Rozwój a zwężonego.doc

ROZWÓJ „A" ZWĘŻONEGO (ŚCIEŚNIONEGO, POCHYLONEGO)

Przekształcenie się różnicy iloczasu w różnicę barwy.

Proces ten objął samogłoski długie: ā, ē, ō: odnośne samogłoski krótkie pozostały bez zmian. Różnica iloczasowa zanikła, a równocześnie rozwijała się różnica artykulacyjno – jakościowa. Polegała ona na podwyższeniu języka, czemu przy wymawianiu e towarzyszyło nieznaczne wysunięcie języka go do przodu, a przy wymawianiu a i o niewielkie cofnięcie języka i zaokrąglenie warg. W rezultacie dawne długie ā, ē, ō przeobraziły się w krótkie pochylone å , e˚, o˚.

Powyższy proces trwał długim a jego końcowa faza, przynosząca zanik iloczasu, przypada na 2. poł. XV w.

Zanik ustnych å

Fonem samogłoskowy å miał wartość wymawianiową głoski pośredniej między a i o. Druki doby średniopolskiej rozróżniały å i a osobnymi literami, mianowicie w zasadzie å literą a, a jasne literami ȧ lub á. W XVI w. działo się to na ogół systematycznie i konsekwentnie. W XVII w. mnożyły się wypadki nieprawidłowego pisania tych samogłosek, a nasilenie tego stanu rzeczy przypadło na I połowę XVIII w. Wtedy to litery á używało się coraz rzadziej i nie wedle jakiejś normy skoro ten sam wyraz pisany był raz przez a, kiedy indziej przez á. Jeszcze bardziej znamienny jest fakt zupełnego zaniechania litery á, której nie ma już wcale np. w dziele Konarskiego O skutecznym rad sposobie (1760). Zmienność obrazu typograficznego pozostaje w niewątpliwym związku przyczynowym z rozwijającym się od w. XVI procesem zaniku różnicy wymawianiowej a i å. Dokonywało się to powoli. Poczucia fonetycznej i fonologicznej różnicy a jasnego i pochylonego w XVII w. dowodzi słownik Knapskiego. Ale i to pewne, że podstawa odróżniania a od å w świadomości mówiących i piszących traciła na sile. Przyczyna wewnętrzna tego procesu tkwiła prawdopodobnie w tylko nieznacznej różnicy artykulacyjno-akustycznej tych dwu fonemów. Przyczyny zewnętrznej dopatrujemy się zazwyczaj we wpływie na język ogólnonarodowy wymowy Polaków zamieszkałych na wschodnich kresach, gdzie w zetknięciu z ruszczyzną zatarła się odrębność jasnego i pochylonego a. Inne przyczyny to: mała wyrazistość funkcji morfonologicznej oraz ogólna tendencja usuwania samogłosek pochylonych widoczna i w gwarach polskich, i w innych językach słowiańskich.

1