1. Lalka Prusa – powieść o straconych złudzeniach.
Bolesław Prus pisząc Lalkę, chciał przedstawić polskich idealistów na tle społecznego rozkładu. Akcję powieści umieścił w Warszawie w latach 1878 – 1879. Obejmuje ona szeroki obraz społeczeństwa polskiego, w którym wszystkie niemal warstwy reprezentowane są przez typowych dla nich przedstawicieli. Te, które stanowić powinny o sile kraju: arystokracja, szlachta i mieszczaństwo w ówczesnych układach politycznych i społecznych nie wykazywały żadnych sił twórczych, nie były w stanie odegrać jakiejkolwiek twórczej roli społecznej. A przecież bohaterowie Lalki mieli realizować program „pracy organicznej”. Nie stało się jednak tak, jak życzył sobie tego autor. Wszyscy oni zawiedli jego nadzieje i oczekiwania, pozbawili go złudzeń o naprawie polskiego społeczeństwa.
Główny bohater powieści, Stanisław Wokulski, był człowiekiem aktywnym, dynamicznym, doskonale zorientowanym w realiach ekonomicznych. Przez wiele lat ciężko pracował i znosił poniżenia po to, aby móc wznieść się do poziomu potentata finansowego, który mógł pomagać biedakom, przetwarzać obraz miasta, oczyszczając najbiedniejsze dzielnice. Ale wszystkie te zamierzenia legły w gruzach, ponieważ rozwijanie przedsiębiorstwa, jak i uporczywe sięganie coraz wyższych szczebli hierarchii społecznej traktował wyłącznie jako sposób zbliżenia się do ukochanej osoby, którą była Izabela Łęcka.
Patrząc na to oczami pozytywistów od razu widać całkowity bezsens takiego postępowania. Okazało się, że słusznie wytyczona droga wcale nie musi prowadzić do celu. Wokulski, mimo pogardy jaką często odczuwał sam do siebie, brnął dalej w uczucie do Izabeli. Gdy przekonał się, że ta, którą kochał i czcił, której składał w ofierze samego siebie, okazała się kobietą płytką, pustą i niewiele wartą, gotów był rozstać się z życiem, które straciło dla niego sens. Wokulski przez miłość zapomniał o wszystkich pozytywistycznych hasłach, które głosił i chciał wprowadzić w życie.
Arystokracja stanowi zamknięty krąg, do którego nie dopuszcza się nikogo spoza sfery. Wystarczyło być arystokratą, aby do niego należeć, a nikt nie analizował wartości moralnych, a nawet wielkości majątku. Dowodem tego jest sytuacja Łęckich, którym bankructwo finansowe nie podważyło opinii społecznej. Większość członków arystokracji żyła w pełnym przekonaniu, że należy do klasy wybranej, że świat zwyczajnego tłumu istnieje po to, aby im służyć.
Niewielką rolę odgrywa także mieszczaństwo, ogromnie zróżnicowane i odsunięte na bok przez niesprzyjającą sytuację gospodarczą kraju. Przemysł był w tym czasie opanowany przez obcych kapitalistów, którzy opierali się na własnych pracownikach, rzadko biorąc pod uwagę Polaków.
Rozkład polskiego społeczeństwa widoczny jest również na przykładzie proletariatu, za którego marną egzystencję odpowiadały wyższe warstwy wzbogacające się, ale zapominające o społecznych celach. Bezpowrotnie rozwiewało się złudzenie, że aktywność gospodarza jednostek automatycznie prowadzi do rozwiązania problemów społecznych. Upadł też mit, że nowe warunki doprowadzą do solidaryzmu narodowego, wewnętrznego umocnienia. Lud był zdegenerowany, zniewolony, pozbawiony perspektywy, miotający się między niepraktycznymi ideałami przeszłości a współczesną, trudną do zaakceptowania rzeczywistością. Wszystko przynosiło rozczarowania. Uporczywa wiara starego idealisty Rzeckiego, że Wokulski musi działać w imię wyższych racji, była wynikiem naiwności niepoprawnego romantyka. Bohaterowie działali bowiem głównie z myślą o własnych korzyściach, podporządkowując się władzy pieniądza. Społeczeństwem rządziły twarde prawa walki o byt, które słabych spychały na margines. Wszystko to po pewnym czasie okazywało się tylko złudzeniem, ginęły gdzieś pozytywistyczne hasła, a pozostawał egoizm, duma, pycha i zatracenie własnych wartości. Dlatego też Lalka była powieścią o straconych złudzeniach, że świat można naprawić i że stanie się on lepszy i doskonalszy.
#P02
2. Nowela pozytywistyczna wobec problemów epoki.
Teoretyk epoki, Antoni Świętochowski, pisał: „Marzenia o odzyskaniu samoistości zewnętrznej trzeba teraz zastąpić staraniami o samodzielność wewnętrzną. Ta zaś może być tylko wynikiem wzmocnienia sił umysłowych i materialnych oraz wszechstronnego rozwoju narodowego”. Tak więc pozytywiści wzięli na siebie ciężar uzasadnienia prawd do istnienia narodu usuniętego z politycznej mapy świata, tworząc nowy sposób rozumienia patriotyzmu. Miał on być poczuciem odpowiedzialności za wszystko, co się robi, miał wpajać altruistyczne i demokratyczne ideały. A głoszone hasła „pracy organicznej”, „pracy u podstaw”, mimo niewoli, wynikały z wiary w możliwość harmonijnej współpracy wszystkich warstw dla dobra ogólnego, w stopniowy wzrost dobrobytu, w możliwość rozwoju kraju. Upatrywano w tym szansę na scalenie społeczeństwa rozbitego zaborami. Literaturę zaś traktowano jako niezwykle istotny czynnik w kształtowaniu świadomości społecznej. Stąd jej utylitarny charakter oparty na filozofii Milla oraz propagowany praktycyzm według Comte’a.
Jednak pełna realizacja idei pozytywistycznych pozostała w sferze pobożnych życzeń. Na przełomie lat osiemdziesiątych XIX wieku sytuacja w kraju zmuszała do zweryfikowania zadań stawianych literaturze, jeśli miała ona nadal spełniać służebną rolę wobec społeczeństwa. Miano świadomość, że w przeciwnym wypadku „pozostanie w tyle odśpiewując litanie i bezmyślne majaczenia” (Piotr Chmielowski Niwa 1872 r). Nie można było nie dostrzegać pogłębiającego się kryzysu w Polsce. W obliczu skutecznych działań germanizacyjnych i rusyfikacyjnych zaborców nie do zrealizowania okazał się program oświecenia wszystkich warstw narodu. Niewielkie efekty dała „praca organiczna”, bowiem trudno było zlikwidować zacofanie gospodarcze kraju przy tak ubogim przemyśle rodzinnym. Powodowało to napływ obcego kapitału w miejsca, gdzie łatwo było o tanią siłę roboczą oraz eliminowanie z działań polskiej inteligencji.
W tych warunkach rodzi się konieczność krytycznego spojrzenia na rzeczywistość. Interwencyjnej roli, kształtującej poglądy i postawy, podjęli się pisarze tej miary, co Sienkiewicz, Prus, Konopnicka i Orzeszkowa. Byli to jednocześnie działacze społeczni, którym chodziło o stworzenie wielostronnego obrazu społeczeństwa drugiej połowy XIX wieku, społeczeństwa pełnego kontrastów, konfliktów i problemów. Taką drogą próbowano poruszyć sumienia bezdusznego, obojętnego społeczeństwa. W nowelach, obrazkach, opowiadaniach, podejmowane są wszystkie najistotniejsze problemy epoki, a więc: ubóstwa i zacofania wsi, emigracji ekonomicznej i coraz częściej politycznej, „kwestii kobiecej”, antysemityzmu, walki o polskość. Los bohatera utworów, głęboko skrzywdzonego i bezradnego wobec wrogiego mu świata, jest apelem o pomoc skierowanym do znaczących społecznie warstw, których egoizm przyczynia się do tragedii najbiedniejszych. Pisarze starali się pokazać bohaterów w istotnych dla tego okresu konfliktach. Pozwala to zrozumieć istniejącą wówczas sytuację społeczną. Wypowiadali się głównie w prozie, bowiem była, ich zdaniem, najodpowiedniejsza dla tych celów. W pisanych utworach zawarli literackie obrazy dotyczące zarówno problemów społecznych, obyczajowych, jak i psychologicznych – całej komplikacji zmieniającego się świata. Sygnalizowanie istotnych i trudnych problemów społecznych nie oznaczało ich rozwiązania. W nowelach Tadeusz, Dobra pani Orzeszkowa przedstawia krzywdę społeczną. W noweli Tadeusz jest to środowisko chłopskie. Bohaterem jest parobek Klemens, który wraz z rodziną pracuje od świtu do nocy na cudzym polu. Mimo to egzystuje bardzo skromnie. Pan jest zupełnie obojętny na warunki i krzywdę poddanych. Mieszkają oni w prymitywnej chałupie, ich dzień pracy jest nie unormowany. Rodzice zbyt mało czasu poświęcają własnym dzieciom, a tak naprawdę to nikt się nimi nie opiekuje. Dlatego mogło dojść do takiej tragedii jak z Tadeuszkiem. Pisarka na zasadzie kontrastu zestawia izbę Chwedory, jej biedę z wyglądem kapliczki i ogrodu dworskiego. W noweli Dobra pani Orzeszkowa ukazuje egoizm, brak człowieczeństwa. Zarzuca środowisku możnych brak patriotyzmu, a co gorsza, przekazywanie takich postaw ludziom z ubogich warstw. Krytykuje bogatych za snobizm, za nieodpowiedzialność i brak konsekwencji wobec ludzi i zwierząt, zdanych na ich łaskę. Uczula na źle pojmowaną dobroć, która może jedynie deprawować. Źle pojęta filantropia, niesie jedynie krzywdę społeczną. Pisarka zdecydowanie opowiada się po stronie pokrzywdzonych i poświęca im swoje utwory.
Ciągle zbyt wiele było dzieci takich jak Antek i Janko Muzykant. Ich los urastał do rangi symboli zmarnowanych talentów, jedynie z powodu niskiego pochodzenia. Musiał wzruszać los rodziny Mostowiaków, ociemniałej dziewczynki z noweli Katarynka, której wyzdrowienie zależało od gestu bogatego protektora; obojętny dotąd na sprawy innych zainteresował się kalectwem dziewczynki. Pomoc ta nie rozwiązuje jednak problemu społecznego, ma bowiem wymiar jednostkowy. Godna uwagi jest postawa inteligencji polskiej. Joanna Lipska, córka usuniętego ze szkoły nauczyciela, uczy czytania i pisania polskie dziecko. Ponosi karę, a mimo to nie rezygnuje z pełnienia misji dla dobra ojczyzny. Niezwykle istotną kwestię podejmuje Konopnicka w Mendlu Gdańskim. Nie mogła i nie powinna pozostawać obojętna na sytuację brutalnie prześladowanego Kubusia i moralnie niszczonego starego Mendla. Nowela miała być próbą odpowiedzi, rejestru antysemityzmu, który był nieludzkim wtargnięciem w sferę osobistej wolności człowieka.
Szczególną rolę w nowelistyce pozytywizmu zajmują takie utwory, jak: Gloria victis Orzeszkowej; Latarnik, Bartek Zwycięzca Sienkiewicza. W dziejach Skawińskiego przedstawił Sienkiewicz los polskiego emigranta, który poświęcił się w sprawie walki o wolność nie tylko własnego narodu.
A wszystko to miało służyć lepszej przyszłości ojczyzny.
#P03
3. Realizm – podstawowe cechy konwencji i ich związek ze światopoglądem.
Zasadniczą metodą twórczą pisarzy epoki pozytywizmu był realizm, pojmowany jako zasada prawdziwego i wiernego odtwarzania rzeczywistości w literaturze. Terminem „realizm” posługujemy się jako nazwą historyczną dominującego w sztuce europejskiej XIX wieku prądu, związanego ściśle z rozwojem prozy artystycznej. W powieści bowiem kształtuje się odmiana realizmu, znanego często wielkim, dojrzałym czy krytycznym. Za jego twórcę uważany jest wybitny francuski powieściopisarz Honore Balzac.
Polscy pozytywiści przejęli realizm jako metodę zarówno z dzieł twórców europejskich, jak i swoich poprzedników z lat ’40 i ’50 ubiegłego stulecia, przede wszystkim Józefa Korzeniowskiego i Józefa Ignacego Kraszewskiego. Przejmując – udoskonalili ją i stworzyli najwybitniejsze powieści dziewiętnastowieczne – Lalkę, Emancypantki, Nad Niemnem, Chama i inne.
Nowoczesne rozumienie kategorii realizmu opiera się na uogólnieniu zjawisk, które w prozie dziewiętnastowiecznej spowodowały zmiany w modelu kultury i w społeczeństwie, wywołane przede wszystkim rozwojem cywilizacji miejskiej i przemysłowej. Nic więc dziwnego, że współcześni badacze nazywają tę powieść mieszczańską epopeją. Tym terminem można określić zarówno utwory słabe i powierzchowne, jak i wybitne dzieła Balzaca, Stendhala i Tołstoja. Dziewiętnastowieczny realizm opierał się na przekonaniu, iż dzieło literackie jest pełnym sprawozdaniem z ludzkich doświadczeń, opisem zachowań i stosunków, przedstawieniem szczegółów życia i jego tła, wreszcie dokładnym odwzorowaniem typowych charakterów.
Celem pisarza – realisty jest stworzenie artystycznej wizji świata możliwie najbardziej adekwatnej do obiektywnego stanu i wyglądu rzeczywistości. Cel ten, wraz z narzucającym się odbiorcy porzuceniem wierności świata przedstawionego wobec realnie egzystującego modelu, stara się to osiągnąć przez:
Ø pojmowanie pracy pisarza jako studium społeczeństwa i natury, opartego na rzetelnej wiedzy i precyzyjnej obserwacji w celu zbudowania konstrukcji artystycznej o walorach poznawczych;
Ø wydobycie z wielości zaobserwowanych szczegółów – zjawisk, postaci i sytuacji - typowych dla danej klasy społecznej;
Ø unikanie abstrakcji i schematyzacji, ukazywanie faktów społecznie i psychologicznie typowych na przykładzie osobowości silnie zindywidualizowanych;
Ø dążenie do osiągnięcia iluzji prawdopodobieństwa przedstawionego w utworze obrazu świata, przez zachowanie konsekwencji przedmiotowej;
Ø zachowanie pozorów maksymalnego obiektywizmu, przez eliminowanie bezpośredniego, podmiotowego komentarza autorskiego lub przez stylizację na wypowiedź poza literacką;
Ø niekiedy również eliminowanie zbyt ekspresyjnej ornamentyki, w celu uzyskania maksymalnej przejrzystości warstwy językowej, której głównym celem ma być ścisłe i komunikatywne oddanie obiektywnych wyglądów i stanów rzeczy.
Domeną tak rozumianego realizmu jest przede wszystkim powieść.
Powieść realistyczna
Nurt realistyczny w powieści europejskiej nabiera coraz większego znaczenia na początku lat ’30 XIX wieku. Jego centrum stanowi niewątpliwie Francja, ale rozwija się on także w innych krajach Europy. Wybitne dzieła realistyczne powstają także w Rosji, Anglii i Niemczech, gdzie odrzucano romantyczne, buntownicze przekonania.
Twórcy nowoczesnej powieści realistycznej przełamali wcześniejsze konwencje. W dziełach wielkiego, dojrzałego realizmu obraz świata pokazany został jako wynik pogłębionej psychologiczno – socjologicznej analizy. Były to zazwyczaj powieści ukazujące świat po wielkich i politycznych przemianach. Jest to rzeczywistość, w której kształtowały się zręby nowoczesnej, mieszczańskiej cywilizacji, a zarazem świeża była jeszcze pamięć wcześniejszych wstrząsów. W świecie tym stykają się przedstawiciele różnych klas i orientacji politycznych, ludzie o zawiedzionych nadziejach i mający perspektywę zdobycia wielkiej pozycji w społeczeństwie. Genezy tych podstaw należy szukać w czasach, gdy gwałtowne wstrząsy społeczne i polityczne przynosiły błyskawiczne kariery i równie błyskawiczne bankructwa. Epoka napoleońska ponownie narzuciła ograniczenia i stworzyła nowe, przede wszystkim ekonomiczne przywileje. Tacy właśnie ludzie stanowili pierwowzór ówczesnych powieści, np. Eugeniusz de Rastignac z Ojca Goriot z powieści Balzaca.
Typowy bohater powieści realistycznej jest osobowością silną i przedsiębiorczą, mocno osadzoną w epoce i zazwyczaj działającą na styku dwóch światów: odchodzącego feudalizmu i rodzącego się kapitalizmu. Bywa postacią nowoczesną, wyzwoloną lub wyzwalającą się spod presji dawnych stanowych przywilejów. Jego rola nie sprowadza się tylko do reprezentowania ówczesnej epoki, on przekracza jej granice. Jest postacią o niezwykłym charakterze i psychice; wyposażony w duże intelektualne możliwości i wolę działania, jest nie tylko uczestnikiem intrygi powieściowej, lecz także może być jej reżyserem i współtwórcą; nie musi być przy tym jednoznaczny moralnie, jak np. Vautrin – w Komedii ludzkiej Balzaca.
Założenia powieści realistycznej:
· Nastawienie poznawcze, oparte na rzetelnej wiedzy i doświadczeniu, które pozwala przedstawić w powieści studium społeczeństwa i natury;
· Prawdopodobieństwo wizji przedstawionego świata;
· Dobór postaci i sytuacji reprezentatywnych dla środowiska społecznego ukazanego w powieści;
· Dążenie do uszczegółowienia i indywidualizacji obrazu;
· Język: formy potoczne i komunikatywne;
· Wszechwiedzący narrator obdarzony moralnym autorytetem, bądź też relacjonujący wydarzenia z perspektywy obserwatora – wyrażał postawę autora, który znał mechanizmy przedstawianych zjawisk i wyjaśniał je czytelnikom;
· Precyzyjne fabuły powieści – kolejne wydarzenia logicznie z siebie wynikały, usiłowały dowieść, że każda sytuacja ma jasno określone przyczyny i wywołuje przewidywalne skutki. Pisarz zachowywał się więc jak uczony wykładający oczywistą dla niego wiedzę;
· Realizm nie rezygnował z moralistyki, jednoznaczna ocena faktów i zjawisk zmierzała do ingerowania w rzeczywistość poza literacką.
#P04
4. Nowy typ bohatera w programach i praktyce literackiej okresu pozytywizmu.
Pozytywizm był odwróceniem się od mesjanistycznych, narodowowyzwoleńczych i rewolucyjnych haseł romantyzmu. Pokolenie popowstaniowe (powstanie styczniowe) wzywało : „nie dajmy się wyniszczyć”. Zrezygnowano z walki zbrojnej (w dalekiej przyszłości była ona brana pod uwagę) i działalności konspiracyjnej, przekonując, że w sytuacji w jakiej znalazła się Polska istnieje inna droga do uratowania ojczyzny. Głoszono konieczność pracy nad podniesieniem stanu gospodarki, poziomu materialnego i moralnego społeczeństwa. Literatura zgodnie z filozofią utylitaryzmu Johna Stuarta Milla miała służyć pożytecznym celom, propagowania haseł nowej epoki. Doskonale celowi temu, poza powieścią, służyły nowelistyka i publicystyka.
Oba te rodzaje twórczości były dość ściśle powiązane, a to dzięki temu, że twórcy nowel drukowali je na łamach czasopism i gazet. Należy dodać, że następował w tym czasie gwałtowny rozwój prasy. Oto najważniejsze hasła pozytywizmu:
Praca organiczna
Odwołując się do teorii Spencera (twórcy ewolucjonizmu), która traktowała społeczeństwo, jak organizm, pozytywiści polscy głosili, że każdy człowiek społeczeństwa polskiego (bez względu na podziały administracyjne – zabory) powinien porównać się do organu, który znajduje się w żywym organizmie. Jeśli każdy z tych organów będzie działał sprawnie, sprawny będzie cały organizm – całe społeczeństwo. Propagowano działalność ludzi z inicjatywą, z konkretnym fachem w ręku, przedsiębiorczych, pomysłowych i wykształconych inżynierów, gdyż w nich była droga prowadząca do aktywizacji innych, do podniesienia i unowocześnienia gospodarki i wreszcie ogólnego dobrobytu kraju. Wszczepiano narodowi zasadę utylitaryzmu – „bądźcie pożyteczni”.
Zasadę pracy organicznej zawarł Prus w eseju z 1883 roku – Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa.
Motyw pracy organicznej pojawia się w nowelach:
· Antek (Bolesław Prus), Janko Muzykant (Henryk Sienkiewicz) – bohaterami są utalentowane dzieci, które powinny rozwijać swoje zdolności, aby móc przysłużyć się społeczeństwu w przyszłości. Niestety nie mają po temu warunków.
· Powracająca fala (Bolesław Prus) – potępienie hulaszczego życia syna przemysłowca. Ciężko pracujący w fabryce robotnicy zarabiają na jego beztroskie, „niepożyteczne” życie. Jeden z bohaterów, najbardziej pracowity, zdolny i pomysłowy pracownik umiera po wypadku, który był skutkiem morderczego wyzysku robotników.
· Miłosierdzie gminy – ukazanie nieludzkiego traktowania starych ludzi, dla których powinno znaleźć się miejsce i zadania w „organizmie”.
Praca u podstaw
Polegała na przygotowaniu do pełnienia odpowiednich funkcji wszystkich grup społecznych. Realizowana była poprzez kształcenie i wyciąganie z nędzy chłopów i biednych mieszkańców miast. Warstwy „oświecone” (inteligencja), miały nauczać biedotę, likwidować analfabetyzm, pomagać w poprawianiu ich warunków życiowych.
§ Praca u podstaw. Ogólne jej pojęcie – Aleksander Świętochowski (1873)
§ A...B...C... (Eliza Orzeszkowa) – pokazuje szlachetne dzieło kształcenia biednych miejskich dzieci.
§ Szkice węglem (Henryk Sienkiewicz) – tragiczne wykorzystanie niewiedzy chłopskiej przez chytrego pisarza.
§ Michałko (Bolesław Prus) – ukazana niedola chłopa, jako sezonowego robotnika w mieście.
Emancypacja kobiet; asymilacja mniejszości narodowych
Hasła te były niejako rozwinięciem pracy organicznej, dla obu tych grup społecznych szukano bowiem miejsca w społeczeństwie polskim (Eliza Orzeszkowa – Kilka słów o kobietach, O Żydach i kwestii żydowskiej). Z pierwszym z tych haseł spotykamy się w A...B...C...gdzie kobieta próbuje być pożyteczna, nowela Julianka – broniąca prawa nieślubnego dziecka do życia.
Kwestia żydowska występuje w bardzo popularnej noweli Marii Konopnickiej Mendel Gdański, gdzie tłum atakuje niewinnego introligatora pochodzenia żydowskiego.
#P05
5. Powieść tendencyjna a realizm krytyczny.
Powieść tendencyjna – taki typ powieści, w której cała akcja prowadzona jest tak, by udowodnić naczelną, z góry założoną tezę. Tendencyjność takiego utworu przejawia się w tym, że w efekcie powstają fabuły i postacie sztuczne, oderwane od rzeczywistości. Przykłady: Marta, Ostatnia miłość Elizy Orzeszkowej.
Powieść tendencyjna to odmiana powieści, w której świat przedstawiony i sposób narracji podporządkowane są przyjętym przez autora założeniom ideologicznym czy politycznym. Założenia te mają charakter aktualny, autor chce przekonać czytelników do wyznawanych przez siebie idei. Bohaterowie są tu wyraźnie podzieleni na dobrych i złych. Ich postępowanie ma być łatwo rozpoznawalnym wzorem pozytywnym lub negatywnym. W powieści czy opowiadaniu tendencyjnym występują obszerne fragmenty o charakterze publicystycznym. W okresie pozytywizmu godnymi naśladowania bohaterami utworów tendencyjnych byli młodzi fabrykanci, rzemieślnicy, inżynierowie i nauczyciele, oddani idei pracy organicznej lub pracy u podstaw. Bohaterowie negatywni to przedstawiciele próżniaczej szlachty, arystokracji, osobnicy zajęci wyłącznie zabawą i troską o samych siebie. W opowiadaniu Sienkiewicza Dwie drogi młody inżynier i zarazem ciężko pracujący dyrektor fabryki, walczy o serce pięknej panny ze zdegenerowanym arystokratą, który zdążył już przetrwonić cały majątek i nadal wiedzie próżniacze życie. Inżynier oczywiście zwycięża. O nieszczęsnego arystokratę autor się nie martwi, bo sam jest sobie winien. Nie skorzystał z szansy podjęcia godnej pracy, choćby ratowania własnego majątku.
Przezwyciężenie naiwnych, dydaktycznych tendencji literatury pozytywizmu nastąpiło u schyłku lat siedemdziesiątych. Lata osiemdziesiąte XIX wieku wprowadziły powieść realistyczną.
Powieść realistyczna – ma być „zwierciadłem przechadzającym się po gościńcu” (Stendhal), czyli wiernie, skrupulatnie, fotograficznie ma oddawać rzeczywistość, panoramę społeczeństw i obyczajów. Taką powieścią jest Nad Niemnem, Lalka, która nawet przerasta i unowocześnia schemat powieści realistycznej, poprzez np. wprowadzenie dwugłosu narracji. Realizm krytyczny, którego jest wynikiem przedstawia rzeczywistość ukazując istniejące konflikty, ale nie daje odpowiedniej interpretacji i nie podkreśla głównych przyczyn zjawisk, które przedstawia.
#P06
6. Omów podstawy filozoficzne pozytywizmu.
Zmienia się również charakter kultury. Rośnie znaczenie nauki, którą wspiera przekonanie pozytywistów o jej zasadniczej roli w kształtowaniu nowego światopoglądu. Zgodnie z duchem epoki na czoło wysuwają się nauki przyrodnicze, ścisłe i techniczne – najpełniej służące rozwojowi cywilizacji. Upowszechnia się ewolucjonizm Darwina, wiążąc się ściśle z naukami społecznymi. Metody pozytywistyczne kierują uwagę badaczy na znaczenie faktu, doświadczenia i naukowego prawa. To stanowisko zwykle określa się mianem scjentyzmu.
Scjentyzm, będąc rozwinięciem jeszcze oświeceniowego stosunku do nauki, szczególnie mocno wiąże się z tradycją empiryczną Davida Hume’a, i odejściem od metafizycznych nurt...
amber440