniku darowizny).
Są nimi dobra niemajątkowe nieodłącznie związane z człowiekiem, bez względu na jego wrażliwość psychiczna, stan zdrowia, zdolność do C-P. Nie dają się bezpośrednio wyrazić w kategoriach ekonomicznych, chociaż mogą na nie wywierać wpływ (np. w zakresie reputacji zawodowej).
- zdrowie, wolność, cześć, mieszkanie, twórczość artystyczna.
Są bezwzględnymi prawami o charakterze niemajątkowym. Podstaw ich ochrony można poszukiwać w przepisach Konstytucji:
- Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych - art. 30;
- Wolność człowieka podlega ochronie prawnej. Każdy jest obowiązany szanować wolność i prawa innych. Nikogo nie można zmuszać do czynienia tego, czego prawo nie nakazuje – art. 31, oraz
- w umowach międzynarodowych, zwłaszcza dotyczących praw człowieka.
W razie naruszenia dobra osobistego domniemywa się bezprawność naruszenia (24 KC), w rezultacie nie muszę udawadniać, że Kowalski naruszył bezprawnie moje dobro osobiste, to Kowalski chcąc się uwodnić od odpowiedzialności ma wykazać, że jego naruszenie nie było bezprawne.
Są nimi jednostki organizacyjne powołane do życia przez podmiot prawa (w tym przez człowieka), ale tylko na podstawie prawnej wynikającej z ustawy, ich celem jest zwłaszcza:
- zespolenie aktywności człowieka niezbędnej dla osiągnięcia określonego celu,
- zgromadzenie środków pieniężnych założycieli w celu osiągnięcia oznaczonego celu.
Wedle art. 33 KC osobami prawnymi są:
- Skarb Państwa, oraz
- inne jednostki organizacyjne, którym ustawa nadaje cechę osoby prawnej.
Powstanie i organizację osób prawnych regulują odrębne przepisy.
Terminologia dotycząca sposobów tworzenia osób prawnych, z jaką można spotkać się w literaturze, jest dość zróżnicowana.
Podstawowe typy (sposoby) regulacji osób prawnych, w tym przede wszystkim ich tworzenia:
- normatywny,
- rejestrowy,
- koncesyjny.
- dotycząca tej kwestii terminologia przyjęta w podręcznikach jest niejednolita,
- zawsze o tym, czy dany rodzaj jednostki organizacyjnej jest osoba prawną, może przesądzić wyłącznie ustawa.
NORMATYWNY:
- osobowość prawna ex lege wynika z normy prawnej, przede wszystkim z ustawy bądź aktu wyraźnie na niej opartego,
- inaczej mówiąc taką osobę prawną tworzy norma prawna, przeważnie ustawowa,
- taka norma prawna winna wówczas określić nazwę, przedmiot działania, źródła finansowania oraz tryb powoływania organów takiej osoby prawnej (zwłaszcza w zakresie składania oświadczeń woli) oraz zasady jej funkcjonowania,
- przykładami mogą być Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej, państwowe szkoły wyższe, ZUS, jednostki samorządu terytorialnego, do pewnego stopnia też Skarb Państwa,
- tak utworzone osoby prawne są wprawdzie rzadkością, jest ich jednak kilkaset,
- przekształcenie (likwidacja) takiej osoby prawnej następuje w takim samym trybie, jak jej utworzenie,
- z reguły ich zdolność prawna ograniczona jest do określonych ustawą rodzajów zadań.
REJESTROWY:
- ustawa określa w sposób abstrakcyjny przesłanki, w razie zaistnienia których powstaje osoba prawna,
- przeważnie dotyczy to treści i formy oświadczenia woli założyciela (założycieli) oraz wpisu do właściwego rejestru (Krajowy Rejestr Sądowy),
- do takich przesłanek należą:
- umowa założycielska (niekiedy jednostronne oświadczenie woli) w formie notarialnej, powołanie organów, zapewnienie majątku, wpis do rejestru,
- tak powstają np. spółki kapitałowe, fundacje, spółdzielnie, związki pracodawców, izby przemysłowe, niektóre stowarzyszenia, związki zawodowe, związki pracodawców.
KRAJOWY REJESTR SĄDOWY (KRS)
(ustawa z 20 sierpnia 1997 r., Dz. U. z 2007 r. Nr 168, poz. 1186 ze zm.).
Wpisów dokonuje się w zasadzie na wniosek zainteresowanych. KRS składa się z rejestrów:
- przedsiębiorców (za wyjątkiem osób fizycznych),
- stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych ZOZ,
- dłużników niewypłacalnych.
Prowadzą go w systemie informatycznym sądy rejestrowe; są nimi niektóre sądy rejonowe (gospodarcze).
Współdziałają z nimi gminy (zadania zlecone), w szczególności przez udostępnianie :
- informacji o wysokości opłat, właściwości miejscowej sądów rejestrowych,
- druków formularzy wniosków, ale tylko dla osób fizycznych i spółek jawnych.
Centralna Informacja KRS jest komórką organizacyjną ministra właściwego do spraw sprawiedliwości, ma oddziały w sądach rejestrowych. Jej zadaniem jest m.in.
- prowadzenie ogólnokrajowego rejestru,
- udzielanie informacji o wpisach w KRS,
- przekazywanie gminom, w ciągu 7 dni, danych o wpisach.
Sądami rejestrowymi są wydziały gospodarcze sądów rejonowych. Podstawowe dane ujawniane w KRS są dostępne w internecie.
Jawności KRS:
- powszechne prawo KAŻDEGO dostępu do danych ujawnionych KRS, ale za pośrednictwem Centralnej Informacji,
- ten dostęp nie jest uzależniony od wykazania interesu prawnego,
- każdy ma prawo otrzymywania poświadczonych odpisów, wyciągów i zaświadczeń o danych zawartych w KRS,
- powszechne prawo przeglądania akt rejestrowych osób prawnych wpisanych do rejestru przedsiębiorców,
- powszechny dostęp do wzorów podpisów osób upoważnionych do reprezentowania podmiotu wpisanego do KRS.
MATERIALNA:
- domniemywa się prawdziwość danych wpisanych do KRS.
Dane ujawnione w rejestrze w zasadzie są nieusuwalne.
Wnioski o wpis składa się wyłącznie na urzędowych formularzach, wedle wzoru ustalonego przez przepisy wykonawcze, po wniesieniu opłaty.
Urzędowe formularze wniosków (druki) są udostępniane w sądach, częściowo też poza nimi.
Wpisem jest również wykreślenie.
Sąd ma obowiązek badania formalnej poprawności dokumentów będących podstawą wpisu, badanie materialnej prawdziwości następuje tylko w razie uzasadnionych wątpliwości.
Sąd rejestrowy:
- wydaje (zaskarżalne) postanowienie o wpisie bądź jego odmowie,
- może nakładać grzywnę w celu przymuszenia do wpisu.
Ten, kto jest wpisany do KRS, składając oświadczenie pisemne, skierowane w zakresie swej działalności do oznaczonych osób, pod rygorem grzywny
winien zamieścić w nim dane dotyczące:
- firmy lub nazwy,
- oznaczenia prawnej formy prowadzonej działalności,
...
lukkar84