Strach przed wielkim grzybem.pdf

Strach przed wielkim grzybem

Fot. Corbis Prezydent Truman, mimo sprzeciwu doradców, w krótkim przemówieniu radiowym poinformował rodaków:

Związek Radziecki ma bombę atomową

Moskwa nie zaprzeczyła, a oficjalny komunikat radzieckiej agencji TASS dawał do zrozumienia, że dla komunistycznego

imperium wyprodukowanie broni jądrowej nie stanowiło problemu i dysponuje nią od dawna. Nie wiadomo czemu miała

służyć ta propagandowa zagrywka. Wiadomo natomiast, że po Hiroszimie Stalin uznał za absolutny priorytet złamanie

amerykańskiego monopolu atomowego. Zadanie nie było proste i wbrew temu, co sugerowała propaganda radziecka, dla

wyniszczonego wojną i zapóźnionego technologicznie państwa stanowiło ogromny problem. Za jego wykonanie Kreml

gotów był jednak zapłacić każdą cenę.

Według późniejszych szacunków CIA, przy realizacji stalinowskiego programu atomowego pracowało od 330 do 480

tysięcy ludzi. Ponad połowa w kopalniach uranu we wschodnich Niemczech, Polsce, Czechosłowacji i ZSRR, około 50–60

tys. na budowach różnych obiektów, 20–30 tys. przy samej produkcji. Kluczową rolę odgrywało ok. 8 tysięcy naukowców

i bliżej nieznana liczba szpiegów, wykradających atomowe sekrety Ameryki. Robotnicy co trzy miesiące podpisywali

zobowiązania o dochowaniu tajemnicy, ale nie ufano im i po zakończeniu prac wywożono na Syberię. Taki złożony system

zabezpieczeń sprawił, że wiadomość o przeprowadzonej 23 sierpnia 1949 roku próbnej eksplozji spadła na Amerykanów

jak grom z jasnego nieba i wywołała wstrząs porównywalny z atakiem na Pearl Harbor.

Jeszcze w lipcu szef CIA kontradmirał Roscoe Hillenkoetter zapewniał prezydenta, że nie stanie się to wcześniej jak za

trzy-cztery lata. Wybuch na poligonie w Kazachstanie zburzył poczucie bezpieczeństwa, jakie dawała Amerykanom wiara

w odstraszającą moc broni, którą tylko oni dysponowali. Wystarczyły przecież zaledwie dwie bomby, by zmusić do

kapitulacji fanatycznych Japończyków. W szybko rozbudowywanym arsenale widzieli więc skuteczną zaporę przed

ekspansją komunizmu. W pierwszych powojennych latach bomba atomowa nie wzbudzała lęku, lecz entuzjazm. Poza

garstką naukowców, którzy najpierw ją zbudowali, a potem przerażeni swoim dziełem domagali się przerwania prac, nie

protestował nikt.

ATOMOWE BIKINI

Przymiotnik „atomowy” pełnił podobną rolę jak obecnie określenie „super” i był nagminnie wykorzystywany w

reklamach. Austriacki pisarz i dziennikarz Robert Jung doliczył się ponad 200 przedmiotów zachwalanych za jego

pomocą, od samochodów z „atomowym” silnikiem po proszki do prania usuwające brud z „atomową skutecznością”. Do

języka komentatorów sportowych weszły, używane do dziś, wyrażenia typu „atomowe uderzenie”, „atomowy strzał”.

Najdalej posunęli się francuscy projektanci mody.

W 1946 r. Jacques Heim i Louis Reard zaprezentowali pierwsze dwuczęściowe kostiumy kąpielowe. Heim reklamował

swój produkt jako „najmniejszy strój na świecie” i przez analogię do najmniejszej cząstki materii nazwał go „atome”,

Reard posłużył się nazwą amerykańskiego poligonu nuklearnego na Pacyfiku – Bikini. W piorunującej mocy bomby

atomowej dostrzegli więc nawet swoisty seksapil. Ta beztroska skończyła się wraz z odkryciem przez amerykańskie

samoloty zwiadowcze opadu radioaktywnego po eksplozji w ZSRR. Ludzie nagle uświadomili sobie, że broń, która miała

zapewnić im bezpieczeństwo, stała się śmiertelnym zagrożeniem. Tydzień po ujawnieniu tej przygnębiającej prawdy Mao

Zedong ogłosił zwycięstwo komunizmu w Chinach. Dziesięć miesięcy później wojska Korei Północnej uderzyły na

Południe. Wydawało się, że komuniści przystąpili ostatecznie do decydującej rozgrywki o panowanie nad światem. – W

zależności od sytuacji na polu walki podejmiemy wszelkie niezbędne kroki – mówił 30 listopada 1950 r. na konferencji

prasowej prezydent Harry Truman. – Z użyciem bomby atomowej włącznie? – zapytał dziennikarz. – Z użyciem każdej

broni, którą dysponujemy – odpowiedział amerykański przywódca.

Na tę ripostę błyskawicznie zareagowała Moskwa, ostrzegając, że nie cofnie się przed wykorzystaniem swego potencjału

atomowego „dla obrony pokoju i socjalizmu”. Atmosferę dodatkowo podgrzali wydawcy magazynu „Bulletin of Atomic

Science”, którzy na okładce przedstawili symboliczny zegar atomowy ze wskazówkami, przesuniętymi z 8 na 3 minuty

przed godziną 12.00. Koniec świata wydawał się bliski. Amerykanie z taką gorliwością gromadzili zapasy żywności, że

doszczętnie opróżnili tysiące sklepów. Ceny artykułów spożywczych w ciągu kilku dni wzrosły o ponad 10 proc. Na

stacjach benzynowych zabrakło paliwa. W gazetach pojawiły się instrukcje pokazujące jak zbudować schron.

JACHTEM W STRONĘ ŻYCIA

W czasie gdy osoby mniej zamożne ustawiały się w kolejkach po cukier, mąkę i zapałki, milionerzy zasypywali

zamówieniami stocznie jachtowe, licząc, że w razie zagrożenia schronią się na Karaibach. Z USA psychoza strachu

przeniosła się do Europy. Bogaci mieszkańcy dużych miast masowo kupowali domy na prowincji, zwłaszcza w górach.

Tłumy chętnych do ucieczki w bezpieczniejsze miejsca składały podania o wizy państw Ameryki Południowej. By

uspokoić nastroje, władze amerykańskie wydały kilka oświadczeń wyjaśniających, że źle odczytano intencje prezydenta,

który nie zapowiadał użycia broni jądrowej, lecz jedynie rozważał różne możliwości przebiegu konfliktu koreańskiego.

Wkrótce zdymisjonował też dowodcę sił zbrojnych ONZ w Korei gen. Douglasa MacArthura, zdeklarowanego zwolennika

wykorzystania atomu.

Gdy emocje trochę opadły, przystąpiono do przywracania wiary w bombę A. Najbardziej spektakularnym wydarzeniem tej

kampanii była bezpośrednia transmisja telewizyjna z próbnego wybuchu na pustyni w Nevadzie. Największą z

dotychczasowych eksplozji dziennikarze obserwowali z odległości 16 km, a telewidzowie z domowych foteli. W

komentarzach z jednej strony wskazywano na rosnącą potęgę amerykańskiego potencjału jądrowego, z drugiej starano się

oswajać z nim opinię publiczną. Do prasy zaczęły też przeciekać informacje o pracach nad supernastępczynią bomby

atomowej, która ponownie zapewni Stanom Zjednoczonym przewagę nad ZSRR. Pierwsze testy przeprowadzano w ścisłej

tajemnicy na atolu Eniwetok. W roku 1954 wszystko stało się jasne – nową bronią o setki razy większej sile rażenia była

bomba wodorowa. Zamiast uspokojenia, jej eksplozja wywołała jednak powszechny strach. Okazało się bowiem, że

Rosjanie już także nią dysponują, a co gorsza – naukowcy utracili kontrolę nad przeprowadzanym eksperymentem.

ŚMIERĆ CZAI SIĘ WSZĘDZIE

Japoński kuter „Szczęśliwy Smok” znajdował się ponad 60 mil od niebezpiecznej strefy. Rybacy nie wiedzieli nic o

wybuchu na Eniwetok, dlatego w osłupieniu patrzyli, jak na głowę sypią się im białe płatki. Początkowo wzięli je za śnieg,

potem zorientowali się, że to popiół. Gdy po kilku dniach dopłynęli do portu Yaizu, wszyscy byli skrajnie wyczerpani. Po

przewiezieniu do szpitala lekarze stwierdzili objawy choroby popromiennej. Tej wiadomości nie dało się ukryć przed

dziennikarzami. Amerykanie po dwóch tygodniach przyznali, że rybacy są ofiarami ich eksperymentu, jednak zapewniali,

że ucierpieli w wyniku przypadku – nagłej zmiany kierunku wiatru.

Prawda była jednak zupełnie inna: siła eksplozji zaskoczyła konstruktorów bomby i okazała się mniej więcej 2–3 razy

większa niż przewidywali. Informacje o pomyłce również zaczęły przeciekać do prasy, wzbudzając grozę. Albert Einstein

ostrzegał, że „wyścig zbrojeń przybiera formę histerii, a na horyzoncie coraz wyraźniej pojawia się widmo powszechnej

zagłady”. W głośnym artykule dziennikarze John i Stewart Alsop straszyli swoich czytelników: „Sięganie do najgłębszych

tajemnic natury w celu stworzenia narzędzia zagłady może się skończyć czymś tak potwornym, że nawet sobie tego nie

wyobrażamy”. Ale wyobraźnia została już uruchomiona i podsuwała coraz bardziej makabryczne scenariusze. Wielcy i

mali tego świata ulegali narastającej psychozie strachu, podsycanej przez poszukiwaczy zapowiedzi nadciągającej

apokalipsy. Prasa informowała o odkryciu śladów skażenia radioaktywnego w deszczu, który spadł w Japonii i Australii,

dziennik „The New York Times” pisał o odnalezieniu ich nawet w tak niezwykłych miejscach jak smary samochodowe w

Indiach. Określenie „skażenie radioaktywne” brzmiało wystarczająco groźnie, by nikt nie dociekał, jaki musi osiągnąć

poziom, by stało się niebezpieczne. Ludzie wszędzie widzieli czyhającą śmierć – w wodzie, powietrzu, ziemi i chronili się

przed nią, jak potrafili. Masowo wykupywali gumowe płaszcze, sądząc, że zabezpieczą ich przed promieniowaniem tak jak

przed bronią chemiczną, oraz gogle i klisze fotograficzne, które miały ochronić oczy przed atomowym rozbłyskiem. W

metalowych zbiornikach i termosach gromadzili zapasy wody.

Oliwy do ognia nieustannie dolewali naukowcy. Genetyk Alfred H. Sturtevant pisał: „Doszedłem do nieuchronnego

wniosku, że z powodu dotychczasowych wybuchów urodzi się znaczna liczba ludzi niedorozwiniętych”. Potem dostarczał

argumentów potwierdzających tę tezę i przekonywał, że u 1800 amerykańskich noworodków wykrył schorzenia

spowodowane przez promieniowanie. Jeszcze bardziej przemawiały do wyobraźni rewelacje zoologa Curta Sterna, który w

obrazowy sposób wyjaśniał, że każdy mieszkaniec Ziemi nosi w kościach radioaktywny stront i w tarczycy radioaktywny

jod, a ilość tych śmiercionośnych substancji będzie rosła po każdym następnym wybuchu.

Kropkę nad i postawił fizyk atomowy Ralf Lapp, który obliczył, że „przy utrzymaniu dotychczasowej częstotliwości

próbnych eksplozji, najpóźniej w roku 1970 radioaktywne skażenie atmosfery przekroczy najwyższy umożliwiający

przeżycie poziom”. Jakby tego było mało, w 1957 r. Amerykanie dowiedzieli się, że ich przewaga militarna nie tylko

zniknęła, ale role się odwróciły i Rosjanie objęli prowadzenie w wyścigu zbrojeń. Komunikat o wystrzeleniu pierwszego

radzieckiego sputnika wywołał powszechną panikę, choć inaczej odebrali go zwykli ludzie, a inaczej przywódcy polityczni

i stratedzy wojskowi. „Na dole” krążyły plotki o kosmicznej broni, która może emitować śmiercionośne promienie. „Na

górze” zaś zrozumiano, że rakiety, które wyniosły satelitę, mogą również przenieść w dowolne miejsce na Ziemi bomby

(głowice) atomowe. I to wielokrotnie szybciej niż bombowce, co uniemożliwi skuteczną obronę. Krótko mówiąc, Rosjanie

teraz naprawdę mogli dosięgnąć terytorium USA.

AMERYKA SCHODZI POD ZIEMIĘ

Skoro zagłada miała przyjść z nieba, jedynym sensownym sposobem uchronienia się przed nią wydawało się zejście pod

ziemię. W całych Stanach zaczęło się więc wielkie kopanie. Obecnie nie sposób nawet w przybliżeniu określić liczby

wybudowanych schronów, ale z pewnością były to dziesiątki, jeśli nie setki tysięcy. Wtedy też to było trudne. Wzorcowy

schron rodzinny był wyłożony od wewnątrz metalowymi płytami, na jego obowiązkowe wyposażenie składały się łóżka,

pojemniki na wodę i żywność (koniecznie w metalowych puszkach), akumulator lub zapas baterii, latarka. Autorzy

poradników typu „Jak przeżyć wojnę atomową” przypominali o konieczności umieszczenia w nim zegara i zabawek dla

dzieci.

W telewizji i radiu prowadzono zacięte dyskusje, czy w rodzinnym bunkrze można udzielić schronienia mniej przezornym

sąsiadom, czy też ze względu na ograniczony zapas tlenu i prowiantu lepiej tego nie robić. Dla mniej zamożnych

budowano schrony publiczne, większość w piwnicach budynków, ale mnóstwo obiektów przypominających włazy do

kanałów pojawiło się na skwerach i w parkach. Tablice informowały, jak do nich dotrzeć. Jednocześnie podjęto

zmasowaną akcję instruktażową. Nakręcono około 10 tysięcy filmów, pokazujących jak się zachować w razie ogłoszenia

alarmu. Największą popularność zrobiły kreskówki dla dzieci, z żółwiem Burtem i dybiącą na jego życie małpą w

głównych rolach. Burt wychodził z tych pojedynków zwycięsko, gdyż na widok odpalanego lontu wykonywał pad na

ziemię i krył się pod swoją skorupą.

ayne Loader, Kevin Rafferty i Pierce Rafferty w 1982 r. zmontowali te obrazy w pełnometrażowy dokument „Atomic

cafe”. Dziś jego fragmenty śmieszą internautów w portalu YouTube, ale pół wieku temu wzbudzały grozę. Bo jaką inną

reakcję mógł wywołać widok dzieci kulących się pod ławkami, pasażerów autobusu wchodzących pod siedzenia,

traktorzystów wskakujących pod swoje maszyny czy przechodniów rzucających się na jezdnię? Autorzy tych

propagandówek zdawali sobie sprawę, że filmy mogą wywołać panikę, więc wzbogacali je o sceny przedstawiające

spokojną siłę państwa i jego funkcjonariuszy – policjantów, którzy mimo wyjących syren regulują ruch i wskazują drogę

do schronów, strażaków przygotowanych do akcji ratunkowej, żołnierzy gotowych do odparcia ataku.

Propagandę uprawiali też Rosjanie. „Komunista nie powinien mówić o zniszczeniu światowej cywilizacji ani o zagładzie

ludzkości. Jak można przekonywać narody, że w razie wojny atomowej wszystko musi zginąć! To po co budujemy

socjalizm, po co martwimy się o jutro? Czy nie lepiej już teraz każdemu dać trumnę?” – pytał w 1955 r. na plenum KC

Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego minister spraw zagranicznych Wiaczesław Mołotow. Te retoryczne frazesy

przekształciły się w wytyczne dla propagandy, które obowiązywały do upadku komunizmu, także w państwach satelickich,

w tym w PRL. Zgodnie z nimi należało społeczeństwa straszyć imperialistycznym zagrożeniem, ale w sposób

kontrolowany i z zapewnieniem, że – jak to ujął główny ideolog Michaił Susłow – „świat można uratować, jeśli narody

wezmą w swoje ręce sprawę zachowania pokoju i będą go broniły aż do końca”.

Przyjmując taką strategię, Kreml osiągał jednocześnie kilka celów – ukrywał własne plany imperialne, manipulował

zachodnią opinią publiczną, która w znacznej części stała się bardziej antyamerykańska niż antysowiecka, uzasadniał

własnemu społeczeństwu i uzależnionym narodom potrzebę wyrzeczeń oraz maskował słabość gospodarki socjalistycznej.

W czasie gdy w RFN realizowano program mający zapewnić bezpieczeństwo 50–70 proc. mieszkańców kraju, w

Warszawie budowano schrony mogące pomieścić 30–40 tysięcy osób. Plany ewakuacyjne szczegółowo określały, kto

będzie mógł z nich skorzystać – dygnitarze państwowi i partyjni, dyrektorzy firm o znaczeniu strategicznym, specjaliści i

naukowcy niezbędni do odbudowy kraju ze zniszczeń.

Wytwarzanie w takich warunkach psychozy atomowej byłoby dla reżimu bardziej niebezpieczne niż sama bomba. Dlatego

straszono łatwiejszymi do odparcia przez bratni naród radziecki zagrożeniami i robiono to na tyle skutecznie, że na

przykład Polacy rzeczywiście bali się niemieckich rewanżystów, natomiast bronią jądrową nie zaprzątali sobie zbytnio

głowy. W szkołach i na ćwiczeniach obrony cywilnej pokazywano podobne filmy jak w USA, jednak ich odbiór był mniej

histeryczny. Amerykanie ze śmiertelną powagą oglądali instruktaż nakazujący osobom, które wybuch bomby zastał na

pikniku, natychmiastowe nakrycie się kocami. A w Polsce po podobnych projekcjach opowiadano sobie dowcipy w stylu

„co należy zrobić w razie ataku atomowego? Położyć się na ziemi, nakryć prześcieradłem i zachowując spokój powoli

czołgać w stronę cmentarza”. Jednak cyniczna gra Kremla działała na Europejczyków, i to żyjących po obu stronach

żelaznej kurtyny, jak szczepionka uodparniająca. Ludzie na tyle oswoili się z zagrożeniem, że je ignorowali i na co dzień

zajmowali się nim niemal wyłącznie eksperci rozbrojeniowi. Aż nagle stało się coś, czego nikt nie przewidział – psychozie

atomowej ulegli władcy ZSRR.

IMPERIUM SIĘ BOI

Po objęciu prezydentury przez Ronalda Reagana stetryczała ekipa Leonida Breżniewa ubzdurała sobie, że Ameryka

przygotowuje niespodziewany atak atomowy. Za sprawę życia i śmierci uznała więc zdobycie informacji o jego terminie,

miejscu i skali. Na polecenie szefa KGB Jurija Andropowa rozpoczęto gigantyczną operację szpiegowsko- militarną

RIJAN (skrót od rakietno- -jadiernoje napadienije – atak rakietowoatomowy). Brało w niej udział co najmniej 200 tys.

osób, na jej potrzeby zwerbowano m.in. oficera kontrwywiadu CIA Aldricha Amesa, który wyrządził Agencji największe

w jej historii szkody (zdemaskował ponad 30 agentów i 100 tajnych operacji). Zapowiedź zainstalowania w Europie rakiet

Pershing II i pocisków samosterujących Cruise wywołała na Kremlu już prawdziwą panikę. Oficerowie informowali

polityków, że wystrzelone z baz w Niemczech dolecą do Moskwy w ciągu 6 minut, co nie wystarczy na podjęcie

jakichkolwiek działań obronnych. Sięgnięto więc po wszelkie możliwe środki, by zablokować sprowadzenie

amerykańskich rakiet.

Wspierana przez dyplomację i agenturę sowiecka machina propagandowa pokazała swą skuteczność i wywołała w

zachodniej Europie większe poruszenie niż w czasie wojny koreańskiej i kryzysu kubańskiego. Tłumy autentycznie

przerażonych demonstrantów nie zdawały sobie sprawy, kto jest rzeczywistym inspiratorem tych protestów. Rosjanie nie

oszczędzali na niczym – jeden ze zdemaskowanych przez CIA agentów zeznał, że bez pytania centrali o zgodę wydać

mógł w razie konieczności milion dolarów. Najwyższą cenę za tę rozszalałą histerię zapłaciło 269 pasażerów koreańskiego

samolotu, który 1 września 1983 r. zboczył z trasy i został zestrzelony nad Sachalinem przez radzieckie myśliwce.

Absurdalny rozkaz o otwarciu ognia do łatwo rozpoznawalnego Boeinga 747 był następstwem histerii, jaka ogarnęła już

także dowództwo wojskowe.

W listopadzie 1983 r. na świecie zrobiło się naprawdę niebezpiecznie, gdyż rutynowe NATO-owskie manewry uznano na

Kremlu za wstęp do inwazji. Aż do tej chwili Zachód nie zdawał sobie sprawy z wielkiej psychozy, jaka ogarnęła

sowieckie kierownictwo. Były analityk CIA Peter Pry ujawnił w autobiograficznej książce, że dopiero po rozpoczęciu

manewrów „Złoty Łucznik” zorientowano się w sytuacji, bo Moskwa zaczęła wysyłać do swoich placówek

dyplomatycznych informacje o ogłoszeniu alarmu bojowego w bazach amerykańskich, co interpretowała jako zapowiedź

rozpoczęcia inwazji w ciągu doby. Radzieckie jednostki wojskowe postawiono w stan gotowości, piloci w bazach na

terenie NRD czekali na rozkaz do startu w zatankowanych samolotach. Gdy w roku 1985 władzę przejął Michaił

Gorbaczow, skończyła się zimna wojna, a wraz z nią zniknął wielki strach. Na Ziemi pozostało jednak nadal co najmniej

35 tysięcy bomb i głowic atomowych.

Kazimierz Pytko

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: