1. Podział norm społecznych i ich rola w społeczeństwie
Normy społeczne – reguły postępowania w społecznościach, które w określonych sytuacjach wyznaczają określony sposób zachowania, tzn. normują zachowanie.
W europejskim kręgu kulturowym za naczelną cechę prawa uważa się jego normatywny charakter. Prawem są więc normy (reguły, zasady, przykazania), co oznacza, że pewne wzory zachowań uznaje się za obowiązujące, wiążące do określonego sposobu postępowania.
Wypowiedź, która wyraża skierowane do danej osoby żądanie określonego zachowania się jest wypowiedzią normatywną(powinnościową). Jeżeli wypowiedzi normatywnej towarzyszy specyficzny kontekst społeczny w postaci rzeczywistej woli jakiegoś podmiotu zrealizowania wskazanego wzoru zachowania, staje się ona normą. Gdy autorem wypowiedzi jest jednostka, będzie to norma indywidualna, tak jak w przypadku zakazu konkretnego zachowania się sformułowanego np. przez ojca wobec syna. Jeżeli natomiast wsparcie dla normy udzielane jest przez zbiorowość, mówimy o normach społecznych.
Zbiór obowiązujących norm społecznych tworzy system normatywny. Podstawowym systemem normatywnym jest system prawny.
Mówiąc, że funkcjonujące w społeczeństwie normy mają charakter społeczny, mamy na myśli 3 aspekty:
1) systemy tworzone przez ludzi (społeczeństwo je tworzy w toku rozwoju społecznego); społeczeństwo jest źródłem norm w nim funkcjonujących
2) normy mają charakter powszechny, ogólny i abstrakcyjny (tzn. iż do każdego abstrakcyjnie pojmowanego członka społeczeństwa, znajdującego się w sytuacji, której norma dotyczy-skierowany jest określony zakaz lub nakaz określonego zachowania)
3) modyfikacja norm jest rezultatem funkcjonowania społeczeństwa, dostosowywaniem się do zmieniających się stosunków społecznych
Podział norm społecznych:
· nie związane bezpośrednio z państwem
Ø normy moralne
Ø normy obyczajowe
Ø normy religijne
Ø normy estetyczne
· bezpośrednio związane z funkcjonowaniem państwa
Ø normy prawne
Ø normy polityczne
Normy moralne – kwalifikują zachowania ludzkie jako dobre i złe, sprawiedliwe lub niesprawiedliwe. Sankcja: indywidualna (wyrzuty sumienia, samokrytyka) zbiorowe (odrzucenie jednostki, krytyka)
Normy obyczajowe – składają się na system norm obyczajowych; rozpatrujemy z punktu widzenia kryterium „wypada – nie wypada”; utrwalenie pewnego zwyczaju postępowania, który został przyjęty jako powszechny w stosowaniu; np. nie przestrzeganie w konserwatywnym środowisku wiejskim jakiegoś święta religijnego
Sankcja – społeczna polegająca na odtrąceniu przez grupę.
Normy religijne – związane z systemem obyczajowym i moralnym. Normy określające sposób postępowania rozpatrujemy z punktu widzenia kryterium wiary. Są często zapisane, dość sformalizowane, zbliżają się w swej formie do norm prawnych (charakter heteronomiczny - narzucone).
Sankcja – np. wykluczenie ze społeczności kościelnej.
Zasada republikańskiego państwa – rozdział władzy kościelnej od władzy państwowej przy zachowaniu np. równouprawnienia. Gdy zanika granica pomiędzy władzami mówimy o zagrożeniu teokratycznym.
Normy estetyczne – wyznaczają sposób postępowania, który rozpatrujemy z punktu widzenia kryterium „piękna - brzydoty”. Szczególnie widoczne w chwili wyborów (polityka) – marketing wyborczy.
Normy polityczne – normy określające sposób postępowania osób sprawujących lub wpływających na władzę (głównie o kręgu podmiotowego – rząd, prezydent). Utrwalone normy zwyczajowe powszechne jako powtarzana praktyka.
Konwenanse konstytucyjne – reguły zwyczajowe określające sposób postępowania władzy, co staje się praktyką (np. Wielka Brytania).
Sankcja – wykluczenie z partii, dymisja ze stanowiska.
Normy prawne – są stanowione przez organy państwowe lub też normy przez państwo sankcjonowane; państwo uznaje je za „tworzone” przez siebie, stoi za nimi autorytet państwa i sankcje włącznie przymusem, w przypadku nie stosowania się do nich adresata. Są bardziej precyzyjne od innych norm (zarówno, co do adresata jak i sankcji).
2. Różnice między normą moralną a normą prawną System moralny – system norm moralnych, które wyznaczają sposób postępowania człowieka z punktu widzenia kryterium „dobra - zła” (zmieniają się w czasie). W każdym społeczeństwie istnieje zespół norm moralnych wspólnych dla całego społeczeństwa. Podstawową zasadą państwa demokratycznego jest zasada pluralizmu (wolność, istnienie wielu moralności). Nauką zajmującą się moralnością jest etyka.
Różnice między prawem a moralnością zakładając że patrzymy na czystą normę moralną i czystą normą prawną (różnice wskazała Maria Osowska – „Podstawy nauki o moralności”):
a) inny sposób powstawania obu systemów (normy moralne – w wyniku procesu długotrwałego rozwoju społeczeństwa; normy prawne – jednorazowy akt działania władzy publicznej lub państwowej);
b) inny sposób w jaki dowiadujemy się o obowiązywaniu danych norm (moralne – przekazywanie z pokolenia na pokolenie, wychowanie, socjologizacja, proces wychowawczy; prawo – „nieznajomość prawa nie usprawiedliwia”, powszechna znajomość prawa –akty prawne: konstytucja, ustawy, rozporządzenia);
c) charakter obowiązywania ( moralne – charakter autonomiczny; aby norma nas wiązała musimy ją zaakceptować, przyjąć do własnego sumienia, wymóg zaakceptowania, jednostkowy system moralny; prawne – charakter heteronomiczny, wiąże niezależnie od tego czy ją uznajemy czy nie za słuszną, zostało wymuszone przez twórców prawa);
d) sposób sformułowania
moralne – nie jest wyrazista, niepisana, ustna z pokolenia na pokolenie, brak formalnego charakter; dyspozycja – reguła zachowania;
prawne – sformalizowana budowa, spisana w systemie prawa stanowionego (artykuł, paragraf w akcie prawnym). Składają się z 3 elementów:
- hipoteza – opis okoliczności w której może znaleźć się adresat normy prawnej;
- dyspozycja – reguła zachowania skierowana do adresata z hipotezy o ile znajduje się on w warunkach z hipotezy;
- sankcja – określenie dolegliwości która może spotkać adresata okoliczności o ile nie zachowa się zgodnie z normą (regułami) w dyspozycji, a był w warunkach hipotezy (ma zastosowanie gdy zostaną naruszone zakaz i nakaz).
e) różnica w sankcji
moralne – wyrzuty sumienia (sankcje jednostkowe), sankcje rozsiane, rozproszone, niezinstytucjonalizowane;
prawne – wyraźnie określone w normie prawnej (zwłaszcza na gruncie:
- prawa karnego – represyjne w postaci grzywny, pozbawienia wolności, ograniczenia wolności, dożywotnie więzienie;
- prawa cywilnego – odszkodowanie, powrót do stanu poprzedniego, zadośćuczynienie; nieważności czynności prawnej – dokonana czynność z mocy prawa jest nieważna, np. kupno-sprzedaż bez aktu notarialnego;
- prawa administracyjnego – egzekucja, eksmisja, nakaz rozbiórki itp.)
3. Relacje między normą moralną a normą prawną
Rodzaje relacji: systemowe, treściowe, strukturalne, funkcjonalne.
Relacje systemowe – mówią o tym jak mają się do siebie systemy, który wynika z którego.
a) s. moralny jest pierwotny względem prawnego (moralny podstawą do prawnego); szkoła prawno-naturalna – poza prawem stanowionym jest prawo wyższe, boskie, naturalne;
b) s. prawny jest pierwotny względem moralnego, prawo daje moc obowiązywania normom moralnym; szkoła pozytywizmu prawnego; prawo to rozkaz władzy a dopiero później kształtowała się moralność.
c) Oba systemy są niezależne, jeśli chodzi o moc wiążącą. Żaden nie jest podstawą dla innego, nie ma zależności systemowej, rozwijały się równolegle, niezależnie.
Relacje treściowe – próba ustalenia jak ma się treść norm moralnych do prawnych.
- model inkluzji (Jellinek) – treść norm moralnych jest szerszy od prawnych.
Prawo stanowi minimum moralności. Każda norma prawna ma wydźwięk moralny, a nie wszystkie normy moralne mają wydźwięk prawny (rys.1)
- koncepcja wzajemnego krzyżowania się treści systemu oralnego i prawnego – są to 2 systemy normatywne, które w pewnym momencie zazębiają się (rys. 2).
Kolizja norm – niezgodność treści norm, sprzeczność pomiędzy treściami; np. klonowanie, eutanazja, aborcja.
Relacje strukturalne – powiązane z treściowymi. Normy moralne są wchłaniane do systemu prawnego. Określenie techniki wchłaniania – normy moralne zapisane w formie normy prawnej w akcie prawnym.
- inkorporacja – odesłanie prawa do moralności (pośrednie – terminy wartościujące w prawie, np. rażąca krzywda; odesłania do kodeksów etyki zawodowej –sposób działania grupy zawodowej; bezpośrednie – norma prawna zawiera klauzule generalne –ściśle określony termin wartościujący, dla którego pozostawia się lukę dla stosującego prawo, np. sędziego; doktryny; zazwyczaj Kodeks Cywilny obejmujący zasady współżycia społecznego, gdzie celem społeczno – gospodarczym jest przestrzeganie prawa).
- powiązania interpretacyjne – w procesie stosowania prawa, np. wynikają z wykładni z wnioskowania przez analogię.
Relacje funkcjonalne – ustalenie funkcji systemu prawnego i moralnego i wzajemnego wpływania jednego na drugi. Odpowiadają na pytanie: czy to, jakie jest prawo ma wpływ na moralność w państwie i odwrotnie?
Petrażycki – analizując stwierdził, że złe prawo karne demoralizuje społeczeństwo i odwrotnie.
4. Język prawny i język prawniczy
Język prawny – to język, w którym formułuje się normy prawne, teksty prawa obowiązującego; posługuje się nim prawodawca tworząc przepisy prawa.
Język prawniczy – metajęzyk w stosunku do języka prawnego. To język, w którym mówi się o języku prawnym. Oceniający język prawny, komentujący go. O języku prawnym mówią profesjonaliści związani z prawem, np. adwokaci, radcy prawni itp., doktryna, naukowcy.
Język potoczny – język powszechnej komunikacji, niejednoznaczny. Jego cechy to: naturalność, nieprecyzyjność, nieostrość, często domyślamy się znaczenia w sytuacji, obecność synonimów, wieloznaczeniowość.
Jednostka językowa złożona z kilku wyrazów stanowi tzw. wypowiedź formułowaną w danym języku. Wypowiedzi mogą pełnić następujące funkcje:
Ø funkcje deskryptywną (opisową)
Ø funkcje ekspresywną (emocjonalną, wyrażającą)
Ø funkcja oceniając
Ø funkcje sugestywną (stymulującą, wpływającą)
Ø funkcje performatywne (faktyczną)
Rodzaje wypowiedzi:
Wypowiedzi opisowe – zdania w sensie logicznym np. „słońce świeci”; można stwierdzić, że jest prawdą lub fałszem; (funkcja opisowa)
Wypowiedzi oceniające – trudno zweryfikować naukowo, nie są w sensie logicznym np. „ładna jest teraz pogoda”; (funkcja oceniająca)
Wypowiedzi normatywne – powinnościowe; wypowiedzi tego typy formułują postulaty, polecenia, sugestie, rady. Spełniają funkcję sugestywną(stymulującą, wpływającą). Nie w sensie logicznym, nie można orzec czy są prawdziwe czy fałszywe.
Wypowiedzi celowościowe – są rodzajem wypowiedzi cennych. Wyrażają aprobatę lub dezaprobatę. Przedmiotem oceny nie jest stan rzeczy, ale środek prowadzący osiągnięcia konkretnego celu; np. gimnastyka jest korzystna dla zdrowia. W sensie logicznym, można sprawdzić prawdziwość lub fałszywość
Wypowiedzi performatywne (faktyczne)– akty konwencjonalne; zmienia się rzeczywistość za pomocą słów lub gestów (np. nadanie imienia, powołanie na stanowisko, głosowanie)
Język prawny – wypowiedzi normatywne pełniące funkcje stymulującą, sugestywną polegającą na wpływaniu na zachowanie adresata prawa.
Język prawniczy – wypowiedzi opisowe (funkcje deskryptywne, oceniające).
Semantyka zwrotów (sens znaczeniowy)
- język prawny bazuje na języku potocznym, choć jest od niego precyzyjniejszy; nie może być w nim synonimów itp. dlatego wprowadza się definicje legalne – wyjaśnienie sensu znaczeniowego, rozumienia zwrotu np. powód (osoba wnosząca powództwo do sądu). Często posiada on elementy języka sztucznego. A obecnie wiele słów języka potocznego pochodzi z języka prawa np. rękojmia, wstępni.
- Język prawniczy bazuje na języku profesjonalistów, grup zawodowych, posługuje się pewnym kodem znacznym dla np. „prawników”, znawców określonego prawa.
Składania – różnica języka prawnego i języka potocznego
5. Stosunek pojęć: norma prawna - przepis prawny
„Przepis prawny” i „norma prawna” to podstawowe pojęcia nauk prawnych. Nazwa „przepis prawny” występuje zarówno języku prawnym, tzn. języku tekstów prawnych, jak i w języku prawniczym, tj. w języku środowisk prawniczych. „Norma prawna” to termin właściwy wyłącznie dla języka prawniczego.
W rozważaniach prawoznawstwa wyodrębnia się pięć aspektów rozumienia relacji obu tych pojęć:
1) Przepis prawny – norma prawna jako pojęcia równoznaczne
przepis prawny i norma prawna to reguły zachowania wyodrębnione w tekście prawnym jako artykuł lub wypowiedź wchodząca w skład artykułu. Traktuje się je jako synonim.
2) Przepis prawny jako pojęcie wyłączne
Skoro nazwy „przepis prawny” i „norma prawna” oznaczają to samo-regułę zachowania, równie dobrze można używać tylko jednej z nich, ujmując wszystkie problemy prawne w kategoriach przepisów. W tekstach prawnych spotyka się wyłącznie określenia przepisu prawa.
3) Norma prawna jako wypowiedź konstruowana z przepisów prawa.
Przepis prawny jest rozumiany jako zwrot językowy zawarty w tekście prawnym.
Norma prawna to reguła zachowania zawierająca niezbędne elementy,...
lukkar84