Nazwa ośrodka :              Centrum Informacji Gospodarczej przy RAR "INWESTOR"

sp. z o. o. w Rudzie Śląskiej, PARP

Tytuł pakietu:               Zarządzanie ryzykiem

Grupa tematyczna:               Inwestowanie

Autor:                                           Dorota Szybała

Aktualizacja:                            Centrum Zarządzania Informacją dla Partnerów

Data aktualizacji:              17.12.04r.

1.      Definicja ryzyka

Ryzyko jest obecne we wszystkich dziedzinach działalności człowieka wówczas, kiedy ludzie nie są w stanie kontrolować, albo dokładnie przewidzieć przyszłości. Szczególnie dużą rolę odgrywa ryzyko w działalności gospodarczej.

              Potocznie termin “ryzyko” jest używany, kiedy rozważa się:

-          nieszczęśliwie wypadki,

-          nieprzewidziane zdarzenie,

-          możliwość poniesienia straty,

-          możliwość, że uzyskany wynik będzie odmienny od oczekiwanego.

Określenie “ryzyko”  i  “niepewność” często występują razem, bądź są nawet ze sobą utożsamiane, ale nie oznaczają tego samego.

Termin “niepewność” definiuje się jako stan, w którym przyszłe możliwe alternatywy i szanse ich wystąpienia nie są znane (np. wynik badań nad czasem czy przestrzenią kosmiczną, wdrożenie nowych wynalazków). Natomiast termin “ryzyko” jest używany, kiedy:

-          rezultat osiągnięty w przyszłości jest co prawda nieznany, ale są możliwe do zidentyfikowania jego przyszłe alternatywy (jak orzeł – reszka w przypadku rzutu monetą) oraz

-          szanse wystąpienia tych możliwych alternatyw są znane (jak 50%, że wypadnie orzeł w przypadku rzutu monet).

Niepewność, w przeciwieństwie do ryzyka, dotyczy więc zmian które są trudne do oszacowania, albo wydarzeń, których prawdopodobieństwo, ze względu na niewielką liczbę dostępnych informacji, nie może być oszacowane.

              Pomimo to, że ryzyko i niepewność definiuje się odmiennie w większości finansowej literatury fachowej oba te terminy są utożsamiane i używane zamiennie. Często też ryzyko definiowane jest poprzez niepewność, jako niepewność osiągnięcia przyszłych dochodów.

2.      Typy ryzyka

Całkowite ryzyko, w zależności od przyjętego kryterium podziału, można podzielić na: ryzyko systematyczne i ryzyko specyficzne, na ryzyko czyste i ryzyko spekulacyjne oraz na ryzyko finansowe i ryzyko nie finansowe.

Ryzyko systematyczne (inaczej określane jako podstawowe albo rynkowe) odnosi się do ogółu społeczeństwa lub grup ludzi, przez co nie może być kontrolowane przez żadną pojedynczą osobę. Ryzyko to jest związane z siłami przyrody oraz wynika z warunków ekonomicznych danego rynku oraz rynku globalnego. Przykładem ryzyka systematycznego są zmiany pogody, inflacji, masowe bezrobocie. Zjawiska te wywierają wpływ na indywidualne osoby, ale są od nich niezależne. Na poziom tego ryzyka może jedynie próbować wpłynąć parlament, rząd lub bank centralny, a także struktury ponadnarodowe.  Ten typ ryzyka nie może być przez inwestora wyeliminowany poprzez skonstruowanie zdywersyfikowanego portfela inwestycji.

Źródłami ryzyka systematycznego są na przykład zmiany: stopy procentowej, inflacji, przepisów podatkowych, sytuacji polityczno-ekonomicznej.

Ryzyko specyficzne (czy inaczej indywidualne albo niesystematyczne) z kolei jest związane z przyszłymi zdarzeniami, które możemy częściowo kontrolować albo przewidywać. Wiąże się z indywidualnymi decyzjami. Na przykład przy posiadaniu samochodu-z decyzją o wykupieniu polisy od kradzieży samochodu oraz wypadku na drodze; przy inwestowaniu na giełdzie-z decyzją o stworzeniu portfela różnorodnych lokat inwestycyjnych, skorelowanych ze sobą ujemnie. Przyczynami ryzyka specyficznego mogą być m.in.: zarządzanie firmą, konkurencja, dostępność surowców, płynność, bankructwo firmy, poziom dźwigni finansowej i operacyjnej.

Z kolei podział na ryzyko spekulacyjne i ryzyko czyste opiera się na wyodrębnieniu alternatyw. Jeżeli jedyną możliwością alternatywną do obecnego stanu jest wystąpienie szkody, to sytuacja taka określana jest jako przypadek wystąpienia ryzyka czystego. Natomiast jeżeli nieznane przyszłe zdarzenia mogą spowodować zarówno straty, jak i zyski, to sytuacja taka jest określana mianem ryzyka spekulacyjnego. Podział ten ma zasadnicze znaczenie w ubezpieczeniach, ponieważ przyjmuje się, że ubezpieczeniu może podlegać jedynie ryzyko czyste. Ryzyko spekulacyjne nie jest przedmiotem ubezpieczenia. Przykładem ryzyka możliwego do ubezpieczenia jest np. ryzyko od ognia lub kradzieży

Spotyka się również inne podziały ryzyka. Ze względu na kryterium niepewności wyodrębnia się ryzyko niepewności: wystąpienia, skutku, czasu i miejsca. Przez ryzyko niepewności należy rozumieć sam fakt niepewności co do rezultatów, jakie pociąga za sobą, kiedy wystąpi oraz niemożność określenia miejsca i czasu jego wystąpienia. Z punktu widzenia metodologicznego klasyfikacja ta nie jest jednak poprawna, ponieważ niepewność może odnosić się do wszystkich tych aspektów jednocześnie.

Ze względu na zmieniające się otocznie i dokonujący postęp techniczny wyróżnia się również ryzyko statyczne i ryzyko dynamiczne. Ryzyko statyczne istnieje niezależnie od postępu technicznego i związane jest z występowaniem takich zjawisk, jak burza, sztorm, cyklon czy wybuch wulkanu. Natomiast ryzyko w ujęciu dynamicznym związane jest z wszelkimi zmianami typu technicznego, ekonomicznego, cywilizacyjnego bądź organizacyjnego.

Ze względu na praktykę ubezpieczeniową oraz obowiązujące przepisy prawne wyróżnia się ryzyko osobowe i ryzyko majątkowe. Ryzyko majątkowe odnosi się do zagrożeń dóbr majątkowych, natomiast ryzyko osobowe odnosi się do zagrożeń powodujących uszczerbek w dobrach osobistych (utrata życia, zdrowia, zdolności do pracy).

3.      Ryzyko inwestycji.

Nie istnieje jednoznaczna definicja ryzyka inwestycyjnego, chociaż ryzyko jest nieodłącznym elementem inwestycji. Większość literatury przedmiotu przyjmuje, że ryzyko jest niepewnością osiągnięcia zakładanego rezultatu inwestycji (a więc niezależnie od tego, czy wyniki będą gorsze, czy też lepsze od oczekiwanych), ponieważ każda inwestycja jest przedmiotem jakiegoś typu ryzyka. Każdy podmiot musi liczyć się z występowaniem ryzyka, ponieważ w chwili podejmowania decyzji:

-          nie zna przyszłego rozwoju sytuacji,

-          nie dysponuje pełną informacją, umożliwiającą prawidłową ocenę sytuacji.

Ryzykiem obarczone są wszystkie rodzaje papierów wartościowych, zarówno te stanowiące tytuł własności (akcje), jak i potwierdzające istnienie stosunku kredytowego (obligacje), przy czym skala tego ryzyka jest zróżnicowana.

              Ryzyko posiadania akcji wynika przede wszystkim z faktu, że dochody z akcji uzależnione są od pozycji ekonomicznej emitenta, która ulega wahaniom, przez co przyszłej wielkości zysków z posiadania akcji nie można przewidzieć z całkowitą pewnością.

              Ryzyko posiadania obligacji (przede wszystkim) przedsiębiorstw związane jest głównie  z niebezpieczeństwem bankructwa emitenta, które grozi utratą zainwestowania kapitału. Jednakże akcjonariusze upadającej firmy są w gorszej sytuacji niż jego kredytodawcy, ponieważ roszczenia pożyczkodawców i kredytobiorców zaspokajane są w pierwszej kolejności przed akcjonariuszami.

Głównymi czynnikami wyznaczającymi cenę papieru wartościowego są ryzyko, dochód oraz płynność. We współczesnej teorii, jak i praktyce zarządzania finansowego podstawową rolę w decyzjach inwestycyjnych odgrywa uwzględnienie czasu jako czynnika determinującego poziom ryzyka. Ryzyko oznacza więc możliwość osiągnięcia zysku, ale i poniesienia straty, przy czym im bardziej dana inwestycja jest ryzykowna, tym większy jest jej oczekiwany dochód jako rekompensata za poniesienie dodatkowego ryzyka, a im później w przyszłości nastąpi przepływ kapitału tym mniejsza jest jego wartość bieżąca. Zasady te dotyczą zarówno inwestycji w akcje, w obligacje, jak i innych inwestycji.

              Każda lokata kapitału, niezależnie od skłonności do ryzyka inwestora, zmierza do możliwie największej redukcji ryzyka, ponieważ wyeliminowanie ryzyka w całości nie jest możliwe. W przypadku każdej inwestycji można wyróżnić osiem grup ryzyka, przy czym wszystkie one mogą dotyczyć tej samej inwestycji, ponieważ nie wykluczają się wzajemnie. Są to:

1)     ryzyko działalności gospodarczej (ang. default risk)

2)     ryzyko finansowe (ang. financial risk)

3)     ryzyko płynności (ang. liquidity risk)

4)     ryzyko walutowe (ang. exchange-rate risk)

5)     ryzyko kraju (ang. country risk)

6)     ryzyko transferu (ang. transfer risk

7)     ryzyko stopy procentowej (ang. interest rate risk)

8)     ryzyko zdarzenia (ang. event risk).

4.Zarządzanie ryzykiem.

Zarządzanie ryzykiem to identyfikacja, mierzenie i kontrolowanie ryzyka w celu jego maksymalnego ograniczenia oraz zabezpieczenie przed skutkami ryzyka. Podmiot może w tym zakresie przyjąć postawę aktywną lub pasywną.

              Postawa pasywna polega na biernym ponoszeniu ryzyka, bez podejmowania prób wyeliminowania go lub ograniczenia. Może ona wynikać z faktu nieświadomości występowania ryzyka, nieumiejętności oszacowania jego rozmiarów lub braku znajomości technik zabezpieczających. Odmianą postawy pasywnej może być tworzenie funduszy rezerwowych dla zamortyzowania wpływu ewentualnych strat przez inwestorów instytucjonalnych.

              Postawa aktywna natomiast polega na podejmowaniu przez podmiot takich działań, które mogą wyeliminować lub ograniczyć straty, jakie mogłyby powstać  wyniku przeprowadzanych transakcji.

              Metody kontroli ryzyka dzielą się na fizyczne i finansowe. Fizyczna kontrola ryzyka obejmuje wszystkie operacje stosowane do redukcji ilości i wielkości strat. Występują tu dwie możliwości:

1)     całkowite wyeliminowanie prawdopodobieństwa straty (tj. unikanie ryzyka albo zapobieganie strat). Jedynym sposobem na uniknięcie ryzyka w całości jest zaprzestanie działalności, z którą jest ono związane.

2)     wykorzystanie miar, które dotyczą częstotliwości i rozmiarów szkody.

Finansowa kontrola ryzyka obejmuje samodzielne zarządzanie ryzykiem przez dany podmiot albo jego transfer  na inny podmiot.

Zatrzymanie ryzyka w firmie jest bardziej popularne  dużych korporacjach niż w małych firmach. Oznacza ono, że firma wybrała wariant pokrywania ewentualnych strat sama poprzez:

1)     pokrycie straty z zysku netto;

2)     sprzedaż aktywów w celu zastąpieni tych, które zostały utracone albo zniszczone;

3)     tworzenie na nieprzewidziane wypadki specjalnego funduszu pełniącego rolę samo ubezpieczenia, z którego pokrywane są straty;

4)     podpisanie umów pożyczkowych, które mogą być wykorzystane w przypadku wystąpienia w firmie strat;

5)     wyrównanie pozycji walutowych, czyli dążenie do osiągnięcia równowagi pomiędzy przychodami i rozchodami w danej walucie w tym samym okresie.

Transfer ryzyka jest natomiast przesunięciem odpowiedzialności z posiadacza strat na kogoś innego. Transfer ten może przyjąć dwie formy:

1)     transfer działalności kreującej potencjalne straty; na przykład poprzez subkontrakt – wynajęcie innej firmy do danej pracy, przez co zlecający nie ponosi szkody za straty, czy tez odpowiednie klauzule w umowie;

2)     transfer odpowiedzialności za pokrycie ewentualnych strat; może on przyjąć formę ubezpieczenia, specjalnej klauzuli w umowie (która wyłącza jedna stronę kontraktu od odpowiedzialności za szkody powstałe w związku z wykonywaniem kontraktu), gwarancji bankowej, poręczenia czy też operacji hedgingowych.