Indoeuropejczycy zajmowali obszar stepów Ukrainy i S Rosji nad dolną Wołgą do ok. 3 tys lat pne. Prowadzili życie koczowniczo pasterskie, nie zachowały się żadne zabytki. W okresie ok.2000 lat praindoeuropejski zespół etniczny podzielił się na kilkanaście grup etnicznych w wyniku ich wędrówek z obszaru wspólnoty w poszukiwaniu lepszych warunków bytowania. W ciągu kilkudziesięciu wieków plemiona Praindoeuropejczyków zasiedliły całą Europę i znaczną część Azji. W miarę różnicowania się kultur różnych plemion Praindoeuropejczyków różnicowały się także ich języki. W ten sposób ukształtowały się rodziny języków indoeuropejskich. Każda z nich wywodzi się z prajęzyka pośredniego, a te dopiero są kontynuantami dialektów (odmian) języka praindoeuropejskiego.
jęz praindoeuropejski - dialekty jęz pie - prajęzyki rodzin jez indoeuropejskich - rodziny jez indoeuropejskich. Obecnie wyróżnia się 12 rodzin indoeuropejskich:
na terenie Azji:
tocharskie(w), indyjskie (cygański), irańskie, anatolijskie (hetyckie w), tracko-ormiańskie
na terenie Europy:
greckie, albańskie(aryjskie) , italskie (romańskie), celtyckie, germańskie, bałtyckie, słowiańskie
Języki romańskie;
włoski, francuski, prowansalski, kataloński, hiszpański, portugalski, rumuński, dialekty sardyńskie i retoromańskie, wyszedł z użycia: jęz dalmatyński
Języki celtyckie:
Walijski, irlandzki, gaelicki (N Szkocja), dialekty Bretanii
Języki germańskie; (N część Niemiec,Dania, część Skandynawii
wschodniogermańskie: dialekty gockie-zaginęły
północno : duński, szwedzki, norweski, islandzki, farerski
zachodnio : niemiecki, holenderski, flamandzki, angielski, dialekt luksemburski
Języki bałtyckie;
litewski, łotewsko, staropruski
Języki słowiańskie;
Po rozbiciu bałto-słowiańskiej wspólnoty (występowała od X do VI w. p.n.e.) słowiański zespół etniczny stopniowo objął swym zasięgiem tereny między Odrą a Bugiem, Karpatami a Bałtykiem oraz nad Prypecią i środkowym Dniestrem. Proces tych migracji zaczął się w VI w. p.n.e. W okresie od III w. p.n.e. do III w. n.e. zespół słowiański osiągnął największy stopień zwartości, by w ciągu następnych trzech wieków ostatecznie podzielić się na podstawowe człony: Słowiańszczyznę zachodnią, wschodnią i południową. Okres VI w. p.n.e. – VI w. n.e. bywa określany terminem wspólnota prasłowiańska. Okres między VI wpne a VI w ne bywa określany terminem wspólnota prasłowiańska. W ujęciu węższym przez wspólnotę prasłowiańską należy rozumieć okres około 600 lat (od III w. p.n.e. do III w. n.e.). W okresie tym posługiwano się prajęzykiem, tj. językiem prasłowiańskim
zachodniosłowiańskie: polski, dolnołużycki, górnołużycki, czeski, słowacki
wschodniosłowiańskie: rosyjski, ukraiński, białoruski
południowosłowiańskie: słoweński, serbski, chorwacki, macedoński, bułgarski
Łużyce- teren geograficzno-hist poł na terenie Niemiec i częściowo Polski, zam przez germanów i słowian, Polska leży w poł zach części kraju i wchodzi w skład 2 województw: lubuskie (Dolne Łużyce) i oraz woj. dolnośląskiego (Górne Łużyce), główne miasta: Żary, Lubań, Zgorzelec. Nazwa województwa lubuskiego wywodzi się od łużyckiego miasta Lubusz.
Język dolnołużycki:
posługują się nim Dolnołużyczanie na niewielkim obszarze wokół Chociebuża we wschodniej części Niemiec,język wymierającyo czym świadczą dane demograficzne, według których większość aktywnych użytkowników dolnołużyckiego to ludzie starsi, obecnie posługuje się nim od 5-10 tyś osób, bardzo podobny do jez pol. Język dolnołużycki różni się od górnołużyckiego szeregiem cech, oraz odmienną w dużej mierze leksyką, co powoduje, że wzajemne zrozumienie użytkowników obydwu tych języków może być dość trudne
Język górnołużycki:
posługują się nim Serbołużyczanie na niewielkim obszarze wokół Budziszyna we wschodniej części Niemiec, najb podobny do jez czeskiego, też wymierający
Język połabski:
drzewiański, już wymarły, w XIII w funkcjonował jeszcze za Odrą, posługiwała się tym jez ostatnia kobieta, 1756- posł się tym jez kobieta zmarła, najbardziej podobny do dialektu kaszubskiego / Wokalizacja jerów mocnych/ przejście e w i przed spółgłoskami pierwotnie palatalnymi i w wygłosie / bardziej tylna wymowa samogłosek nosowych/ szczątkowe zachowanie aorystu i imperfectum
Język macedoński:
najstarszy i najmłodszy jez literacki Słowian, Po raz pierwszy został skodyfikowany na bazie dialektów okolic Sołunia przez Cyryla i Metodego, stając się tym samym pierwszym językiem piśmiennictwa słowiańskiego.
(Konstantyn ok. 826 — 14 II 869; Metody ok. 815/816 — 6 IV 885), bracia, Grecy z Sołunia, zw. apostołami Słowian. Na wezwanie morawskiego księcia Rościsława prowadzili w 863—866 misję na Morawach i przez kilka miesięcy w Panonii u ks. Kocelja. Konstantyn przed misją morawską przygotował się do apostolatu wśród Słowian bałkańskich. W tym celu ułożył odrębny alfabet słowiański (->głagolica) i przetłumaczył na znany sobie dialekt Słowian macedońskich perykopy ewangeliczne. Pracę przekładową kontynuowali obaj bracia wspólnie na Morawach i zapewne w Panonii (pełne Ewangelie, Psałterz, Dzieje Apostolskie i teksty liturgiczne), potem sam Metody (Księga Praw, Nomokanon, pisma Ojców Kościoła). Równocześnie Konstantyn i Metody na Morawach i w Panonii wprowadzili język słowiański do liturgii (obrządek słowiański). Tworzyli też kadry przyszłego duchowieństwa dla kościoła słowiańskiego, co groziło wyrwaniem tych krajów spod wpływów niemieckich. Prałaci bawarscy wyzyskali zakorzenioną w chrześcijaństwie doktrynę o dopuszczalności trzech języków liturgicznych (greka, łacina, hebrajski) i zarzucali Konstantynowi i Metodemu herezję. Podejrzenia budziło też to, że obydwaj bracia byli uczniami skłóconego z papiestwem Focjusza. Konstantyn i Metody musieli dla swej działalności szukać poparcia w Rzymie; znaleźli je też u papieża Hadriana II. W Rzymie jednak Konstantyn zmarł (złożył przed tym śluby zakonne i przyjął imię Cyryl). Wówczas papież restytuował metropolię sirmijską, obejmującą Panonię, a na pierwszego jej arcybiskupa powołał Metodego (869). Stało się to przyczyną otwartego konfliktu z episkopatem bawarskim, który — uprowadziwszy Metodego do Niemiec — po parodii sądu (870) uwięził go. Metodego uwolniła dopiero ostra interwencja nowego papieża Jana VIII (873) oburzonego wkraczaniem biskupów niemieckich w nie swoje kompetencje. Metody otrzymał wtedy nowo kreowane arcybiskupstwo morawskie, którym kierował aż do śmierci, mimo ciągłych tarć z nowym władcą morawskim Świętopełkiem i intryg Wichinga wyznaczonego przez Kurię Rzymską (880) na sufragana w Nitrze. Kuria, zrazu ustosunkowana życzliwie do inicjatywy Konstantyna i Metodego, później za Jana VIII zajęła stanowisko niekonsekwentne. Śmierć Metodego położyła kres wahaniom. Nowy papież Stefan V odmówił zatwierdzenia na arcybiskupstwie wyznaczonego przez niego następcy Gorazda i zabronił używania języka słowiańskiego w liturgii. Zanim doszło do jakichkolwiek wyjaśnień ze strony uczniów Metodego. Świętopełk za namową Wichinga uwięził ich wszystkich, a potem wypędził z Moraw. W ten sposób dzieło Konstantyna i Metodego upadło. Niebawem jednak sprawa obrządku w języku słowiańskim i piśmiennictwa słowiańskiego odrodziła się w Bułgarii i Dalmacji, gdzie schronienia szukali wygnańcy z Moraw.
Głagolica:
alfabet Słowiański stworzony przez Cyryla w 870-880 r, podstawą jest częściowo mały alfabet grecki (minuskula) a częściowo Konstantyn-Cyryl oparł się na alfabetach wschodnich- syryjskim i hebrajskim, natomiast szereg znaków wymyślił sam. Konstantyn-Cyryl przyjął zasadę fonetyczną - dla każdej głoski ustalił, z małymi wyjątkami, oddzielną pojedyńczą literę. Pierwotnie alfabet składał się z 38 liter, wg. Chrabra data powstania alfabetu słowiańskiego to 863r. do zabytków głagolickich należą:
Fragmenty Closa, Kodeks Zagrafski, Psałterz Synajski
Cyrylica:
uproszczona głagolica, podstawą jest w dużej mierze duży alfabet grecki (majuskuła) 24 literay, 14 zanków łacińskich, oraz kilka znaków hebrajskich i aramejskich, a niektóre litery są przeróbką znaków głagolickich, 34 litery do zabytków cyrylickich należą: Kodeks Eninski, Kodeks Sawy, Kodeks Supraski
Grażdanka:
w 1710 Piotr I Wielki kazał zreformować pisma i tak powstała grażdanka- uproszczona cyrylica (obywatelska)
1878 -Bułgaria odzyskała wolność spod panowania Turków, nie miała już Macedonii, na początku XX w powstają dzieła literackie w tym jezyku, bezp kontynuacja nie jest możliwa. Zatem jez macedoński tworzył się w piśmie po II rozbiorze, 1944- został uznany jako odrębny jez samodzielny, dla 1 mln 800 tyś ludzi mówiących tym jez, 1991- Republika Macedonii, jez urzędowe: macedoński w 70%, abarski, turecki, herbski, chorwacki
Ród- pewna grupa rodzin które tworzą organizację społeczną, łączy ich pokrewieństwo i powninowactwo
Plemię- grupa rodów wywodząca się od jednego przodka mająca interesy gospodarczo –obronne
Gród- jednostka administracyjna pierwszych Piastów, wokół grodów znajdowały się podgrodzia (przedmieścia)
Osada- dziś wieś, najmniejsza jednostka administracyjna
Osady służebne- pracowały na rzecz grodów
Opole- kilka lub kilkanaście osób bardziej do siebie zbliżonych lub powiązanych ze sobą
Gwara- charakterystyczny sposób mówienia wspólnych dla kilku lub kilkunastu wsi
Kultura łużycka- panowała na terenie Polski w latach 1800- 400 rpne, ośrodkiem tej kultury był Biskupin- został odkopany i odnaleziony w 1933r przez dzieci.
Biskupin- powstał w 738 rpne, znajdował się na podmokłej wyspie, była tam ok. 100 domostw, które zamieszkiwało ok. 800-1000 osób, zaginął na skutek nasilania się walk plemiennych
Plemiona Polskie:
Polanie-( Gniezno, Poznań, Kruszwica, Kalisz) nazwa wywodziła się od ubogiego rolnika Piasta, którego potomkiem był Mieszko I pierwszy hit władca Polan
Grody które mogły być stolicami Polan: Poznań, Gniezno, Giecz (stąd wyruszały wojska), Ostrów Lednicki ( mógł być pierwotnie siedzibą Mieszka I) Najpierw Polanie opanowali Wielkopolskę, następnie Pomorze i Sandomierz, potem Śląsk i Pomorze Zach, na koniec Mazowsze i Małopolskę (po przyjęciu chrztu)
Goplanie- pierwotnie panowali nad Polanami, książe Popiel
Wiślanie- tereny nad górną Wisłą wokół Krakowa, grodem Wiślan był Wawel, wraz ze Śląskiem zostali podbici przez Czechy- dynastię Przemyślidów a w 2 poł XVII w przez Polan
Mazowszanie- tereny środkowej Wisły wokół Wawy i Płocka
Pomorzanie- południowy brzeg Bałtyku, między innymi: Kaszubi, Pyrzyczanie, Wolinianie, Brzeżanie i Słowińcy
Lędzianie- tereny Lubelszczyzny, wokół Sandomierza nad Sanem i Wieprzem, W Geografie Bawarskim Lędzianie występują pod nazwą Lendizi i posiadają 98 grodów.
Goplanie- Kujawy, wokół Kołobrzegu i Gdańska
Plemiona Śląskie- Bierzuńczanie, Bobrzanie – nad górnym i środkowym Bobrem, Dziadoszanie- nad Odrą okolice Głogowa, Golęszyce- nad górną Odrą okolice Cieszyna, Opolanie- okol Opola, Ślężąnie –od Góry Ślęży (Sobótki), Trzebowianie
**W końcu X w Państwo Polskie obej 250 tyś km kwadr i liczyło milion mieszkańców
Dialekt- mowa ludności wiejskiej z określonego terytorium kraju. Na terenie polski wyst 4 dialekty kontynent:
WIELKOPOLSKI
obejmuje dziś teren ograniczony linią przechodzącą nieco na południe od Koła, Kalisza, Ostrowa Wielkopolskiego, Rawicza i Babimostu, stąd na północ koło Międzychodu (na zachód od tego miasta) i do Noteci koło Krzyża, następnie Notecią do jej źródeł i do Warty pod Kołem Cechy: fonetyka międzywyrazowa udźwięczniając brat ojca (brad ojca) / brak mazurzenia- zastąpienie szeregu spółgł szumiących dziąsłowych: sz,ż, cz, dż spółł syczącymi zębowymi: s,z,c,dz / dyftongiczna wymowa samogłosek góra (goyra) trawa ( trauwa) / mieszanie nagłosowego wo – ło np. wojna-łojna / w 2 os lmn występuje końcówka taka jak w jęz ogólnopolskim np. robicie, nosicie / zachowanie dawnej opozycji e po miękkich do o po twardych/ wiele cech wspólnych z gwarami śląskimi a nieco mniej z gwarami małopolskimi/ ścieśnienie samogłosek e/ę, np. zymby (zęby); dyftongiczna wymowa samogłosek, np. kueza (koza), guyra (góra), tue (to);
ŚLĄSKI
zachował się w południowo-zachodniej części Polski, a także na niewielkim obszarze Czech. Na obszarach zachodnich uległ germanizacji. Obecnie dialekt ten sięga na zachód po linię Syców - Prudnik. Granicą południowo-zachodnią jest w przybliżeniu linia Prudnik - Czaca. Granica wschodnia przebiega w okolicach Lublińca, Tarnowskich Gór, Bielska, granicę północno-wschodnią tworzy mniej więcej linia Syców – Lubliniec Cechy: mazurzenie w części północnej/ fonetyka międzywyrazowa udźwięczniając/ szeroka wymowa nosówki ę/ zach dawnej końcówki –ech/ dyftongiczna wymowa samogłosek/ jabłękowanie ( w S cz Śląska Cieszyńskiego)-siekanie / nałożenie się spółgłosek dziąsłowych i środkowojęzykowych sz,ż,cz,dż ś,ź,ć,dź szi,żi,czi,dżi/
MAŁOPOLSKI
obejmuje obecnie (w ciągu wieków rozszerzył swój zasięg) południowo-wschodnią i środkową część Polski, sięgając po Katowice, Łowicz, poza Lublin, a na Orawie i Spiszu na tereny Słowacji Cechy: mazurzenie / wyst fonetyka międzywyrazowa udźwięczniając, wyjątkiem jest pas północno –wschodni / przechodzenie wygłosowego ch w [k]a a niekiedy w zero morfologiczne dach-dak/ 1os lmn w czasie teraźniejszym wyst końcówka –wa np. niesiemy-niesiewa (też na mozowszu) / gwary podhalańskie zachowały archaizm językowy polegający na wymawianiu ś, ź, ć zamiast sz, n, cz np. szyja-śyja, żyto-źito, cysty- ćisty/ inicjalny akcent dominuje czyli 1 sylaba licząc od początku wyrazu / 1 os lpoj cz przeszłego zachowanie dawnych końcówek podobnie jak na Śląsku np. byłem-byłech miałam- miałach/ przed k wymawiane tylnojęzykowe n np. panienka, okienko / występowanie dźwięcznego h
MAZOWIECKI
Cechy: mazurzenie / fonetyka międzywyrazowa ubezdźwięczniająca / asynchroniczna wymowa spółgł miękkich w nagłosie / mieszanie y z i np. lipa-lypa / przyrostek –ak w nazwach młodych zwierząt/ wymowa samogłosek nosowych ą jak o, ę jak e, np. wzioł (wziął)/ brak zmiękczenia głoski l (a więc: lytr, lysa, lymuzyna)/ końcówkę narzędnika liczby mnogiej –mi wymawia się –my/ W odmianie czasownika zachowana jest końcówka -wa, wywodząca się ze staropolskiej liczby podwójnej. Ma ona jednak znaczenie liczby mnogiej, np. pobudujewa śe, pójdziewa,/ Grupy głosek „-ami”, „-emi”, „-ymi” wymawia się jako „amy”, „emy”, „ymy”
Dialekt POMORSKI-KASZUBSKI:nowe dialekty mieszane zajmujące zach cz Polski
*Asynchroniczna wymowa wargowych miękkich (właść dla dialektu Maz) szerzy się w mowie Ogólnopolskiej / mieszanie Di B w l poj rzeczowników męskich nieżywotnych / derywacja wsteczna (ogór, czapa) / prefiksacja czasownikowa (poprzynosić, nazarabiać) / zastępowanie spójników niż, jeśli, gdyż przez spójnik ja /wymową głosek s, z, c, dz zamiast ś, ź, ć, dź, np. sedzec (siedzieć) i dyftongiczną wymową spółgłosek, silnym zmiękczeniem głosek ki, gi brzmiących ci, dzi, ruchomym akcentem wyrazowym
Gwary: miejska, środowiskowa, kresowe
Gwary które tworzą poszczególne dialekty:
Dialekt wielkopolski – gwary tucholskie, kociewskie, krajniackie,
Izoglosa- linia wyznaczająca na mapie wyst zasięg jakiegoś zjawiska językowego, najczęściej określonej cechy gwarowej
Cecha gwarowa- określona cecha fon, fonolog, gramatyczna lub leksykalna wyróżniająca gwarę od innych gwar
Izofary- linie wyznaczające występowanie okr cech fon i fonolog
Izomorfy- linie na mapie odnoszące się do cech fleksyjnych i słowotwórczych
Indeksy- linie zakreślające badanie określonych wyrazów
Autochton- osoba która wychowała się na danym terenie wiejskim, jej pierwotnym jez był jez gwarowy
Informator- autochton- badacz przeprowadza wywiad w celu zbadania danej gwary, os autentyczna, nie wstydząca się swojego jez
Kwestionariusz- opracowany zestaw wyrazów w postaci tekstu papierowego przewidziany do rozmowy z danym informatorem
Lucjan Malinowski (1839-1898) prekursor dialektologii polskiej, w 1873r wydał naukowe opracowanie dialektu śląskiego była to praca doktorska w jęz niemieckim, jako 2 zapisywał teksty gwary fonetycznie, Zarysy życia ludowego na Śląsku (1877)
Jan Karłowicz (1836- 1903) 1900-1927 „Słownik jez pol” warszawski Inicjator „Słownika gwar polskich” wyd 1900-1911, uczony prywatny, autor szeregu innych rozpraw 1892 „O ile należało by uwzględnić narzecza ludowe w gramatykach”
Kazimierz Nitach (1874- 1958) uczeń Malinowskiego, twórca dialektologii historycznej, badał fakty ludowe i starał się zbadać skąd one są , 1910 ukazała się praca „Próba ugrupowania gwar polskich” pierwsze naukowe opracowanie wiedzy z zakresu dialektologii polskiej, 1911 „Mowa ludu jez pol” popularna synteza wiedzy dialektologicznej, 1915 „Dialekty jez pol” bardzo dobre opracowanie naukowe, 1957 zapoczątkował wydanie „Małego atlasu gwar polskich”
Witold Taszycki (1898- 1979) ...
warycki