Kształtowanie sie normy językowej w XVI i XVII wieku
I. Czynniki wpływające na rozwój świadomości językowej Polaków:
- rozkwit i polonizacja miast (Kraków, Wrocław, Gdańsk, Poznań, Warszawa, Lublin), pierwsi tłumacze i drukarze wywodzą się z mieszczaństwa,
- rozwoj demokracji szlacheckiej (za czasów Zygmunta Augusta powstają programy naprawy skarbu, wojska, oświaty, prawodawstwa, sądownictwa),
- reformacja i kontrreformacja (polemiki religijne między Kościołem a obozem różnowierczym, postylle (kazania), katechizmy, liczne przekłady Pisma Świętego),
- szerzenie się renesansowej kultury renesansu (łączenie kultu literatury łacińskiej i przenoszenie wzorców antycznych na grunt polski, wzrost zasobu wyrazowego, synonimiki, nobilitacja polszczyzny),
- rozwój nauki i oświaty (dzieła naukowe z historii, prawa, filozofii, matematyki, nauk przyrodniczych); kształtują się zręby polskiej terminologii naukowej,
- rozkwit literatury w języku ojczystym (Rej, Kochanowski, Górnicki, słowniki i gramatyki),
- rozwój drukarstwa i oddziaływanie językowe polskiej książki drukowanej (Kraków, Królewiec, Brześć, Pińczów, Poznań, Lwów, Gdańsk, Wrocław).
II. Kształtowanie sie normy językowej
1. Przekłady Pisma Świętego:
A. POCZĄTKI - ŚREDNIOWIECZE (doba staropolska):
- XIII w., zaginiony psałterz błogosławionej Kingi,
- XIV/XV w., Psałterz floriański (klasztor kanoników w Krzeszowie); łac.-pol.-niem., oparty na Wulgacie, język bardzo artystyczny, dialekt małopolski, choć tłumacz unikał dialektyzmów,
- kon. XV w., Psałterz puławski (biblioteka Czartoryskich w Puławach); modlitewnik, małe karty; w oparciu o Pfl, nowoczesna ortografia (2 nosówki),
- XV w., zaginiona Biblia Królowej Jadwigi,
-1455 r., Biblia Królowej Zofii (Biblia szaroszpatacka); 5 tłumaczy, tekst oparty o tłumaczenie czeskie, wiele czechizmów, zachowała się część Starego Testamentu, dialekt pół.-małopolski,
B. ODRODZENIE (doba średniopolska):
- 1535 r., Psałterz Wietora, tzw. Psałterz krakowski,
- 1539 r., Psałterz Walentego Wróbla, tzw. Żołtarz Dawida,
- 1541 r., Psałterz Dawidow Mikołaja Reja (jeszcze był katolikiem), styl wysoki ale również wyrazy potoczne, parafraza łac. Przekładu Jana Campensisa,
- 1551 r., Nowy Testament w tłum. S. Murzynowskiego (luterański), wydany przez J. Seklucjana, nowoczesny styl, liczne usterki językowe,
-1556 r., Nowy Testament w tłum. M. Bielskiego (katolicki); wyd. przez M. Szarffenberga, język konserwatywny, wypolerowany, klasyczny,
- 1561 r., Biblia Leopolity (nauczyciel J. Wujka), katolicka, umiarkowany konserwatyzm, próba unowocześnienia szaty jezykowej,
- 1563 r., Biblia brzeska (Radziwiłłowska), protestancka, kilku tłumaczy, przez Kościół uznana za zbyt swobodny przekład,
- 1572 r., Biblia nieświeska Szymona Budnego, ariański przekład (dialektyzmy),
- 1579 r., Psałterz Dawidow Jana Kochanowskiego, synteza j. pol. epoki Odrodzenia, przełamanie monotonii łacińskiej (podobieństwa do Biblii brzeskiej),
- 1599 r., Biblia J. Wujka, samodzielne tł. w oparciu o oryginał grec. i hebr., zespolenie tradycji i nowatorstwa,
- 1632 r. - Biblia gdańska, przekład protestancki.
2. Przekłady dzieł świeckich:
- 1566 r., Dworzanin polski Łukasza Górnickiego (przekład Dworzanina Baltazara Castiglione), chciał być sławny, przybliżyć dzieła Zachodu, zmienił tło, tworzył liczne abstrakta, nowe wyrazy (przystałość=przystojność), często stosował anegdoty z Cycerona, liczne trudności translatorskie, próbował propagować kulturę słowa, dbałość o język polski,
- 1577 r., O poprawie Rzeczypospolitej Cypriana Bazylika (przekład De republica emendanta Jana Frycza Modrzewskiego), szyk i składnia łac., formy słownikowe z łac., potoczne wstawki i wyrażenia, przysłowia i sentencje,
- 1601 r., 1605 r., 1618 r. (5 ksiąg), Elementy, Polityka, Etyka Arytotelesa w przekładzie Sebastiana Petrycego, tworzenie polskich odpowiedników dla obcych terminów, słownictwo specjalne, terminy etyczne, filozoficzne: pierwociny=pryncypia, łapactwo czci=nadmierna ambicja,
3. Rola drukarzy i drukarni (drukarnie ustalają pewne normy ortograficzne i gramatyczne):
A. Wraz z pojawieniem się druku rozpoczyna się przekonywanie społeczenstwa do j. polskiego jako języka literatury oraz troski o jego piękno, polski wkracza do różnych dziedzin życia społecznego (sądownictwo, nauka, literatura),
B. Początki druku (kon. XV w.): Kasper Elyan we Wrocławiu (Ojcze nasz), Kasper Straube, Jan Turzon w Krakowie (szybko upadły),
C. Rozkwit druku (XVI w.):
- 1503 r. drukarnia Jana Hallera (1506 r. Bogurodzica, Żywot Pana Jezu Krysta),
- Florian Ungler, 1514 r., pierwsza cała książka: Raj duszny Biernata z Lublina, Stefan Falimirz, O ziołach...,
- Hieronim Wietor (>Łazarz Andrysowicz>Jan Januszowski), Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem – 1521 r. ),
- Marek i Maciej Szarffenbergowie, Mateusz Siebineicher, Maciej Wirzbięta,
- jezuici mieli własną sieć drukarni,
D. XVII wiek – poziom drukarstwa maleje, a tym samym zmniejsza się jego znaczenia dla ksztaltowania normy językowej,
4. Polemiki językowe (zob. artykuł Wandy Decyk, teczka):
A. Rywalizacja i polemika religijna między Kościołem katolickim a obozem różnowierczym pozytywnie wpłynęła na rozwój języka polskiego (poszerzył się zasięg polszczyzny), Kościół był zmuszony wprowadzać j. pol., w odpowiedzi na liczne przekłady innowiercze (kazania, katechizmy, przekłady Biblii, psałterze), tym samym polszczyzna się rozwijała,
B. Polemika Jan Seklucjana i Jana Maleckiego (Sandeckiego):
- 1545 r. w Królewcu ukazuje się innowierczy Katechismu text prosty dla prostego ludu autorstwa Jana Seklucjana, prężnego animatora literatury innowierczej,
- Jan Malecki (Sandecki) kreśli tekst katechizmu i odsyła go autorowi, po czym w 1546 r. sam wydaje Catechismus to iest nauka krześcijańska,
- Seklucjan kreśli katechizm Maleckiego, ten się broni w specjalnie wydanych tekście Defensio verae translationis...,
- 1551 r. Seklucjan wydaje Nowy Testament w tłum. S. Murzynowskiego, który również zostaje krytycznie oceniony przez Maleckiego i pokreślony,
C. Główne punkty sporu:
- grafia i ortografia (zarzuty Maleckiego były słuszne, za nie Seklucjan obarczał drukiera), Seklucjan preferował zapis fonetyczny: skąt (zamiast skąd), pisownię łączną przyimków nieakcentowanych (naprawicy), nie rozróżniał samogłosek jasnych i ścieśnionych (Malecki również czynił to sporadycznie, Murzynowski - konsekwentnie),
- fleksja i słowotwórstwo, Malecki wzorował się na czeskim, co zarzucał mu słusznie Seklucjan (Malecki wolał doufanie od ufanie, bo w czeskim jest douffanie, zamiast kościół proponuje zbor), za złe uznał Malecki stosowane przez Seklucjana latynizmy (creatura, natura, bestia) i germanizmy (rachunek), sam zaś dość często posługiwał się germanizmami.
- składnia: Malecki – jak ze słownictwem – tkwił w średniowieczu, Seklucjan i Murzynowski proponowali nowe połączenia z mowy potocznej,
D. Spór Seklucjana i Maleckiego to spór nowego ze starym, chwalebność i archaiczność przegrała z młodzieńczym entuzjazmem, wolnym od doświadczeń z dawnych oficyn krakowskich. Dowodem na zwycięstwo Seklucjana są wielokrotne wznowienia jego katechizmu i wydanego przez niego przekladu N. T. (w tłum. St. Murzynowskiego).
Stanisław Rospond: z jednej strony konserwatywna, oparta na średniowiecznej tradycji, czechizująca i archaizująca, z drugiej – nowatorska, zrywająca z tradycją, mająca źródło w mowie potocznej, hołdująca łacinie.
5. Pierwsze ortografie i gramatyki języka polskiego:
A. ORTOGRAFIE:
- 1410 r., Traktat o ortografii Jakuba Parkoszowica, profesora i rektora Akademii Krakowskiej,
- 1512-1513 r. Orthographia Stanisława Zaborowskiego,
-1549 r., Seklucjan i Krótka nauka czytania i pisania, dodatek do 2 wyd. katechizmu,
- 1551 r., Stanisław Murzynowski, Ortografia polska (dodatek do Nowego Testamentu),
B. GRAMATYKI (zob. artykuł Aliny Kępińskiej, teczka):
Pierwsze gramatyki miały charakter podręczników (książek) dla cudzoziemców (Niemców, później Francuzów) chcących nauczyć się języka polskiego. Ich autorami również byli spolonizowani cudzoziemcy, co przyczyniało się do znacznych uproszczeń i uogólnień gramatycznych. Pozostawali oni pod ogromnym wpływem łaciny, co często było przyczyną adaptacji norm języka polskiego do języka łacińskiego, a tym samym, do wielu wypaczeń. Zadaniem redakcji było stworzenie atrakcyjnego i konkurencyjnego podręcznika, który przyniósłby zysk wydawcy (stosunkowo wiele książek tego typu powstało w XVI w., około 40).
DOBA ŚREDNIOPOLSKA
XVI wiek:
- 1541 r. - Polskie książeczki wielmi potrzebne ku uczeniu się polskiego i po niemiecku wyłożone (wydane przez Wietora), dzieło pierwsze, ale niezdarne, polszczyzna przeplatana germanizmami i czechizmami.
- 1568 r., Kraków - Polonicae grammatices institutio, Piotr Statorius-Stojeński (Francuz z pogranicza Szwajcarii, gmina kalwińska przysłała go do Polski, najpierw był nauczycielem w gimnazjum w Pińczowie, dobrze opanował polszczyznę; był jednym z tłumaczy Biblii brzeskiej. Język ogólny dopiero się kształtował, dlatego też trzeba było dużej wiedzy i znajomości gramatyki, aby go uporzadkowa...
warycki