17. Monarchia absolutyzmu oświeconego w Europie wschodniej.
Ludność monarchii oświeconej cieszyła się wolnością osobistą mimo, że zrzekała się na osobę króla wszystkich praw politycznych i pierwotnych wolności. Władca oświecony musiał popierać naukę i sztukę, prowokować rozwój kultury, nauki i gospodarki.
Doktryny oświeconego absolutyzmu:
· umowa społeczna
· wolność indywidualna czy też wolność cywilna obywatela
· prawo natury
Absolutyzm oświecony rozwinął się po 1763 roku, gdy na kontynencie skończyły się większe konflikty zbrojne, a władcy mogli zająć się odbudową gospodarki.
Fryderyk II
W przeciwieństwie do innych władców oświeconych nie rozbił struktury stanowej Prus, nie zrobił nic dla chłopów i opierał się w rządzeniu na szlachcie.
· powołanie ministerstwa sprawiedliwości i zniesienie tortur
· wpływ Woltera, wprowadzanie tolerancji religijnej, utopijna wizja „pierwszego sługi państwa”
· merkantylizm w ekonomii, rozwój manufaktur i akcja kolonizacyjna
· budowa kanałów śródlądowych, rozwój rolnictwa, budowa magazynów wojennych
· ograniczenie poddaństwa chłopów w dobrach państwowych (chłopi byli głównym składnikiem armii)
· 1773 - kasata zakonu jezuitów
· reforma szkolnictwa powszechnego - powołanie szkół realnych, niższych szkół zawodowych kształcących kadry dla rozwijającej się sieci manufaktur oraz szkól rolniczych
· ogłoszenie w 1763 roku przymusu szkolnego - w charakterze nauczycieli często
· zatrudniano zwolnionych po wojnie siedmioletniej wojskowych i inwalidów
Rozwój szkolnictwa w dużej mierze był przyczyną mocarstwowej pozycji Prus w XIX wieku.
Józef II
1765 - Józef II został współregentem przy boku Marii Teresy po śmierci Franciszka I
1780 - umiera Maria Teresa
· utworzenie wielkiej centrali administracji, której podlegały wszystkie urzędy w państwie
· nowy podział administracyjny kraju (gubernie, okręgi, powiaty) nie liczący się z historycznymi podziałami
· likwidacja samorządów krajowych
· likwidacja sejmu węgierskiego i uznanie niemieckiego jako języka urzędowego na Węgrzech
1781 - zniesienie poddaństwa osobistego chłopów. Wcześniej w roku 1767 został wydany patent urbarialny ograniczający pańszczyznę na Węgrzech ale spotkał się on z dużym oporem. Postanowienia:
· wolność przenoszenia się z miejsca na miejsce
· zakaz rugowania chłopów i dziedziczne prawo do zajmowania gruntów
· ustalenie powinności dworskich i możliwość procesowania się z panami
Józef II prowadził politykę merkantylistyczną, pragnąc zahamować import szczególnie produktów luksusowych. To powodowało rozwój krajowych manufaktur.
Reforma sądownictwa praktycznie znosiła karę śmierci i prowadziła do rozdziału władzy sądowniczej od administracji. Stworzono Najwyższą Izbę Sprawiedliwości.
Zbudowano sieć szkół jednoklasowych (trywialnych) w miasteczkach, w każdym mieście powiatowym była szkoła 3 klasowa, a w stolicy okręgu 4 klasowa, gdzie kształcono także nauczycieli. Językiem nauczania był niemiecki. Zachowano tylko 4 uniwersytety kształcące określoną liczbę studentów na potrzeby administracji i sądownictwa.
1781 - wydanie aktu tolerancji dla protestantów, prawosławnych i cofnięcie aktów prawnych ograniczających prawa Żydów.
1782 - kasacja wszystkich zgromadzeń zakonnych nie zajmujących się szkolnictwem, opieką nad chorymi i szkolnictwem. W wyniku tego zlikwidowano ponad 700 domów zakonnych
· utworzenie sieci parafii spełniających raczej rolę administracyjną niż religijną. Księża mieli spełniać rolę urzędników i tłumaczyć wiernym znaczenie edyktów cesarskich.
· utworzono seminaria generalne przejmujące kształcenie księży. Kościół stał się częścią machiny biurokratycznej państwa.
W wyniku reform dochód skarbu wzrósł z 60 do 80 milionów guldenów a stan armii zbliżył się do 300 tys. Zwiększenie armii osiągnięto poprzez utworzenie okręgów zaciągowych, uzupełniających szeregi określonego pułku. Wprowadzono dożywotnią służbę wojskową.
Pod koniec życia Józef II był atakowany ze wszystkich stron. Zmuszony był cofnąć patent urbarialny z 1789 i odwołać wszystkie patenty dotyczące Węgier oprócz edyktu tolerancyjnego i odnoszącego się do zniesienia pańszczyzny.
Katarzyna II (Semiramida Północy)
1762 - umiera caryca Elżbieta i królem zostaje Piotr III, zafascynowany osobą Fryderyka II. Car wydaje rozkaz wycofania się Rosjan z walki.
1762 /lipiec - przewrót pałacowy oddaje władzę w ręce żony Piotra III, Katarzyny, która wycofuje się z sojuszu z Prusami utrzymując jednak pokój. Piotr III ginie w czasie popijawy, oficjalnie zaś umiera na hemoroidy.
Cesarzowa dążyła do umocnienia rządów osobistych i podporządkowania sobie władz centralnych. Pozbawiła roli Senat i rządziła przy pomocy faworytów i doradców. Z kochanków cesarzowej jedynym, który okazał się mężem stanu był Potiomkin.
1764 - sekularyzacja dóbr zakonnych (z istniejących 900 zakonów zamknięto 500). Ta decyzja wiązała się z przekonaniem Katarzyny II, że swoją władzę powinna oprzeć nie na klerze lecz na szlachcie. Zagarnięte dobra ziemskie rozdała pośród swoich stronników. To spowodowało, że szukająca ciągle nowych poddanych oligarchia szlachecka była motorem napędowym podbojów. Likwidowano szkolnictwo cerkiewne. Pozostałych zakonników wtłoczono w tryby biurokratycznej machiny, uzależniając ich od państwowej pensji. Jednocześnie wprowadzono edykty tolerancyjne.
· utworzono elitarne szkoły takie jak akademickie gimnazjum w Petersburgu, Korpus Kadetów, zakłady wychowawcze dla panien szlacheckich przy klasztorze Smolnym i dla córek mieszczańskich. Te szkoły miały kształcić elitę społeczeństwa.
· Wolne Towarzystwo Ekonomiczne miało szerzyć wiedzę rolniczą i dyskutować nad sprawą reformy ziemskiej. Początkowo Katarzyna II grała role sprzyjającej chłopom, ale już w latach 1765-67 wydano ukazy umożliwiające panom zsyłkę niepokornych chłopów na Syberię, a każdą skargę na pana traktowały jako „kłamliwą denuncjację”.
1767 - powołanie Komisji Kodyfikacyjnej. Prace rozpoczęto w 1764 a projekt konsultowano z Wolterem. W projekcie instrukcji, na podstawie której miała pracować komisja była mowa o służebnej roli monarchii, o wolność osobistej. Jednocześnie cytowano Monteskjusza, który uważał, że w rozległym państwie mogą się sprawdzić tylko rządy absolutne. Komisja obradowała do grudnia roku 1768 (do wybuchu wojny z Turcją), mając strukturę quasi-parlamentarną, z przedstawicielstwem wszystkich stanów (z tym że z chłopstwa byli tylko chłopi państwowi; chłopi poddani, którzy byli połową społeczeństwa nie mieli reprezentacji) i narodów. Ta struktura była zabezpieczeniem Katarzyny II przez próbą zwiększenia swojej pozycji przez oligarchie szlachecką. W sumie komisja była tylko forum, gdzie wygłaszano różne poglądy, swego rodzaju ankietą Cesarzowej co naród sądzi o reformach i jakich nowych zmian oczekuje.
W latach wojny z Turcją i konfederacją barską nasiliły się w Rosji konflikty. Buntowali się muzułmanie, mieszczanie, robotnicy na Uralu i chłopi. Chodziły słuchy, że Piotr III wydał ukaz znoszący pańszczyznę i poddaństwo. W tej sytuacji pojawiali się samozwańcy podający się za zmarłego cara. Najsłynniejszym z nich był Kozak, Pugaczow.
1773 - wybuch powstania Pugaczowa. Wojska buntownicze miały w porywach 50 tys. żołnierzy. Zostały pobite dopiero w sierpniu 1774 roku przez armię Suworowa wracającą z wojny z Turcją. Bunt chłopstwa spowodował zbliżenie oligarchii szlacheckiej i carowej. Walki ujawniły słabość struktury administracyjnej kraju.
1775 - reforma administracyjna kraju, który został podzielony na 50 guberni, a te z kolei na powiaty. Wprowadziło to pewną decentralizację, elastyczną strukturę, w której czynnik administracyjny współdziałał z ograniczonym samorządem.
1766 - reforma poboru wojskowego
1767 - 1775 - ukazy znoszące monopole państwowe i wprowadzające wolność handlu wewnętrznego. Fantastycznie rozwijał się przemysł metalurgiczny na Uralu, co spowodowało, że około roku 1770 Rosja stała się największym producentem żelaza na świecie, jednak pod koniec wieku nastąpił regres.
1786 - reforma szkolnictwa. Powołano szkoły ludowe.
Pod koniec życia Katarzyna II zaczęła zwalczać wszelką opozycję oświeceniową (np. Nowikowa, redaktora pism satyrycznych).
Stanisław August Poniatowski.
W odniesieniu do Rzeczypospolitej trudno mówić o monarchii a cóż dopiero o absolutyzmie.
Stanisław August był zwolennikiem tolerancji i posługiwał się typową dla epoki argumentacją ekonomiczną, iż tolerancja przyciągnie osadników i potrzebnych Polsce fachowców z protestanckich krajów. Król popierał Unitów i rad byłby ukrócić wpływy prawosławia, religii całkowicie zależnej od Rosji. Po roku 1768 Polska była najbardziej tolerancyjnym krajem w Europie. Poza tym nie było problemu z ludnością żydowską, bo ta od wieków cieszyła się przywilejami i podlegała królewskiej opiece.
Od roku 1764 zaczęły się próby ograniczenia roli kościoła w Polsce. W roku 1767 prymas Gabriel Potocki wystąpił z projektem odłączenia kościoła polskiego od Rzymu i powołania odrębnego patriarchatu. Projekt niestety nie przeszedł ale przesłanki „józefinizmu” można zauważyć także w projekcie kodyfikacji praw sądowych z roku 1778, gdzie zakładano, że każda bulla papieska musi mieć zatwierdzenie Rady Nieustającej, postulowano podporządkowanie zakonów episkopatowi. Projekt kodeksu został odrzucony przez opozycję, za którą stała nuncjatura i ambasador Steckelberg. Gdy prymasem został brat królewski Michał Poniatowski zsekularyzowano część klasztorów. Zaznaczyła się działalność literatów np. biskupa Ignacego Krasickiego, autora ośmieszającej mnichów „Monachomachii”. Z majątków zniesionego zakonu jezuitów utworzono Komisję Edukacji Narodowej (1773). Pod swoją kuratelę przejęła ona zreformowane szkolnictwo. Rzeczypospolita została podzielona na dwie prowincje szkolne (Korony i Litwy), na czele których stały zreformowane uniwersytety, czyli szkoły główne, krakowska i wileńska. Szkołom głównym podlegały bezpośrednio szkoły wydziałowe (średnie wyższego typu), tym zaś z kolei szkoły podwydziałowe (średnie niższego typu). Wielkim osiągnięciem była dokonana przez Hugo Kołłątaja reforma Akademii Krakowskiej.
1776 - zniesiono w Polsce tortury i proces o czary
Nie udało się przeprowadzić kodyfikacji z roku 1778. Dopiero na Sejmie Czteroletnim udało się odnowić prawo. Jednak przepojony humanizmem projekt upadł jak całe dzieło reformatorskie.
Kraj miał słabą administrację państwową. Mimo wszystko król stworzył prywatny Gabinet Królewski, z wyspecjalizowanymi kancelariami, które wkrótce przejęły daleko idącą kontrolę nad niektórymi konstytucyjnymi organami rządowymi.
Stanisław Poniatowski zakładał wiele manufaktur królewskich, z których najsłynniejsze są te założone w ekonomi grodzieńskiej zarządzane przez Tyzenhauza. Założono Komisję Górniczą, budowano kanały śródlądowe. Uruchomiono mennicę i ustabilizowano monetę.
Król popierał sztukę. Słynne były jego obiady czwartkowe.
Krzysztofx