12. Podręczniki gramatyczne; język polski jako przedmiot badań naukowych.
Na początku doby nowopolskiej pojawiają się podręczniki i gramatyki języka polskiego.
1. Podręczniki.
Pierwszą gramatyką dla Polaków był podręcznik Walentego Szylarskiego pt. Początki nauk dla narodowej młodzieży, to jest gramatyka języka polskiego. Nie był to jednak dobry podręcznik, dlatego pierwszym pod względem wartości jest dzieło Onufrego Kopczyńskiego pt. Gramatyka dla szkół narodowych w trzech częściach, dla klas I- III (ogłoszona w latach 1778-1783). Kopczyński napisał też Elementarz dla szkół parafialnych narodowych (1785) a także Naukę pisania i czytania.
Kopczyńskiego zajął się gramatyką przede wszystkim z miłość do ojczyzny i narodu polskiego, a także z poczucia niedostatku na polu gramatycznym. Do pracy autor przygotowywał się sumiennie, czytał: dzieła o języku Platona, Arystotelesa, Bacona, Kartezjusza, Locke’a, Marsais. Szukał związku między gramatyką, logiką i retoryką, zadanie swoje widział w gruntownym rozumowaniu o języku.
Gramatyka Kopczyńskiego nie ma wartości naukowej. Spostrzeżenia i twierdzenia autora są w wielu wypadkach pozbawione jakiejkolwiek naukowej podstawy, np.: twierdzenie, że zaimki męskie mają zakończenie na –i, -n, -w, -sz, -j, np. jaki, ten, ów, nasz, mój. Albo narzucanie Polakom XIX wieku we wzorcu odmiany czasownika form liczby podwójnej. Albo takie etymologie, że Sandomierz to San domierza do /Wisły, a Warta to warta, czyli straż, aby hołota niemiecka nie wchodziła dalej do Polski.
Praca Kopczyńskiego była pierwszą i najlepszą dotychczas pracą nad językiem polskim. Ma ona wartość historyczną i społeczną- w okres niedoli- język uznano za skarb narodowy.
Kopczyńskie stworzył wiele terminów gramatycznych, np. imiesłów, przyimek, ale przede wszystkim zaimek rzeczowny i przymiotny.
Gramatyka dla szkół narodowych i Nauka pisania i czytania mają duże zalety dydaktyczne, m.in. Porady dla nauczyciela, tok indukcyjny, jasność wykładu. Ważne jest też to, że po raz pierwszy Polak pisze gramatykę dla Polaków po to by, przyczynić się do jak najlepszego opanowania mowy ojczystej.
Na niedostatkach pracy Kopczyńskiego poznał się Józef Mroziński. Z zawodu był wojskowym, badaczem stał się przez przypadek- Bentkowski wytknął mu liczne błędy językowe w pracy pt. Oblężenie i obrona Saragossy. Tak zaczęła się praca Mrozińskiego.
Mroziński był człowiekiem oczytanym: znał gramatyków starożytnych, francuskich, angielskich i niemieckich, znał gramatyków polskich od Zaborowskiego do jemu współczesnych, czytał zabytki staropolskie.
Obserwował rzeczywisty język współczesny- język mówiony. Zbierał materiały i na ich podstawie formułował tezy i twierdzenia. Dążył do rozumowego uchwycenia zasad struktury językowej. W 1822r w Warszawie ogłasza pierwsze zasady gramatyki języka polskiego. Usiłuje ująć fonetyczny system i rolę funkcjonalną głosek i ich wymian we fleksji. Mroziński posługuje się czymś w rodzaju pisowni fonetycznej.
Mrozińskiego trzeba uznać za pierwszego nowoczesnego gramatyka polskiego.
Inni badacze języka polskiego to :
· Mrongowiusz- pierwszy badacz kaszubszczyzny;
· Józef Królikowski- napisał dzieło pt. Prozodia polska, czyli o śpiewności i miarach języka polskiego z przykładami w nutach muzycznych, 1821r.
· Jerzy Samuel Bandtkie- ogłosił szereg najdawniejszych zabytków polszczyzny. Napisał też słownik, ale były tam wyrazy samowolnie tworzone przez autora.
2. Gramatyki.
Większość z nich utrzymana jest na poziomie elementarno- popularnym i wybitniejszej wartości nie mają. Ale na osobna wzmiankę zasługuje kilku pracowników:
3. 1. J. N. Deszkiewicz- napisał Rozprawę o języku polskim i o jego gramatykach, 1843r. w 1848 napisał gramatykę języka polskiego.
· 2. Józef Muczkowski- 1836 ogłosił Gramatykę języka polskiego.
3. Dobromysł Łazowski- autor tekstów: Gramatyka języka polskiego krytycznie rozbiorowa, Gramatyka języka polskiego i przypisy do starszej literatury polskiej, Pierwsze zasady gramatyki języka polskiego.
4. Feliks Żochowski- Mownia języka polskiego, 1852.
5. A. Morzycki- Rys gramatyki języka polskiego, 1857
6. S. Gruszyński- Nauka o zdaniu, 1861, autor podkreślał tu ważność języka ojczystego jako podstawy wykształcenia językowego.
7. Michał Wiszniewski- Myśli o ukształcaniu siebie samego, autor sprzeciwia się temu, by naukę języka w ogóle, a zwłaszcza ojczystego zaczynać od gramatyki.
Twórczość naukowa w dziedzinie języka polskiego w granicach całej omawianej epoki.
Najwcześniejszym objawem językoznawczego zainteresowania się polszczyzną jest praca Ignacego Rakowieckiego pt. Rys historyczny zwyczajów, obyczajów, religi, praw i dawnych słowiańskich i słowiańsko- ruskich narodów, 1820. Autor zaleca poznanie staro-cerkiewno-slowiańskiego języka.
· Hipolit Cegielski- rozprawa O słowie polskim, 1852
· Henryk Suchecki- Przegląd form gramatycznych języka staropolskiego, 1871, zagadnienia z zakresu języka polskiego, 1871. Suchecki pierwszy wprowadził do programu uniwersyteckiego ćwiczenia dla kandydatów na nauczycieli języka polskiego w szkole średniej.
· Wielki postęp oznaczają prace Antoniego Małeckiego: Gramatyka języka polskiego i Gramatyka historyczno- porównawcza języka polskiego, 1879. Małecki wydał tez Żywot św. Błażeja, 1864 i Biblię królowej Zofii,1871.
· Lucjan Malinowski- daje on początek polskim badaniom dialektologicznym, dzieło np. Ślady dialektyczne w oznaczaniu samogłosek nosowych w kilku zabytkach języka polskiego wieku XV i XVI, 1880.
· Antoni Kalina- jako pierwszy zmierza do historycznego ogarnięcia przemian w systemie polskim gramatycznym- Historia języka polskiego, t. I. Formy gramatyczne języka polskiego do końca XVIII
· Adam A. Kryński- ma duże zasługi jako organizator pracy naukowej, zakładał też Wielką encyklopedię powszechną ilustrowaną- umieścił tu przeszło 100 artykułów z zakresu językoznawstwa. Współpracował przy Słowniku warszawskim. Napisał tez Gramatykę języka polskiego, 1897
· Antoni Krasnowolski- pierwszy badacz składni polskiej w dziele Systematyczna składnia języka polskiego. Działa głównie w kierunku praktyczno- normatywnym, np. Słowniczek frazeologiczny.
· Władysław Nehring- daje podstawę badaniom nad zabytkami staropolskimi
· Aleksander Bruckner- ogłosił i zbadał zabytki starej polszczyzny, wśród których na pierwszym miejscu znajdują się Kazania świętokrzyskie,1895. Inne dzieła to: dzieje języka polskiego, walka o język.
· Jan Baudouin de Courtenay- badał języka jako twór psychosocjalny. Napisał Charakterystykę psychologiczną języka polskiego, a także Zarysy historii języka polskiego.
· Jan Michał Rozwadowski- jeden z największych polskich lingwistów. Interesował się dialektologią O zjawiskach i rozwoju języka.
· Jan Łoś- rozwijał działalność w trzech kierunkach: historia języka- Gramatyka polska. I. Głosownia historyczna, składnia- składnia zdania, przygotowywanie materiałów do Słownika staropolskiego.
· Kazimierz Nitsch- uczeń dialektologicznej szkoły Malinowskiego, zajmował się poznaniem mowy ludu polskiego, np. Próba ugrupowania gwar polskich, Mowa ludu polskiego, Polska fonetyka międzywyrazowa. Pierwszy syntetyczny zarys dialektologii polskiej dał w 1915r w rozprawie Dialekty języka polskiego w Encyklopedii polskiej. Wydal też część Atlasu językowego polskiego Podkarpacia.
· Stanisław Szober- wydał Gramatykę języka polskiego, jest to najpełniejszy systematyczny obraz gramatycznej struktury współczesnej polszczyzny wykształconej. Szober interesował się też dydaktyką języka polskiego- zasady nauczania j. polskiego w zakresie szkoły powszechnej i gimnazjum niższego. Interesował się też poprawnością i kulturą językową- artykuły w Języku polskim.
W dobie międzywojennej działają także : Witold Doroszewski, Mieczysław Małecki, Zdzisław Stieber, Stanisław Rospond, Witold Taszycki- oni zajmują się głównie onomastyką i toponomastyką.
Mikołaj Rudnicki, Tadeusz Lehr- Sławiński i Tadeusz Milewski- badają stanowisko j. polskiego wśród innych słowiańskich.
W dziedzinie składni- Zygmunt Rysiewicz, Stanisław Urbańczyk
W 1915r ukazał się Język polski i jego historia z uwzględnieniem innych języków na ziemiach polskich.
2
Zulka20