Marek Kozłowski- Ekonomia moralności- jak praca nad sobą tworzy wartość.pdf

Marek Kozłowski

Ekonomia moralności: jak praca nad sobą

tworzy wartość?

Zestawianie moralności z ekonomią zmierza tu nie do redukowania którejkolwiek z nich do roli

podporządkowanego korelatu drugiej, lecz do określenia możliwego zakresu wzajemnej

przekładalności kategorii, za pośrednictwem których każda z obydwu tych bezpośrednio

nietożsamych ze sobą sfer ludzkiej aktywności jest charakteryzowana. Skoro zaś właściwe

rozumienie moralności można odnaleźć, jak sądzę, w filozofii praktycznej Kanta – szczególnie tam,

gdzie wyeksponowane zostaje znaczenie subiektywnej motywacji w spełnianiu obowiązku, czy

ogólniej: w moralnej samorealizacji – otóż, jeśli rozumienie moralności zostaje już w ten sposób w

znacznym stopniu ustalone, to odnalezienie stosownego dla niej układu odniesienia w obrębie

ekonomii powinno zostać poprzedzone przez taką interpretację możliwego „państwa celów” jako

sztandarowej instytucji moralnej samorealizacji, jaka zapewniłaby mu elementarną choćby

porównywalność z pomysłami na zorganizowanie zbiorowości wolnych producentów, jakie do

historii ekonomii politycznej wnieśli fizjokraci. Sama zaś próba zbadania tej wzajemnej

przekładalności wynika z zauważenia roli, jaką zarówno ekonomia, jak i moralność współodegrały

w emancypacji i rehabilitacji sfery prywatności (oikos), w epoce przednowożytnej od sfery

publicznej jeszcze nie tylko ostro oddzielonej, ale także zamkniętej, tak by trywialne zajęcia życia

domowego nie mogły zakłócać politycznej samorealizacji cokolwiek w ten sposób

wyidealizowanych obywateli. Chodzi przy tym o emancypację nie sprowadzającą się głównie, jak

miało to miejsce w cywilizacji starożytnego Rzymu, do prywatyzacji sfery publicznej na jej

własnych warunkach, sformalizowanej ostatecznie w wykształconym wówczas systemie prawa

prywatnego, które z kolei w swym zwrotnym oddziaływaniu nobilitowało stosunki domowe,

redefiniując je w kategoriach prawnych, a więc np. nadając ojcu status prywatnego właściciela

dzieci. Właściwa emancypacja sfery prywatności nie może się bowiem skutecznie dokonać za

pośrednictwem wewnętrznych stosunków tej sfery publicznej, z której wcześniej była wykluczona;

musi ona natomiast polegać na upublicznieniu jej własnych wewnętrznych stosunków, tzn. na takiej

uniwersalizacji tych stosunków, by mogły one zarazem posłużyć do wytworzenia nowego kształtu

tego, co publiczne, tym razem jednak już na własnych warunkach sfery prywatności i na jej własny

obraz i podobieństwo. Po „prywatnym państwie” starożytnego Rzymu przychodzi więc kolej na

„rodzinę publiczną” – nową formułę życia zbiorowego otwierającą przed trywialnością życia

domowego perspektywę heroizmu.

Historyczne warunki owego przejścia tworzy upadek Rzymu i jego publicznych instytucji.

Wówczas bowiem formuła podstawowej instytucji sfery prywatności – rodziny – rozszerza się i

modyfikuje w miarę jak na znaczeniu zyskują i zaczynają być traktowane na równi z naturalnym

pokrewieństwem, tzn. jako jednakowo obowiązujące, więzy pokrewieństwa sztucznego związane z

nową i specyficznie feudalną więzią wasalną, jak gdyby naprawdę silny był tylko taki układ

społeczny, który jeśli już nie opiera się na związku krwi, to przynajmniej ten związek imituje[1].

„Wasal dla seniora, a senior dla wasala to przez długi czas jak gdyby dodatkowy krewny; w

zakresie zarówno obowiązków, jak praw stawiano go chętnie na równi z tymi, których łączyły

więzy krwi”[2]. Zakres oddziaływania tego nowego związku osobistej zależności, początkowo

ograniczonego do kręgu domowników, później ogromnie się rozszerzył[3]. Odczuwano go tak

mocno, że jego obraz rzutował na wszystkie inne stosunki ludzkie starsze od niego i, można by

sądzić, czcigodniejsze, nie wyłączając przyrodzonych stosunków rodzinnych, które początkowo

imitował. Widać więc, że tak poszerzona i zmodyfikowana rodzina, właśnie wskutek swej

częściowej denaturalizacji poprzez indywidualizację uczestnictwa swych nowych, kooptowanych w

oparciu o osobistą umowę członków, z jednej strony różnicuje się wewnętrznie, upublicznia swe

wewnętrzne stosunki przez ich ceremonializację, przełamując tym samym swój status wspólnoty

milczącej („Z samej natury stosunków między krewnymi wynika, że łatwo obchodzą się bez

wysyłania do siebie pism”[4]), z drugiej zaś strony usiłuje zachować pozory, że proces ten,

przynajmniej co do formy, mieści się w ramach jej naturalnej konstytucji.

Z kolei prawo zwyczajowe, którego nikłe znaczenie w szczytowym okresie prawa rzymskiego było

zjawiskiem osobliwym[5], choć w świetle ówczesnej tendencji do formalnej kodyfikacji pewnie

zrozumiałym, uzyskuje obecnie znaczenie dominujące. Nie jest ono utrwalane pisemnie ani w

praktyce sądowej, ani w formie ustaw[6]. „Zarówno gdy w grę wchodziły prywatne transakcje, jak

reguły o szerokim zastosowaniu, tradycja miała jedną tylko gwarancję: pamięć”[7]. Większość

tych, którzy mieli orzekać, co jest prawem, czyniła to tylko od przypadku do przypadku, nie mając

do tego żadnego systematycznego przygotowania[8]. Prawoznawstwo staje się wyrazem nie tyle

znajomości rzeczy, ile potrzeby[9]. „Każdy akt bowiem, raz spełniony albo – lepiej – powtórzony

dwu- lub trzykrotnie, mógł stać się precedensem, nawet wówczas, gdy na początku był czymś

wyjątkowym albo po prostu bezprawnym”[10] – „co już raz się zdarzyło, ma prawo dziać się

dalej”[11]. Tak tworzone prawo zwyczajowe „zbyt często sankcjonowało przemoc i, czyniąc ją

korzystną, przyczyniało się do jej krzewienia”[12]. W tej sytuacji własność „jako rzeczywistość

materialna czy psychologiczna” staje się prawie nieznana[13], a surowa ekskluzywność, jaka

charakteryzowała własność typu rzymskiego, nie ma w nowych warunkach prawie żadnego

znaczenia[14].

Prawowitość własności prywatnej jest wprawdzie uznawana, jednakże w praktyce solidarność

rodziny prowadzi do wspólnoty mienia[15]. Albowiem tym, co w prywatnej własności się uznaje,

nie jest faktyczne jej posiadanie, lecz tylko prawo jej przejęcia, równoznaczne z prawem ciągnięcia

z niej korzyści „po dobrej woli albo gwałtem”[16]. W rezultacie własność, a właściwie prawo do jej

przejęcia, staje się przedmiotem „partycypacji prawnej”, w wyniku której nie tylko jej bezpośredni

użytkownik, ale także cała gromada powiązanych z nim stosunkami osobistej zależności ludzi

mogła o danym kawałku ziemi z równą słusznością powiedzieć: „to jest moje pole”[17], co

znaczyło także, że ewentualne odstąpienie tego gruntu nie mogło zostać „uprawomocnione” bez

zgody i zaspokojenia roszczeń wszystkich zainteresowanych.

Zarysowane wyżej zmiany w sposobie funkcjonowania rodziny, prawa i własności miały jednak

swe istotne ograniczenie w tym, że wzajemna zależność osobista seniora i wasala „łączyła dwóch

ludzi, którzy w samym założeniu nie stali na jednym poziomie”[18]. Jeśli więc zmiany te tworzyły

wstępne warunki emancypacji sfery prywatności, to głównie w tym sensie, że zapośredniczały

właściwe wewnętrznym stosunkom starożytnego gospodarstwa domowego bezpośrednie panowanie

„ojca rodziny”, cywilizowały to panowanie i upubliczniały, wyposażając je w nowe instrumenty

rozszerzania rodziny i panowania nad nią właśnie w postaci nadzwyczaj uelastycznionego

prawodawstwa czy też niezwykle pojemnego rozumienia własności, dzięki którym tak

zmodyfikowana rodzina mogła się stać uniwersalnym modelem życia zbiorowego – uniwersalnym

tak dalece, że osoby uchylające się od posiadania swego seniora uchodziły w niektórych krajach za

wyjęte spod prawa[19]. Owo uelastycznienie prawa wynikało z sytuacji, w której jedynym jego

żywym źródłem był obyczaj, prawodawstwo zaś polegało głównie, jeśli nie jedynie, na tego

obyczaju interpretowaniu.

Dawało to bowiem możliwość kreowania, niekiedy ad hoc , obyczajów nowych poprzez – nierzadko

początkowo wymuszane – powtarzanie wybranych zachowań, tak by mogły się one utrwalić i –

niczym nowo dokooptowany krewny w starej rodzinie – mniej lub bardziej udatnie imitować

powagę obyczajów od dawna już kultywowanych. Nowo tworzone prawo zwyczajowe (określenie

paradoksalne nie mniej niż „ekonomia polityczna”) sankcjonuje więc i niejako oswaja czy też

usprawiedliwia przemoc zwierzchnika wobec osoby podporządkowanej, ponieważ z konieczności

zakłada współudział tej ostatniej w jego wytworzeniu i kultywowaniu. Choć prawo to realizuje się

w powtórzeniach przewidzianych nim zachowań, to właściwym jego przedmiotem są nie same te

zachowania, lecz uznanie ich prawomocności i tym samym praktykowanie ich już nie z nawyku czy

przyzwyczajenia, bezrefleksyjnie – a przynajmniej nie tylko – lecz jako spełnienie powinności „w

służbie” zwierzchnikowi i z szacunku dla niego. W ten sposób status osoby podporządkowanej staje

się przez nią samą przynajmniej współtworzony: panowanie zwierzchnika, o ile dokonuje się za

pośrednictwem – nawet ad hoc kreowanego – prawa zwyczajowego, okazuje się więc źródłem i

sposobem wykształcania w osobie podporządkowanej jej panowania nad samą sobą. I dopiero ten

nieco zaskakujący w relacji feudalnej podległości rys podmiotowy otwiera możliwość zbudowania

na gruzach „stanu prawnego” starożytnego Rzymu nowego, właściwego nowożytności, bo

zapośredniczonego przez arbitralną wolę zainteresowanych jednostek, „stanu moralnego” jako

„rodziny publicznej” – zbiorowości podmiotów, które swą wolność i autonomię realizują za

pośrednictwem podległości zwierzchnikowi.

Niejaka płynność prawa zwyczajowego, które potwierdza swą obowiązywalność o tyle tylko, o ile

jest kultywowane – zaniedbywane zaś zanika – znajduje swój odpowiednik i uzupełnienie w

prowizorycznym charakterze własności tworzonej wówczas przez nadawanie prawa jej

użytkowania w zamian za powinności, przy czym nadający potwierdzał w ten sposób i

instytucjonalizował swą rolę zwierzchnika, przyjmujący zaś – swą rolę osoby podporządkowanej.

Istota tej operacji pozostaje niezmieniona zarówno wtedy, gdy to sam ubiegający się o status osoby

podporządkowanej („pomocnika swego opiekuna”) przekazuje swą faktycznie użytkowaną

własność zwierzchnikowi, by ten, nadając mu prawo jej użytkowania obciążył go zarazem, niejako

w zamian, zobowiązaniami, w których spełnianiu realizuje on dopiero swą przemianę z

użytkownika niepewnej własności w pewnego właściciela jej użytkowości; jak i wtedy, gdy to

zwierzchnik, pragnąc utrzymać kogoś w swej służbie bądź też go do niej pozyskać, nadaje mu

prawo użytkowania fragmentu swej własności, tzn. uznaje go za właściciela jej użytkowości. W

obydwu przypadkach osoba podporządkowana zyskuje, wskutek uznania jej statusu właściciela

(nawet jeśli przedmiotem tej własności jest jedynie prawo użytkowania), nie tylko formalną

podstawę swej osobowej autonomii, ale także jej treść, tzn. osobiste powinności – wprawdzie

wobec zwierzchnika, ale także, zważywszy choćby na obecność wśród nich obowiązku służenia mu

radą, za jego pośrednictwem – wobec samej siebie. Nawet więc jeśli zakorzenione w

wewnątrzrodzinnych stosunkach bezpośrednie panowanie zwierzchnika nad poddanym mogło

ewoluować w stronę quasi-partnerskiej relacji pomiędzy osobami (właścicielami), w której także

poddany miał swój udział w podmiotowej samorealizacji, to jednak zakodowana w ich osobistej

zależności hierarchia i jakościowa różnica pozycji obydwu stron pozostawała nienaruszona, nie

podlegała relatywizacji. Zarówno daleki od postaci logicznie spójnego kodeksu zbiór praw

zwyczajowych, jak i zagmatwane stosunki własności mogły wprawdzie wpływać i wpływały na

sposób funkcjonowania specyficznie feudalnego stosunku zwierzchnictwa–podległości, ale

podważyć go nie były w stanie.

Niemniej jednak postępująca autonomizacja członków poszczególnych rodzin, rozmywanie granic

tych rodzin (i tak już nadwerężonych stosunkami sztucznego pokrewieństwa), wzmacniane

dodatkowo w sytuacji, gdy poddany nierzadko miewał wielu zwierzchników, ci zaś z kolei sami

bywali jednocześnie poddanymi zwierzchników własnych – wszystkie te okoliczności tworzyły

potrzebę wykształcenia „rodziny publicznej” jako sztucznej „rodziny rodzin”, która uzupełniając

zbiorowość rodzin poszczególnych, z jednej strony ujmowała w nową ramę instytucjonalną i tym

samym skupiała, utrwalała i systematyzowała rezultaty dotychczas żywiołowego procesu ich

denaturalizacji, z drugiej zaś strony usiłowała – niczym ów „przyszywany krewny” – imitować ich

spontaniczną naturalność przez zachowanie w wyidealizowanej postaci zakorzenionego w

przemocy życia domowego stosunku zwierzchnictwa–podległości.

Konstytucja „rodziny publicznej” miała więc wykazać, że naturalny porządek rzeczywistości

żywiołowo ukształtowanej pod panowaniem „odwiecznego” prawa zwyczajowego nie tylko nie

pozostaje w sprzeczności z wolną działalnością autonomicznych podmiotów, ale może się także

stać takiej ich działalności najwyższym rezultatem, jej ukoronowaniem. Czynnikiem

homogenizującym wewnętrzne stosunki tej nowej, cokolwiek wyidealizowanej „rodziny” były zaś

ponadpartykularne i ponadlokalne regulacje przenikające wszystkie szczeble wielostopniowo

zhierarchizowanej zbiorowości, jak choćby zasada – jakkolwiek paradoksalnie by to brzmiało –

„równości w przywileju”[20], wedle której prawa, jakie zwierzchnik uznaje na korzyść swych

poddanych, oni z kolei powinni przyznać osobom od siebie uzależnionym. Owo „zrównanie w

przywileju” otwiera więc perspektywę, w której rozbudowana hierarchia zwierzchników i

poddanych zostaje spłaszczona i sprowadzona z powrotem do elementarnej postaci

podporządkowania członków rodziny jej głowie. Oznacza to formalną unifikację statusu członków

„rodziny publicznej”, którzy uczestniczą w niej tylko jako zwierzchnicy będący zarazem

poddanymi, przy jednoczesnym abstrahowaniu od bliżej określających ich faktyczną pozycję

osobistych różnic czy prywatnych uwarunkowań. O „rodzinie publicznej” można więc powiedzieć,

że zrzeszała zwierzchników, którzy – mając własnych poddanych – sami byli zarazem poddanymi

zwierzchnika, a ten z kolei mógł być poddanym już tylko samego siebie.

Formalna homogenizacja „rodziny publicznej”, wskutek której zarówno jej członków, jak i jej

głowę można sklasyfikować jako zwierzchników będących zarazem poddanymi, otóż

homogenizacja ta sprawia, że wcześniej łatwo widoczna, bo przebiegająca pomiędzy różnymi

osobami, jakościowa i obiektywna różnica w statusie zwierzchnika i poddanego traci obecnie swą

oczywistość, zostaje zinterioryzowana – przede wszystkim w osobie zwierzchnika „rodziny

publicznej”, ale także w podlegających mu jej członkach; w tych ostatnich przynajmniej o tyle, o ile

aspirują oni do ugruntowania własnego zwierzchnictwa przez potwierdzenie już nie samego faktu

jego sprawowania, ale tego, że na nie zasługują. Okazuje się bowiem, że zwierzchnictwo tylko

bezpośrednio jest przeciwieństwem podległości, że wyklucza się ono z podległością właśnie wtedy,

gdy zwierzchnika łączy z poddanymi bezpośredni, osobisty stosunek uzależnienia.

Tymczasem podległość jest niezbędnym dopełnieniem i realizacją zwierzchnictwa, zwierzchnik ma

więc obiektywizację swego zwierzchnictwa, jego rzeczywistość, poza sobą – w poddanym, a im

bardziej nad nim panuje tylko z zewnątrz, im bardziej potrafi go zdominować, tym bardziej mu się

on wymyka, tym mniej warte stają się jego ceremonialne hołdy i inne zewnętrzne świadectwa

podległości, tym bardziej puste, formalne i tym mniej prawdziwe i rzeczywiste staje się jego nad

nim zwierzchnictwo. Właściwa realizacja zwierzchnictwa może więc i musi być dziełem samego

zwierzchnika, co znaczy, że przede wszystkim musi się ona stać jego podmiotową samorealizacją,

że musi on ją podjąć wobec samego siebie jako własnego poddanego. W ten sposób spełnia on też

formalny warunek przynależności do „rodziny publicznej”, której członkowie – przez to, że sami są

także zwierzchnikami – tworzą swemu zwierzchnikowi możliwość takiej podmiotowej

samorealizacji niejako „z urzędu”. Stając się własnym poddanym, tworzy on bowiem podstawę

osobowej autonomii już nie tylko własnej, ale – poprzez nieuwarunkowany zewnętrznie tryb jej

ustanowienia – osobowej autonomii w ogóle, wskutek czego może, a nawet musi – pod groźbą tej

autonomii naruszania – respektować analogiczną autonomię członków „rodziny publicznej”, a

swoich poddanych, tzn. musi on respektować to, że podlegają mu oni tylko jako zwierzchnicy

swych poddanych, natomiast jako poddani samych siebie są już równymi mu, zupełnie

autonomicznymi osobami.

Innymi słowy, tylko zwierzchnik „rodziny publicznej” wytwarza swą autonomiczną osobowość

wyłącznie na drodze podmiotowej samorealizacji, tylko on bowiem – jako zwierzchnik

zwierzchników – sprawuje swe zwierzchnictwo, promując zarazem autonomię swych poddanych.

Ci ostatni natomiast, będąc w „rodzinie publicznej” tylko członkami, uzyskują potwierdzenie

powszechnego, bo dzielonego z wszystkimi osobami, wymiaru swej autonomii jedynie formalnie,

nominalnie, a więc znowu niejako „z urzędu”, bo przez nadanie, tzn. z racji tego, że stali się

poddanymi zwierzchnika zwierzchników, a nie tylko wskutek swej dotychczas żywiołowej

podmiotowej samorealizacji przez panowanie nad poddanymi. Dla wszystkich, poza

zwierzchnikiem, członków „rodziny publicznej” powszechny wymiar ich osobowej autonomii nie

jest więc po prostu potwierdzeniem istniejącego stanu rzeczy, lecz jest zadaniem, zobowiązaniem,

które trzeba dopiero wykonać, jest formalnie wytyczoną, lecz pustą ramą, zawsze zbyt obszerną dla

żywiołowo nagromadzonych zaszłości ich dotychczas tylko prywatnej podmiotowej samorealizacji.

Ich poddani nie są już bowiem niczyimi zwierzchnikami, co sprawia, że członkowie „rodziny

publicznej” nie mogą zrealizować powszechnego wymiaru swej osobowej autonomii tylko w

odniesieniu do samych siebie, tj. bez jednoczesnego wyzwolenia swych poddanych przez ich

oświecenie, wykształcenie w nich zdolności do sprawowania nad sobą zwierzchnictwa, by w tej

moralnej rewolucji uczynić zadość zasadzie „równości w przywileju”, dostarczyć „zwierzchnikowi

zwierzchników” nowych poddanych i przekształcić „rodzinę publiczną” w instytucję prawdziwie

powszechną. Dopóki to jednak nie nastąpi, jeśli w ogóle kiedykolwiek, „rodzina publiczna” nie

może bez reszty wchłonąć i rozpuścić w sobie rodzin prywatnych jako zbiorowości osób względnie

tylko autonomicznych, bo połączonych więzami bezpośredniej zależności; może ona jedynie owe

prywatne rodziny uzupełniać, konstytuować się ponad nimi jako ich możliwa idealizacja, co

najwyżej oddziałująca zwrotnie na ich wewnętrzne stosunki, tak by określały one status tworzących

je osób nie bezpośrednio, lecz przez swoje przedstawienia w osobach tymi stosunkami

powiązanych, a więc przez wolne decyzje tych osób, podejmowane przy uwzględnieniu ich

autonomii.

Podstawowym sposobem realizowania osobowej autonomii jest prawodawstwo, w przypadku zaś

członka „rodziny publicznej” – powszechnie obowiązujące prawodawstwo. Najlepszym

przykładem jest tu zwierzchnik „rodziny publicznej”, którego autonomia – poprzez szczególny tryb

jej ustanowienia – jest nie tylko określeniem jego faktycznego statusu, ale także ogólną normą,

powszechnym prawem nadanym członkom tej rodziny jako obowiązek podnoszenia – przez

uniwersalizację i ujednolicenie – standardu uprawomocniania przez nich swego zwierzchnictwa,

dotychczas opieranego na żywiołowo kształtowanym i mechanicznie uszlachetnianym przez

„długie trwanie”, lokalnym i partykularnym prawie zwyczajowym.

Członkowie „rodziny publicznej” są więc zobowiązani przez swego zwierzchnika do przekraczania

naturalnych ograniczeń własnego zwierzchnictwa, tak by sprawowane ono było przede wszystkim

nie wobec poddanych, ale wobec samych siebie, i by wskutek tego ich prawodawstwo nie było już

skierowane tylko do określonych adresatów, lecz mogło aspirować do powszechności.

Panowanie nad poddanymi okazuje się więc jedynie nieadekwatnym sposobem panowania nad

samym sobą, które – jako realizowane za pośrednictwem obowiązku nadanego przez zwierzchnika

„rodziny publicznej” – powinno przybierać formę prawodawstwa powszechnego, tzn.

uwzględniającego także punkt widzenia każdego z pozostałych członków „rodziny publicznej”, ci

ostatni bowiem jako poddani tego samego zwierzchnika i tak samo przez niego zobowiązani

powinni postępować analogicznie. Zważywszy jednak, że do panowania nad sobą ma skłaniać nie

płonna nadzieja na wzajemność ze strony innych[21], lecz nadany przez zwierzchnika obowiązek

podlegania samemu sobie jako powszechnemu prawodawcy, „rodzina publiczna” zyskuje w swej

organizacji rodzaj systematyczności, która pozwala nazwać ją państwem, a dokładniej – jak chce

Kant dla podkreślenia autonomii i powszechnie prawodawczego charakteru jego członków –

„państwem celów”.

Jest godne uwagi, że kantowskie „państwo celów”, mimo że jest tylko idealną instytucją

zrealizowanej moralności, tzn. dającą się pomyśleć przy jednoczesnym abstrahowaniu od

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: