1.     Przedstaw myśl społeczną oświecenia (Kołłątaj, Staszic, Jezierski).

Literatura okresu oświecenia podejmowała najaktualniejsze problemy związane z sytuacją społeczną  i polityczną Polski. Nie mogło być inaczej, skoro pierwszy rozbiór stał się faktem i udowodnił słabość państwa. Próby ratowania kraju podjęte przez inicjatorów Sejmu Wielkiego i uchwalenia Konstytucji 3 Maja  wspierane były przez pisarzy i publicystów, którzy ukazywali potrzebę reform i przemian społeczno – politycznych i krytykowali wszelkie przejawy utrudnień w tym zakresie.

W okresie fermentu umysłowego, ostrych starć polemicznych, poszukiwania dróg „naprawy Rzeczpospolitej”, można zaobserwować bujny rozwój publicystyki, jej formy ulegają wzbogaceniu i unowocześnieniu, wykraczają znacznie poza ramy czasopism. Dokonuje się nobilitacja literacka tego gatunku, dochodzi do głosu nowe pokolenie działaczy politycznych i wybitnych autorów, dla których wypowiedź publicystyczna będzie stanowić główne narzędzie formowania opinii społecznej.

Stanisław Staszic

              Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego Staszica, opublikowane anonimowo w 1787 roku, przywykło się uważać za dzieło inicjujące wielki ruch umysłowy Sejmu Wielkiego. Był to utwór o dużym ładunku emocjonalnym, patriotycznym i szczególnej sile argumentacji, wywołany świadomością zagrożenia bytu niepodległego Polski, proponujący radykalne środki zaradcze. Zakłócił on atmosferę względnej stabilizacji, jaka panowała za rządów królewsko – ambasadorskich w latach osiemdziesiątych, i spowodował lawinę pism, projektów, polemik, toczonych bez przerwy do momentu uchwalenia ustawy majowej. Ukazaniu się Uwag... towarzyszył klimat sensacji politycznej, widziano agentów niektórych magnatów, wykupujących setki egzemplarzy nakładu, chcąc uniemożliwić kolportaż książki. Skutek był wręcz przeciwny, mnożyły się legalne i „dzikie” przedruki, przypisywano mylnie autorstwo dzieła Józefowi Wybickiemu, podczas gdy napisał je nieznany dotąd nikomu młody ksiądz, który dzięki Uwagom... stanął od razu w rzędzie najwybitniejszych publicystów i pisarzy polskich XVIII wieku.

              Program republikański Uwag... nawiązuje w dużej mierze do Umowy społecznej genewskiego myśliciela. „Wolny lud”, zrzeszony na zasadzie całkowitej równości, realizuje swoją wolność poprzez podporządkowanie się woli zbiorowej, która oddaje bezpośrednie tendencje jednostek, a przynajmniej ich większości. Utrata wolności następuje w wypadku zagarnięcia władzy przez jednostkę lub grupę. Społeczeństwo jest więc wartością moralną, zaś szczęście jednostki może być osiągnięte jedynie dzięki podporządkowaniu się owej woli zbiorowej. Staszic modyfikuje znacznie tezy Rousseau, pod wpływem Buffona ujmuje wszystkie procesy i zjawiska zachodzące w przyrodzie i działalności człowieka jako całkowitą jedność rządzoną prawami natury, podległą procesom ewolucyjnym. Kiedy Rousseau głosi konieczność uznania woli większości, Staszic motywuje to analogią do świata przyrody, o którego rozwoju decyduje prawo silniejszego. Z takim rozumieniem społeczeństwa łączy się koncepcja narodu. Z tekstu Uwag... i późniejszych pism Staszica wynika, że w swoim programie republikańskim, a zarazem antymagnackim, przez pojęcie narodu rozumiał on wszystkie stany, występował przeciw „wyłącznictwu” jednej klasy uważającej się za reprezentanta całości. Rolę kierowniczą w kształtowaniu nowożytnego narodu przyznawał swoistemu sojuszowi szlachecko – mieszczańskiemu.

              Zgodnie z głoszonymi poglądami edukacja młodzieży miała być podporządkowana nadrzędnym celom narodowym. Przyjmując w zasadzie ogólne Roussowskie założenia edukacyjne, przeprowadza dość istotną modyfikację tego systemu, który dopiero w ostatniej fazie procesu wychowawczego postulował zaszczepianie cech społecznych, warunkujących przygotowanie młodego obywatela do życia w zbiorowości. Żądając upaństwowienia szkolnictwa w myśl haseł Komisji Edukacji Narodowej, wbrew jej zaleceniom radzi rozpoczynać naukę od problemów moralności społecznej, akcentując konieczność rozszerzenia zakresu przedmiotów praktycznych, przysposabiających do działalności publicznej i zawodowej.

              Odrzucał Staszic scholastykę, za bezproduktywne uważał wychowanie klasztorne, przydatność religii dla moralności społecznej motywował istnieniem Najwyższej Istoty, rozumianej w duchu deistycznym, sprawiedliwej, karzącej zarówno narody, jak i jednostki.

              System edukacyjny powinno się, zdaniem autora Uwag... ,przystosować do formy rządu, a rząd ten ma być republikański. Wbrew zasadzie Monteskiusza oddzielenia władzy prawodawczej od wykonawczej żąda Staszic bezpośredniego sprawowania władzy przez lud, aby rządziła i ustalała prawa reprezentacja narodu. Sejm miałby decydować większością głosów i wyłonić z siebie Komisję, czyli Radę do spraw administracyjnych. Król byłby w tym układzie jedynie figurą dekoracyjną. System ekonomiczny propagowany przez Staszica to synkretyczne skrzyżowanie fizjokratyzmu z merkantylizmem, zapewniające państwu protegowanie i kontrolę rozwoju przemysłu i handlu.

              Tak więc Stanisław Staszic w Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego zawarł poglądy dotyczące spraw edukacji, prawa, władzy, wolnej elekcji i państwa. Jego zdaniem, sprawnie działający system edukacyjny decyduje o losie państwa. Proponuje, aby ze szkół powszechnych usunąć naukę teologii, a młodzież uczyć sposobów poznawania praw, jakie rządzą światem. Szkoły powszechne powinny też wychowywać rycerzy i obywateli, którzy będą potrafili dobrze służyć ojczyźnie. Inną z ważnych spraw tu poruszanych jest prawodawstwo. Autor twierdzi, że panująca dotychczas zasada liberum veto i jednomyślności posłów jest zgubna dla kraju. O tym, czy dane prawo zostanie uchwalone, czy też nie, ma decydować większość. Dobro publiczne to według Staszica dobro większości. Staszic proponuje też zreformowanie sądownictwa, które powinno działać ciągle, a nie tylko w okresach ustalonych sesji, uznając jednocześnie prawo o nietykalności osobistej bez wyroku sądu. Równie ważną kwestią jest zaniechanie wolnej elekcji, która powoduje, że w sprawy polskie wtrącają się obce mocarstwa. Postuluje, aby tron w Polsce był dziedziczny, co uchroni kraj przed dalszym podziałem.

              W czasie trwania Sejmu Wielkiego Staszic zabrał głos ponownie w dziele Przestrogi dla Polski z teraźniejszych politycznych Europy związków i z praw natury wypadające, przez pisarza Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego.  Zgodnie z przewidywaniami Staszica w Uwagach..., doszło do konfliktu między państwami zaborczymi: Rosją i Prusami, które ofiarowały Polsce sojusz. Przestrogi... miały więc w nowych warunkach uzmysłowić szlachcie konieczność podjęcia programu reform, uchwalenia konstytucji, ostrzec przed niebezpieczeństwem bezproduktywnego przeciągania narad sejmowych. Kontynuuje tu Staszic poglądy zawarte już w Uwagach..., dostosowując je do zmienionej sytuacji, podkreśla związki systemu prawa natury z życiem społecznym, zamieszcza więcej wniosków praktycznych. Na plan pierwszy wysuwają się dwie sprawy: ustrój rzeczpospolitej szlacheckiej i koncepcja narodu.

              Zasady ustroju oparte zostały na oświeceniowym „prawie człowieka”, które gwarantują „równość, wolność i własność” wszystkim członkom społeczeństwa. Wszędzie widzi Staszic panujący despotyzm jednostki lub grupy, nie tylko wewnątrz kraju, ale podkreśla jego skłonności do narzucenia swojej woli innym państwom, co stanowi zagrożenie pokoju i wolności w Europie.

              Mówi tu też o zdradach, podstępach i podłości, przekupstwie, przemocy i chciwości. W Przestrogach... znajduje się także opis katastrofalnego położenia chłopów oraz pozbawionych perspektyw rozwoju mieszkańców miast. Staszic domaga się przyznania mieszczanom praw, które zrównałyby ich z innymi stanami.

Hugo Kołłątaj

              Niepospolitym publicystą był również Hugo Kołłątaj, najwybitniejsza postać wśród działaczy i pisarzy polskiego oświecenia, reformator szkolnictwa, ideolog radykalnego odłamu stronnictwa patriotycznego, twórca słynnej Kuźnicy, wreszcie organizator i przywódca sprzeniewierzenia, które doprowadziło do Insurekcji Kościuszkowskiej, posądzany przez współczesnych o jakobinizm i nazywany polskim Robespierre’em.

              Poglądy Kołłątaja bliskie są w wielu podstawowych sprawach Staszicowym, przeważa w nich jednak zgodnie z zainteresowaniem i wykształceniem autora prawny punkt widzenia, uwzględniający w szerszym stopniu praktyczne rozwiązania problemów reformy kraju. Republikanizm jego wychodzi również od koncepcji umowy społecznej, od przyrodzonego prawa człowieka do wolności działania, równości i posiadania własności gruntowej. Odpowiednie normy powinny określać zarówno wzajemne stosunki między ludźmi, jak i obywateli wobec państwa. Nie oznacza to zniesienia klas, nierówności społecznej. Sprawiedliwe, zagwarantowane powagą ustaw umowy pobudzałyby do działania, wyzwalały inicjatywę. Koncepcja narodu opierała się, podobnie jak u Staszica, na antymagnackim sojuszu szlachecko – mieszczańskim, dopuszczającym mieszczan do sejmu i prac ustawodawczych. W sprawie chłopskiej proponuje Kołłątaj zniesienie poddaństwa osobistego poprzez zawieranie umów dzierżawnych lub umów o pracę z dworami. Nie zgadzał się z poglądami Krasickiego, który uważał, że lud oświecać i przegotowywać do pełnienia funkcji obywatelskich. Uzasadniał to tym, że „Nie masz nic straszniejszego w naturze ludzkiej niż oświecony niewolnik, który czuje cały ciężar niesprawiedliwości”.

              Do prześwietnej deputacji to przykład wzorowej rozprawy publicystycznej, świetnie skomponowanej, z argumentami skierowanymi nie tylko do umysłów, ale i serc deputowanych. Kołłątaj zdawał sobie sprawę, że szlachta niechętnie rezygnuje ze swoich przywilejów stanowych, ale od radykalnych reform politycznych powstrzymuje posłów także obawa przed ingerencją państw zaborczych i dlatego w zakończeniu odezwy wzywa: „Polacy, ośmielcie się, aby raz być narodem, a narodem wolnym”.

              Kołłątaj, energiczny i mądry działacz polityczny, rozumiał, jakie znaczenie ma opinia społeczna. Aby ją pozyskać dla spraw reformy państwa, zorganizował rodzaj zespołu czy klubu pisarzy, którzy poświęcili swe umiejętności szerzenia wśród społeczeństwa politycznych poglądów stronnictwa patriotycznego i agitacji w celu poparcia reform. Z Kuźnicy Kołłątajowskiej wychodziły broszury poruszające aktualne tematy społeczne i polityczne, pamflety (satyra polityczna), satyry, anonimowe pisma kolportowane wśród posłów i mieszkańców Warszawy. Członkowie Kuźnicy odegrali bardzo ważną rolę podczas Sejmu Czteroletniego.

Franciszek Salezy Jezierski

              Był najbliższym współpracownikiem Kołłątaja, obdarzonym talentem literackim i błyskotliwym dowcipem, nacechowanym sarkazmem i zjadliwością, za którego pomocą obnażał z wolterowską pasją niesprawiedliwość istniejących stosunków w Polsce. Jego pisma publicystyczne i powieści operowały najbardziej postępową frazeologią, przejętą z arsenału Rewolucji Francuskiej, chociaż w programie pozytywnym nie wykraczały w zasadzie poza koncepcję reform głoszoną przez Staszica i Kołłątaja, opartą na swoistym sojuszu szlachecko – mieszczańskim.

              Twórczość publicystyczna i literacka Jezierskiego zamyka się w okresie bardzo krótkim, jest ona jednak bogata i różnorodna, wywarła też silny wpływ na kształtowanie się opinii publicznej za czasów Sejmu Wielkiego. Największe sukcesy odniósł przez wykorzystanie w swojej publicystyce form „encyklopedycznych”, takich jak katechizm czy słownik. Wydany w 1790 roku Katechizm o tajemnicach rządu polskiego... to w istocie niezwykle złośliwy paszkwil na społeczny i polityczny anachronizm ustroju Rzeczpospolitej szlacheckiej. Sformułowania Jezierskiego, krótkie i celne, uderzają ostrzem satyry we wszystkie nieprawidłowości sarmatyzmu. Wyśmiewa szlacheckie rządy i wywyższanie się tego stanu. Piętnuje stosunek szlachty do chłopstwa i mieszczaństwa. Twierdzi, że takie stosunki społeczne, jakie panują w Polsce, rodzą ucisk i bezprawie, przekupstwo i arogancję, przyczyniają się do upadku państwa.

#O02

2.     Dzieła literatury oświeceniowej jako apel do czytelnika.

Nowe prądy umysłowe znajdują również odzwierciedlenie w dziedzinie literatury i publicystyki. Utylitarny charakter literatury sprzyjał propagowaniu najistotniejszych problemów w tym zakresie.

Próby reform kraju podejmowane były już w pierwszej połowie XVIII wieku. Grożące Polsce niebezpieczeństwo wewnętrzne dostrzegał Stanisław Leszczyński, dwukrotnie wybrany na tron Polski i dwukrotnie zmuszony do ustąpienia. W 1749 roku, przebywający już we Francji, Leszczyński opublikował Głos wolny wolność ubezpieczający. Rozprawa nie zawierała propozycji radykalnych zmian politycznych ani społecznych, ale istotne było już samo wezwanie do wprowadzenia reform, a zwłaszcza postulat wzmocnienia władzy administracyjnej oraz polepszenia sytuacji mieszczan i chłopów. Leszczyński proponował wprowadzenie oczynszowania w miejsce pańszczyzny, zniesienie przywiązania chłopa do ziemi i przyznanie chłopstwu prawa odwołania się do sądów w sporze szlacheckim.

Stanisław Konarski – założyciel Collegium Nobilium, opracował i wydał uporządkowany zbiór praw Rzeczpospolitej Volumina legum, aby zorientować światlejszych obywateli, jakie są istniejące prawa i co powinno się w nich zmienić. Był zdecydowanym przeciwnikiem liberum veto. W dziele O skutecznym rad sposobie skrytykował zwyczaj zrywania sejmów tak przekonywująco, że od czasu ukazania się tego dzieła, nikt nie ośmielił się zawołać na obradach sejmowych – Veto!, żaden już sejm nie został zerwany. Traktat O poprawie wad wymowy zwracał uwagę na czystość języka i poprawność stylu. Za swoją działalność Stanisław Konarski został uhonorowany przez Stanisława Augusta specjalnym medalem z napisem „Sapere auso” – „Temu, który odważył się być mądrym”.

Formą szybkiego przekazu były odezwy, broszury poruszające aktualne tematy, pamflety, paszkwile, satyry, bezimienne pisma i pisemka kolportowane wśród posłów i publiczności w teatrze. Duże zasługi ma tutaj Kuźnica Kołłątajowska, rodzaj klubu pisarzy, którzy poświęcają swój czas i pióro pozyskiwaniu zwolenników reform. Inicjatorem tej działalności jest Hugo Kołłątaj – autor Anonima listów kilka, a także Prawo polityczne narodu polskiego, Do Prześwietniej Deputacji, Porządek fizyczno – moralny. Kołłątaj uważa, że:

v     idealnym ustrojem jest republika, w warunkach polskich – monarchia konstytucyjna

v     należy znieść elekcję, popierał dziedziczenie tronu, które wzmocniłoby władzę królewską

v     należy znieść liberum veto, należy głosować większością głosów; sejm stały, władza wykonawcza w rękach komisji

v     równouprawnienie mieszczan i szlachty; w sejmie oddzielna izba dla mieszczan (Staszic postulował wspólną izbę dla mieszczan i szlachty)

v     wolność dla chłopa, zniesienie pańszczyzny, oczynszowanie

v     uważał, że „człowiek skarbem najdroższym”. Podkreśla prawa własności ziemskiej jako podstawy dobrobytu jednostki i narodu.

Stanisław Staszic – autor Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego i Przestróg dla Polski - podjął w swoim dziele publicystycznym szereg istotnych problemów: kwestie wychowania, pojęcie narodu, demokracji, obieralności królów, wolności. Proponował reformy:

v     konieczność edukacji obywateli (przywołuje tu słynne zdanie Zamoyskiego: „Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie”)

v     równość obywateli wobec prawa

v     zniesienie liberum veto

v     tronem dziedzicznym zastąpić wolną elekcję

v     zapewnić bezpieczeństwo miastom i mieszczanom

v     otoczyć opieką rolników

v     „wytępić” narodowe wady, które doprowadziły do upadku kraju.

Próby reform spowodowały również rozwój publicystyki i prasy. Jednym z pierwszych i ważniejszych czasopism był „Monitor”, który powstał z 1765 roku z inicjatywy króla Stanisława Augusta. Jego redaktorzy: Krasicki, Bohomolec, Konarski, Czarotoryski i Naruszewicz wzorowali się na angielskim „Spektatorze”. N łamach „Monitora” wypowiadano się w sprawach tolerancji religijnej i moralności człowieka opartej na zasadach racjonalizmu. Posługiwano się krótkimi formami publicystycznymi: artykułami, listami do redakcji, felietonami, reportażami, notatkami. Innym czasopismem były „Zabawy przyjemne i pożyteczne”. Adam Naruszewicz, jako redaktor naczelny, spowodował, że było pismo literackie, zorientowane na klasycyzm, a także trybuna uczestników „obiadów czwartkowych”. W okresie obrad Sejmu Czteroletniego powstały: „Gazeta Narodowa i Obca”, „Gazeta Warszawska”, „Magazyn Warszawski” i :Pamiętnik Historyczno – Polityczny”. Zarówno „Monitor”, jak i cała współczesna prasa starały się wpływać na społeczeństwo w duchu idei oświecenia i umiarkowanego postępu.

Powrót posła – to najbardziej znana komedia oświeceniowa o charakterze politycznym (powstała w 1790 roku, wydana w 1791 roku).

Utwór Niemcewicza powstał w gorącej atmosferze politycznej, w okresie działań Sejmu Czteroletniego, na którym postępowi posłowie walczyli o reformy kraju. Zależało im, aby nie przerwać pracy sejmu po dwóch latach. Głosem w tej sprawie była także literatura, szybko wydana i rozpropagowana komedia Niemcewicza oddziaływała na odbiorców, miała więc cel polityczny, była odpowiedzią na wiele problemów. Treść komedii, charakterystyka postaci, jej zakończenie podporządkowane są ideologii reformatorskiej i ta ideologia jest ważniejsza od fabuły. Niemcewicz porusza najbardziej dyskutowane przez posłów problemy, między innymi liberum veto, sukcesję tronu, przymierze z Prusami przeciw Rosji, układ polityczny między stanami – szlacheckim i chłopskim. Cechy utworu:

q       fabuła, intryga komediowa nie jest najistotniejsza, opiera się o historię miłości dwojga młodych ludzi, Teresy i Walerego. Przeszkodą dla realizacji tej miłości jest popierany przez rodziców Teresy (ojca Starostę i macochę – Starościnę) kandydat do ręki panny, Szarmancki. Cała historia kończy się szczęśliwie, dzięki poparciu rodziców Walerego (podkomorostwa) i kompromitacji Szarmanckiego

q       w fabułę autor wpisał treść o charakterze politycznym, traktat reformatorski, mający ogromne znaczenie dla prac stronnictwa politycznego Sejmu Wielkiego

q       w komedii wyraźnie zaznaczone są postawy wobec dziejących się wydarzeń politycznych w okresie Sejmu Wielkiego. Wyróżnić można trzy postawy:

a)      konserwatywną (sarmacką) – pogląd Starosty

b)     obojętną (kosmopolityczną) – poglądy, sposób bycia, dążenia, działanie Starościny i Szarmanckiego

c)      patriotyczną (reformatorską) – pogląd Walerego (poseł na Sejm Wielki) oraz Podkomorzego i jego żony

Reformy, które Niemcewicz chciał przybliżyć odbiorcom Powrotu posła to:

·         Zniesienie elekcyjności tronu, zapewnienie dziedziczności tronu dla Polski;

·         Zniesienie liberum veto, wprowadzenie głosowania demokratycznego większością głosów;

·         Poprawę położenia stanu chłopskiego, głos w sprawie przeprowadzenia reform poprawiających warunki życia chłopów;

·         Nadanie praw uczestnictwa w rządzeniu krajem mieszczaństwu.

Krytyce zostały poddane sprawy obyczajowe:

§         Staroszlachecka, szarmancka tradycja rozpasania i prywaty (Starosta Gadulski);

§         Moda na cudzoziemczyznę, tkliwy, płochliwy sentymentalizm, hipokryzja, pogoń za pieniędzmi (Starościna i Szarmancki);

§         Wprowadzenie obcojęzycznych zwrotów do języka polskiego w sposób sztuczny (Starościna).

Powrót posła w czasach kiedy powstał, był utworem o charakterze publicystycznym, dziś funkcjonuje jako obraz epoki osiemnastowiecznej, oświeceniowej walki o reformy w zagrożonej i podupadającej, ale jeszcze wolnej Rzeczpospolitej.

#O03

3.     Filozofia oświecenia (racjonalizm, empiryzm, sensualizm).

Oświecenie nie było jednorodne pod względem filozoficznym czy światopoglądowym. Wynikało to m.in. z faktu, że w warunkach polskich jego współtwórcami byli arystokraci, szlachta, ale i mieszczanie, w skali europejskiej zaś katolicy, deiści, a nawet ateiści. Oświecenie było głównie ruchem mieszczaństwa, ale za jego zwolenników uchodzili despotyczni władcy – król pruski Fryderyk II i caryca Katarzyna II.

Można wyodrębnić jednak zasadnicze idee i wartości znamienne dla oświecenia. Najistotniejszą jest krytycyzm, odnoszący się głównie do tradycyjnych instytucji politycznych i społecznych, do Kościoła, do ustaleń nauki. Krytycyzm znalazł wsparcie w racjonalizmie, za którego twórcę uchodzi Kartezjusz, autor głośnej Rozprawy o metodzie. Przywiązywał on szczególną wagę do roli rozumu w poznawaniu prawdy, był zwolennikiem systematycznego, rozumowego ładu w dochodzeniu do prawdy, odrzucał wszelkie uprzedzenia i przesądy. Racjonalizm stał się głównym nurtem myślowym w XVIII wieku. Jego idee popierali – Wolter (znany publicysta) i Denis Diderot (literat).

Racjonalizm, przeciwstawiając się wiedzy objawionej i dogmatom wiary, stworzył nowy nurt – deizm. Deiści uznawali istnienie Boga jako stwórcy świata, uznawali wagę nakazów płynących z religii, odrzucali natomiast objawienie i wyznaniowe formy wiary.

Oświeceniowy krytycyzm znalazł uzasadnienie w empiryzmie. Jego prekursor z XVII wieku, angielski filozof Francis Bacon kładł nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata, odrzucając wszystko to, czego się nie da potwierdzić praktycznie.

Konsekwencją racjonalizmu i empiryzmu, dwu sprzecznych, choć nieraz wzajemnie się uzupełniających się kierunków filozoficznych, był optymizm poznawczy, wiara w możliwość odkrywania prawd rządzących światem i społeczeństwem oraz przekształcania stosunków społecznych. W związku z tym powszechnie akcentuje się potrzebę oświecania ludzi, nakładając na literaturę funkcje utylitarne i przypisując ogromną rolę edukacji i wychowaniu.

Rolę edukacji i wychowania podkreślał sensualizm, pogląd, według którego źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe będące odbiciem rzeczywistości. Jeden z twórców tego poglądu, John Locke, wprowadził pojęcie „tabula rasa”. Według tej teorii rodzimy się jako „czyste tablice”, a dopiero doświadczenie i dorastanie zapisuje je cechami osobowości.

#O04

4.     Krasicki jako obserwator i krytyk społeczeństwa polskiego w XVIII wieku.

Oświecenie w Polsce pojawiło się w chwili wewnętrznego rozprężenia, osłabienia pozycji króla i wzrostu znaczenia magnatów. Załamanie polityczne, społeczne i kulturalne powodowało konieczność podejmowania prób wydźwignięcia kraju z chaosu, utrzymania niepodległości państwa oraz narodowej kultury. Zwolennicy reform wywodzący się spośród zamożnej, wykształconej szlachty i najbardziej światłych przedstawicieli duchowieństwa, rozumieli, że tylko podniesienie poziomu oświaty społeczeństwa i głębokie reformy mogą ocalić Rzeczpospolitą od upadku.

Na potrzeby te zareagowała literatura, czego dowodzi jej utylitarny charakter oraz działalność i twórczość wielu wybitnych ludzi. Do grona najbardziej utalentowanych i zaangażowanych twórczo pisarzy czasów stanisławowskich należy Ignacy Krasicki. Piastowane godności, swój autorytet wykorzystuje on w propagowaniu najbardziej postępowych idei. Głosi pochwałę pracy, gromi pijaństwo i próżniactwo, ukazuje głupotę i konserwatyzm szlachty. Aktualnych problemów dotyczyły bajki i satyry, w których przewija się cała gala groteskowych postaci. Błahe z pozoru teksty zawierają  credo życiowe dla narodu i dla pojedynczego człowieka, uczą bowiem bycia odpowiedzialnym za siebie i innych.

Po bolesnych doświadczeniach konfederacji barskiej i pierwszego rozbioru Krasicki przywiązuje ogromną wagę do wychowania młodzieży. Stąd Hymn do miłości ojczyzny będący kodeksem patriotycznym na wieki. Utwór, którego na pamięć uczyły się i uczą kolejne pokolenia Polaków, wyraźnie określa istotę patriotyzmu. A słowa: „Święta miłości kochanej ojczyzny, / Czują cię tylko umysły poczciwe! / Dla ciebie zjadłe smakują trucizny” lub „ byle ją można wspomóc, byle wspierać, / Nie żal żyć w nędzy, nie żal i umierać” – były testamentem wyznaczającym nam wielokrotnie w historii sposób życia i drogę do niepodległości.

...