Zagadnienie 1.docx

Historia języka, jej przedmiot, źródła, metody i podstawy teoretyczne

Dziedziną wiedzy opisującą zmiany języka jest historia języka. Tradycyjnie przez historię języka rozumie się dział nauki o języku, który zajmuje się charakterystyką dawnej polszczyzny w jej różnych etapach rozwojowych: w chwili „narodzin” języka polskiego, jego „młodości” i „dojrzałości”. Historia języka zajmuje się też prehistorią języka, czyli ustala pochodzenie polszczyzny oraz jej miejsce wśród innych języków. Z punktu widzenia historii języka dzisiejsza polszczyzna stanowi kolejną fazę rozwojową języka polskiego, który w przyszłości przeobrazi się zgodnie z jego tendencjami ewolucyjnymi. Świadomość tych tendencji pozwala jednak czuwać nad jego rozwojem.

Historia języka to:

- dzieje języka;

- dział wiedzy o języku, którego przedmiotem jest opis tych dziejów i ich interpretacja sprowadzająca się do: kwestii pochodzenia języka polskiego i jego miejsca w rodzinie językowej, charakterystyki polszczyzny w jej różnych momentach dziejowych, omówienia zmian języka z uwzględnieniem czynników kulturowych i cywilizacyjnych, całościowego opisu przeobrażenia się gramatyki, czyli ewolucji wewnętrznej języka polskiego, sformułowania ogólnych zasad rządzących zmianami językowymi, ustalenie podstaw kultury języka.

Na ewolucję języka składają się dwa rodzaje zmian językowych, którymi zajmują się pokrewne i uzupełniające się dyscypliny:

- zmiany wewnętrznojęzykowe (wewnętrzne) – wynikają z wewnętrznej dynamiki języka i działania ogólnych tendencji rządzących jego ewolucją; dotyczącą zasadniczo ewolucji systemu gramatycznego: fonetyki, fleksji, słowotwórstwa, składni, częściowo też słownictwa;

- zmiany zewnętrznojęzykowe (zewnętrzne) – wynikają z działania czynników pozajęzykowych, zewnętrznych wobec samego języka, mogą dotyczyć gramatyki, ale też społecznego funkcjonowania w zależności od zmieniających się w czasie potrzeb komunikacyjnych i cywilizacyjnych społeczności mówiącej danym językiem, dotyczą kontaktów kulturowych z innymi narodami, czynników politycznych, prądów literackich, filozoficznych, itp.

Opisem i wyjaśnieniem ewolucji języka ze względu na zmiany wewnętrzne zajmuje się gramatyka historyczna. Opisem zmian gramatycznych oraz historii użycia języka w kontekście czynników zewnętrznych wobec języka zajmuje się historia języka. Gramatyka historyczna i historia języka często uzupełniają się wzajemnie.

Ponieważ zasadniczym źródłem do poznania języka w przeszłości są utrwalone na piśmie przekazy, historię języka w zależności od tego, czy posiadamy źródła językowe, czy nie, dzielimy na epoki: przedpiśmienną (obejmuje ona okres niedostępny bezpośrednim badaniom języka) i piśmienną (dzielącą się na trzy doby: staropolską, średniopolską i nowopolską).

Z. Klemensiewicz dokonując klasyfikacji i charakterystyki materiałowej podstawy badań historycznojęzykowych, wyróżnia dwie grupy źródeł:

1. właściwe źródła językowe, z których się korzysta przy opisie wewnętrznego procesu historycznojęzykowego:

a) właściwe źródła językowe o charakterze dokumentacyjnym (eksploracyjne):

- dokumenty języka literackiego w postaci dorobku piśmiennictwa w różnych dziedzinach: artystycznej, naukowej, dydaktyczno-normatywnej od czasów najdawniejszych do współczesności,

- dokumenty języka mówionego, dla celów historycznych zaczerpnięte z dokumentów pisanych,

- dokumenty języka regionalnego,

- dokumenty stylów zawodowych,

- słowniki.

b) właściwe źródła językowe o charakterze interpretacyjnym:

- dawne „prace gramatyczne, ortograficzne, poradniki”, które dostarczają przede wszystkim wiadomości o powstających i przeobrażających się normach języka ogólnego,

- opracowania naukowe historycznogramatyczne oraz historycznoleksykologiczne i historycznoleksykograficzne,

- nowoczesne, historycznojęzykowe opracowania syntetyczne i monograficzne.

2. źródła pomocnicze, które wyzyskuje się przy ustaleniu faktów i procesów zewnętrznej historii języka:

- historia literatury,

- wiedza o książce, jej produkcji i obiegu,

- historia kultury i myśli,

- historia oświaty i szkolnictwa,

- historia polityczna, społeczna, gospodarcza.

Podział źródeł według Wojciecha Rzepki:

1. Prymarne – teksty będące zapisami dawnych komunikatów, zawierające wzory lub realizacje wzorów zachowań językowych uznawanych za właściwe w różnego rzędu wspólnotach komunikatywnych, np. wspomnienia, pamiętniki, dzienniki, relacje uczestniczące i podobnego rodzaju dokumenty, z tym wszakże zastrzeżeniem, że konieczna jest przy ich wykorzystywaniu kontrola i ocena stopnia wiarygodności.

2. Sekundarne – źródła, które dostarczają wiedzy nie wynikającej bezpośrednio ze źródeł prymarnych, lecz niezbędnej dla możliwie pełnego zrozumienia zawartości tych pierwszych.

Teorie zmian językowych:

- Teoria drzewa genealogicznego, podstawą badawczą jest teoria pokrewieństwa języków, pokrewne języki z kolei tworzą rodzinę językową – są to języki, które powstały z jednego wspólnego prajęzyka w wyniku stałej, nieprzerwanej, a zarazem zróżnicowanej na różnych obszarach ewolucji. Teoria ta wprowadza pojęcie ewolucji w czasie i wyróżnia ona rodziny językowe jednostopniowe (wszystkie wywodzą się z prajęzyka i są w jednakowym stopniu spokrewnione) oraz wielostopniowe (różne stopnie pokrewieństwa – nie wszystkie wywodzą się bezpośrednio z prajęzyka). Podobieństwo języków może wynikać również z ich terytorialnego sąsiedztwa tworząc ligę językową i są w stosunku do siebie powinowate.

- Teoria falowa zajmuje się kontekstem terytorialnym zmian językowych. Według niej zmiany językowe powstają w określonym punkcie geograficznym i rozchodzą się falowo we wszystkich kierunkach.

- Teoria prawa głosowego, podstawą badawczą jest płaszczyzna zmian fonetycznych (fonologicznych) w obrębie jednego języka, czy kilku języków.

Podstawowe metody badawcze:

- Metoda filologiczna – polega na zestawieniu danych z zabytków pisanych w tym samym języku, które muszą dotyczyć elementów języka spełniających identyczną funkcję. Przez zestawienia takich tekstów z różnych epok, możemy określić długość trwania danego zjawiska językowego. Źródła filologiczne dzielimy na bezpośrednie (fakty, zjawiska w tekście) i pośrednie (np. traktaty o danym zjawisku).

- Metoda rekonstrukcji wewnętrznej – jej podstawą jest występowanie w danym etapie rozwojowym języka (epoce, okresie) obocznych elementów językowych. Posługując się tą metodą można na podstawie analizy całego cyklu rozwojowego ustalić chronologię (względną czy bezwzględną), czy kierunek zmian językowych.

- Metoda historyczno-porównawcza – stosowana przede wszystkim w językoznawstwie diachronicznym porównawczym. Metoda ta służy m.in. do rekonstruowania praform tj. form występujących w prajęzykach.

- Metoda strukturalna – przyjmuje się w niej, że historia to system procesów pozostających we wzajemnych zależnościach oraz w określonych relacjach w stosunku do samego przebiegu dziejów. Całość przebiegu dziejów języka stanowi superstrukturę będącą faktem obiektywnym (przedmiot badania), zorganizowanym wokół głównego procesu (tendencji), którym jest doskonalenie się języka (awansowanie języka), interpretowane zarówno ze strony nadawców, jak i odbiorców komunikatów językowych.

Zmiany językowe na ogół nie dokonują się bez przyczyny. Język dąży do tego, aby być możliwie najsprawniejszym środkiem porozumiewania się ludzi – optymalnym narzędziem komunikacji. Zasady rządzące rozwojem języka to: optymalizacja języka, tendencja do upraszczania języka, tendencja do wyrazistości języka, tendencja do uzupełniania zasobów językowych oraz nobilitacja języka.