5b. Dialektologia historyczna- jej przedmiotem badań są dialekty staropolskie. Za cel stawia sobie rekonstrukcję staropolskiego zróżnicowania dialektalnego. Dialektologia historyczna w swoich badaniach posługuje się dwiema podstawowymi metodami, tj.:
a) metodą filologiczną (analiza językowa zabytków),
b) metodą retrospekcji (wnioskowanie na podstawie zjawisk typowych dla współczesnych gwar ludowych).
Podstawa metody filologicznej to źródła pisane, w których zarejestrowane są cechy dialektalne bądź występują uwagi o dialektyzmach. Te dane stanowią materiał do odtwarzania historycznego układu terytorialnego dialektów.
Dialektologia historyczna posługuje się także metodami, zbliżonymi do tych, które stosuje się w gramatyce historycznej. Są to:
1) metoda historyczno-porównawcza,
2) metoda rekonstrukcji wewnętrznej.
Metoda historyczno-porównawcza sprowadza się do wyboru starszego elementu spośród cech (składników) różnych dialektów ze sobą spokrewnionych. Metoda rekonstrukcji wewnętrznej zmierza do ustaleń, który z dwóch procesów (zjawisk, elementów) jest wcześniejszy chronologicznie. Dialektologia historyczna posługuje się również teorią falową, według której każda zmiana językowa powstaje w określonym punkcie geograficznym i rozchodzi się z niego we wszystkich kierunkach po obszarze zajętym przez nosicieli danego języka. Teoria ta stanowi podstawę geografii językowej; pozwala również ustalać chronologię zjawisk, przyjmuje się bowiem, że cechy występujące na peryferiach są chronologicznie wcześniejsze. Takim archaizmem peryferycznym jest np. akcent inicjalny w gwarze podhalańskiej. Dialektologia historyczna miała duży wpływ na rozwój języka ogólnego. Materiałową podstawę dialektologicznej charakterystyki języka literackiego w pierwszej fazie rozwojowej powolnej integracji regionalnych gwar piśmiennych stanowią zabytki :
-wielkopolskie: Kazania gnieźnieńskie ( koniec XIV wieku)
-środkowomałopolskie: Psałterz floriański (koniec XIV w.)
-północnomałopolskie: Kazania świętokrzyskie ( połowa XIV wieku),
-mazowieckie: Rozmowy mistrza ze śmiercią i Skarga umierającego ( XV wiek)
Pojawiły się różne poglądy na temat udziału poszczególnych cech dialektycznych w najstarszych zabytkach języka polskiego. Taszycki twierdził, że można stwierdzić w jakim dialekcie powstał dany zabytek na podstawie zawartych w nim cech dialektalnych. Urbańczyk sądził, że niejednokrotnie w obrębie jednego zabytku pojawiają się różne cechy, niekoniecznie pochodzące z jednego dialektu. Analizując poszczególne cechy, dochodzimy do wniosku, że poza brakiem mazurzenia w dialekcie wielkopolskim i zmiany –ch w –k różnice między tymi dialektami są raczej szczegółowymi rysami niż całością systemu. Że zaś jedne i drugie cechy istnieją w zabytkach, dowodzi, że język literacki się wtedy formował , kontynuując tendencje współdziałania dwu terytorialnych ośrodków powstania : wielko- i małopolskiego. Zabytki XIV wieku stanowią dowód na ścieranie się elementów różnych piśmiennych gwar regionalnych. Te różnice dialektyczne zaczęto powoli usuwać, przyznając jednemu z wariantów charakter normy językowej.
Podsumowując: rezultatem rozwoju języka doby staropolskiej jest język narodowościowy. Staje się on językiem ogólnym w powolnym procesie integracji. Oparł się on na podstawie dialektu wielkopolskiego i tradycje wielkopolskie odgrywają w nim znaczną rolę, nawet wówczas, gdy centrum życia politycznego i kulturalnego przeniosło się do Krakowa. Tam jednak, uczestniczące już dawniej w tym procesie elementy małopolskie przybierają na sile. W dziejach tego procesu trzeba wyróżnić dwie fazy :
-fazę przedzabytkową ( wiek X-XII)
-fazę najstarszych zabytków (wiek XIV – XV)
W tej drugiej fazie dokonują się też pierwsze próby kształtowania i użycia gwary piśmiennej, zalążkowego języka literackiego. Integracja mogła się rozwijać tym bardziej, że rozbieżności podstawowych dialektów: wielkopolskiego i małopolskiego dotyczyły szczegółów, a nie systemu. Objawem i przybierającym na sile wynikiem procesu integracyjnego są tendencje normalizujące, mocniej ustalające się wraz ze schyłkiem średniowiecza. Na ten okres przypada wzmocnienie podłoże dialektu małopolskiego.
Zulka20