Prawo Rzymskie.doc

Prawo rzymskie

Są 3 źródła cywilizacji europejskiej:

-          Filozofia grecka

-          Prawo rzymskie

-          Chrześcijaństwo

Prawo rzymskie funkcjonowało mimo upadku samego cesarstwa w 565 roku, gdy zmarł cesarz Justynian Wielki. Było recypowane przez państwa sąsiednie oraz te wyrosłe na gruzach samego cesarstwa.

Rzymianom zawdzięczamy:

1.      Stworzenie uniwersalnego języka prawnego, siatki pojęciowej, którą posługujemy się do dziś.

2.      Stworzenie uniwersalnych zasad prawnych ujętych często w charakterze sentencji, czy paremii, które są stosowane również obecnie.

3.      W starożytnym Rzymie stworzono szereg zupełnie nowych konstrukcji prawnych. Np. Rzymianie jako pierwsi stworzyli konstrukcję spółki cywilnej, instytucję zobowiązań solidarnych, instytucję bezpodstawnego wzbogacenia

4.      Rozgraniczenie wielu pojęć, które były ze sobą mieszane np. pożyczkę od użyczenia, posiadanie od własności. Skonstruowali pojęcie dziedziczenia, jako sukcesji uniwersalnej.

5.      Szereg reguł rozumowania prawniczego.

Nigdzie wcześniej i nigdzie później nie było tak wyraźnych związków etyki z prawem jak w starożytnym Rzymie.

Definicja prawa została stworzona przez Celsusa w II wieku naszej ery. Jego dzieło nie zachowało się w oryginale, ale przetrwało przytaczane w późniejszych przekazach. Ut elegante Celsus definit ius est ars boni et aequi (Jak to wybornie zdefiniował Celsus, prawo jest sztuką dobra i słuszności). [Zasada 135] Z czego wynika, że prawo musi mieć podstawy w dwóch wartościach, mających rodowód etyczny – dobrze i słuszności.

Pojęcie sprawiedliwości zostało zdefiniowane przez Ulpiana na przełomie II i III wieku naszej ery. Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi. (Sprawiedliwość jest stałą i trwałą wolą oddania każdemu, co mu się należy). [Zasada 141] Ulpian stworzył również ogólne nakazy prawa. Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere. (Nakazy prawa są następujące: żyć uczciwie, drugiego nie krzywdzić, oddać każdemu, co mu się należy) [Zasada 141]

Kazus art. 433 k.c.

Za szkody spowodowane przez wylanie lub wyrzucenie na zewnątrz mieszkania cieczy lub przedmiotu nie odpowiada sprawca czynu, ale ten, kto mieszkanie zajmuje. Powstał problem, czy można ten przepis odnosić również do sytuacji, w której przelała się ciecz z kondygnacji wyższej na niższą. Sąd Najwyższy, korzystając z deiectum vel effusium stwierdził, że nie. 

Periodyzacja państwa i prawa rzymskiego:

I. Królestwo (na czele stał król – rex) od 753 roku p.n.e. do 509 r.p.n.e., kiedy usunięto ostatniego króla z dynastii Tarkwiniuszy

II. Republika od 509 r. p.n.e. do 27 roku p.n.e.

III. Pryncypat od 27 r. p.n.e. do 284 roku

IV. Dominat – lata 284 – 565 n.e.

Rozwój prawa prywatnego:

I – okres prawa archaicznego – od pierwszych wzmianek o powstaniu prawa do I połowy III wieku p.n.e.

II – prawo przedklasyczne

III – prawo klasyczne - od przełomu Er do roku 235

IV - prawo poklasyczne (wulgarne) – od roku 235 do 527, kiedy objął rządy cesarz Justynian

V – okres prawa justyniańskiego – lata panowania cesarza Justyniana Wielkiego (527-565 r.)

Termin prawo jest odpowiednikiem rzymskiego ius, ale należy pamiętać, że w okresie archaicznym istniało jeszcze pojęcie fas. Ius odnosiło się do norm prawa stanowionego przez ludzi i dla ludzi, zaś fas zostało zarezerwowane dla prawa boskiego. Każde naruszenie norm prawa ludzkiego określano mianem iniuria, zaś prawa boskiego nefas. W okresie prawa przedklasycznego powstał pierwszy podział na ius privatum i ius publicum. Pierwsze z pojęć dotyczy kwestii ważnych dla jednostki, drugi reguluje kwestie ważne dla państwa rzymskiego, a więc kryterium podziału jest tu korzyść (utilitas) i ten, kto ją odnosi. W dalszej kolejności podzielono ius privatum na:

-          ius civile (prawo tworzone przez obywateli i dla obywateli)

-          ius honorarium (prawo wynikające z edyktów rzymskich, przeznaczone zarówno dla obywateli, jak i nieobywateli)

-          ius gentium (prawo przeznaczone dla wszystkich)

Prawo rzymskie powstawało głownie w toku rozstrzygnięć konkretnych przypadków praktyki (casus), stąd nazywamy je mianem prawa kazuistycznego. Pierwsze próby jego systematyzacji podjęto już w okresie prawa XII Tablic (V wiek p.n.e. – 451-450 rok p.n.e.). Twórcy tego aktu starali się uporządkować przepisy korzystając z systematyki typu asocjacyjnego, a więc opartej na skojarzeniach. Obok siebie umieszczono przepisy stosowane w podobnych sytuacjach. Ustawę XII Tablic otwiera przepis Si in ius vocat ito. (Jeśli ktoś pozywa ciebie do sądu – idź). [Zasada 273] Pierwszą próbę systematyzacji prawa w okresie przedklasycznym podjął Scevola, ale niestety nie przetrwała do naszych czasów. Udało się natomiast Gaiusowi, który w swych Institutiones podzielił prawo na 3 części:

-          personae – ius quot ad personas pertinet

-          res – ius quot ad res pertinet

-          actiones – ius quot ad actiones pertinet

Personae dotyczą prawa osobowego, statusu osób prawnych, prawa rodzinnego, kwestii małżeństwa, władzy ojcowskiej i prawa opiekuńczego. W II rozdziale Gaius umieścił normy własności, posiadania innych praw rzeczowych. Rzymianie znali:

-          res corporales (rzeczy materialne)

-          res incorporales (rzeczy niematerialne)

Do tych pierwszych należały rzeczy, których można dotknąć, zaś do drugich takie, których dotknąć nie sposób. Umożliwiło to Gaiusowi umieszczenie w tym dziale prawa spadkowego. III dział zawierał wszystkie sprawy dotyczące procesu rzymskiego. Systematyka Gaiusa przetrwała aż do XIX wieku i wpłynęła na kształt najważniejszych kodyfikacji, w tym również Kodeksu Napoleona. Dopiero w XVIII wieku podjęto pierwsze nieśmiałe próby wprowadzenia zmian do systematyki. Dokonali tego niemieccy uczeni, nazywani pandektystami od kodeksu cesarza Justyniana, który był podstawą ich pracy. Stworzona przez nich systematyka okazała się bardzo trwała i z powodzeniem jest stosowana do dziś. Pandektyści podzielili prawo na materialne i formalne. Materialne traktowało o uprawnieniach i obowiązkach, zaś formalne, czyli procesowe miało za zadanie chronić normy ustanowione prawem materialnym. W ramach prawa materialnego Pandektyści wydzielili tzw. część ogólną, w której znajdowały się informacje dotyczące podmiotów stosunków prawnych, ich statusu, problematyka czynności prawnych, ogólne pojęcia terminy itd. Po części ogólnej następowały części szczegółowe – prawo rodzinne, rzeczowe, obligacyjne, spadkowe. Na tej systematyce oparto większość kodeksów XIX i XX wieku.

Zdolność prawna to nic innego jak zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków np. zdolność do bycia właścicielem, dziedzicem itp.

Zdolność do czynności prawnych to zdolność do kształtowania własnej sytuacji prawnej lub sytuacji prawnej innych podmiotów, za pomocą podejmowanych przez siebie czynności prawnych. Np. zdolność nabycia własności, zdolność do zawierania zobowiązań, do sporządzenia testamentu.

Czynność prawna to taki fakt prawny, którego istotnym (niezbędnym) elementem składowym jest przynajmniej jedno oświadczenie woli skierowane na utworzenie, związanie, zmianę lub rozwiązanie jakiegoś stosunku prawnego.

Zdolność prawna – w stosunkach prawnych mogą uczestniczyć osoby fizyczne i osoby prawne. Osobę fizyczną w Rzymie określano mianem persona. Każdy człowiek musiał mieć określoną sytuację prawną (caput), a więc rozstrzygnięcie kwestii czy posiada czy też nie posiada osobowości prawnej. Z momentem urodzenia człowiek zaczynał swój byt. Skutki prawne urodzenia były przedmiotem żywych dyskusji. Pojawił się spór – w jakiej sytuacji można uznać, że dziecko urodziło się żywe. Rzymianie doszli do przekonania, że należy tę kwestię rozstrzygać na podstawie kryteriów żywotności i zdolności do życia. Drugie kryterium zostało uzgodnione na podstawie ustaleń Hipokratesa. Uznano, że są zdolne do życia dzieci urodzone od 182 do 300 dnia od poczęcia. Kwestia żywotności nie została rozstrzygnięta. Sabinianie twierdzili, że należy zaobserwować jakąkolwiek reakcję życia dziecka, cokolwiek, co oznacza, że żyje. Prokulianie domagali się krzyku dziecka, w przeciwnym razie było uznawane za martwe, mimo innych oznak życia. Dopiero w VI wieku udało się zażegnać ten spór, na korzyść Sabinianów. Miało również znaczenie, czy dziecko urodziło się w ludzkiej postaci. Według Rzymian tzw. monstra nie zasługiwały na miano ludzi. Powstał kolejny problem, czy rzeczywiście urodzenie decydowało o pojawieniu się nowej osoby. Rzymianie znali pojęcie nasciturus (nienarodzony) Dziecko nienarodzone nie miało osobowości prawnej, ponieważ nie było jeszcze odrębną osobą. Płód był traktowany jako część ciała matki mulieris portio. Tworzono fictio iuris, dzięki któremu można było przekazać określone korzyści na rzecz dziecka nienarodzonego. Ilekroć chodziło o korzyść dziecka to prawo mogło przesunąć moment jego urodzenia maksymalnie do chwili poczęcia. Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur. (Dziecko poczęte, lecz jeszcze nie urodzone, uważa się za już urodzone, ilekroć chodzi o jego korzyści).[Zasada 174]  Nasciturus może być powołany do dziedziczenia, można mu dać darowiznę, ale nie można go niczym obciążyć. Jest to uzależnione od tego, czy urodzi się żywy i w ludzkiej postaci. W imieniu nienarodzonego dziecka działał curator ventris (kurator brzucha), który dbał o jego interesy. Był powoływany na prośbę rodziców. Śmierć (mors) – przy wątpliwościach odnośnie śmierci, wyjaśniano je w procesie sądowym. Rejestr zgonów nie istniał. Pojawił się za to rejestr urodzeń, do którego początkowo wpisywano tylko dzieci legalne, później również te z nieprawego łoża.

Status prawny osoby fizycznej

Było kilka czynników, które decydowały o zdolności prawnej:

-          existimatio – nieuszczuplona cześć obywatelska

-          przynależność religijna

-          pozycja zajmowana w państwie (Obywatele dzielili się na bogatych i wpływowych honestiores i nieco biedniejszych humiliores. Niektóre uprawnienia przysługiwały w okresie prawa wulgarnego tylko tym pierwszym)

-          status libertatis – stan wolności lub niewoli

-          status civitatis – rozstrzygnięcie, czy ktoś jest obywatelem czy nie

-          status familiae – pozycja zajmowana w rodzinie

Status libertatis był najważniejszy. Z punktu widzenia tego status – ludzie dzielili się na wolnych liberi i niewolnych servi. W ramach liberi wyróżniano również ingenui i libertini (wyzwoleńców). Istniał zwyczaj zwany favor libertatis tj. sprzyjanie wolności. Jeżeli były wątpliwości, czy mamy do czynienia z osobą wolną, czy z niewolnikiem rozstrzygano ją na korzyść wolności. Zdolność prawną mieli tylko wolni. Niewolnicy byli traktowani jak przedmioty. Określano ich mianem res albo instrumentum vocale (rzecz mówiąca). Niewolnik nie mógł pozostawać w związku małżeńskim, nie mógł nic posiadać itd. W praktyce było jednak inaczej. W Rzymie wymyślono tzw. peculium – wydzieloną część majątku właściciela, którą oddawało się we władanie niewolnika. Wszystko, co niewolnik zarobił ponad plan, nakładany przez właściciela było jego własnością. Za zgodą właściciela mógł tworzyć związek z kobietą (contubernium). Był uzależniony od właściciela, który sprawował nad nim ius vitae ac necis (prawo życia i śmierci), później to prawo zostało mu odebrane. Sytuacja niewolników, była niemal identyczna z sytuacją dzieci pozostających pod władzą rodzicielską. W każdej chwili niewolnik mógł stać się wolny, poprzez manumissio (wyzwolenie). Zmiana w odwrotnym kierunku była mocno utrudniona. Obywatel rzymski na terenie Rzymu nie mógł popaść w niewolę. Mógł zostać sprzedany za długi, ale trans tiberium – poza granice państwa. Libertinus różnił się od ingemiusa tym, że doznawał ograniczenia prawa. Miał obowiązek okazywania szacunku osobie, która go wyzwoliła. Nie mógł pozywać jej do sądu bez zgody pretora. Musiał dokonywać pewnych czynności prawnych na rzecz byłego właściciela za darmo.

Wedle status civitatis wszystkich wolnych podzielono na 3 grupy:

-          cives Romani – obywatele rzymscy

-          Latini

-          Peregrini

Tylko obywatele rzymscy mieli pełną zdolność prawną. Mieli zdolność do sprawowania władzy ojcowskiej itd. Latyni – mieszkańcy Lacjum mogli kierować się własnym prawem, ale nie mieli dostępu do ius civile. Wedle ius migrandi mogli nabyć obywatelstwo rzymskie, osiedlając się w Rzymie. Peregrini to te wszystkie osoby, które nie były obywatelami i Latynami. Mogli posługiwać się własnym prawem o ile je posiadali. Zależało to również od tego, czy znaleźli się na terytorium imperium dobrowolnie, na podstawie umowy, czy też zamieszkiwane przez nich terytoria wcielono do Rzymu siłą. Mogli zarówno przyjąć obywatelstwo, jak również posługiwać się prawem rzymskim na podstawie przywileju. Podział, o którym mówimy zanikł w 212 roku, gdy cesarz Karakalla wydał Constitutio Antoniniana, dzięki której wszyscy nabyli prawo rzymskie, za wyjątkiem mieszkańców regionów wcielonych siłą do cesarstwa.

Status familiae – pozycja w rodzinie. Wszystkie osoby należące do rodziny rzymskiej dzieliły się na 2 kategorie:

-          personae sui iuris – osoby „swojego” prawa - własnowolne

-          personae alieni iuris

Na czele rodziny stał pater familias, a wszystkie osoby stanowiły osoby podległe jego władzy. Do grupy sui iuris należeli tylko ojcowie rodzin, wyjątkowo kobiety, gdy nie miały nad sobą żadnego zwierzchnika familijnego. Rodzina rzymska miała charakter agnacyjny – wchodziły do niej osoby związane więzami krwi. Zdolność majątkową miał tylko pater familias i tylko on mógł dysponować majątkiem rodzinnym. Rodziło to sporo problemów, dlatego wprowadzono peculium castrensa. Był to majątek zdobyty przez syna w służbie wojskowej, a którego nie zdobyłby, gdyby w wojsku nie służył. Nieco później pojawiło się peculium quasi castrensi – majątek syna zdobyty w jakiekolwiek służbie publicznej. Podobnie jak peculium castrensa nie wchodził do wspólnego majątku rodziny. Pełną zdolność prawną miały tylko personae sui iuris, pozostałe były upośledzone poprzez zabranie im zdolności majątkowych.

Zdolność do czynności prawnych była zależna od:

-          wieku

-...