WALKA Z NIHILIZMEM.pdf

eBook Center

www.ebook.thc.net.pl

SPIS TREŚCI

Ńietzsche, czyli jak się walczy z nihilizmem 7

Przedmowa

Sentencje i strzały

Problem Sokratesa

„Rozum" w filozofii

W jaki sposób „świat prawdziwy" stał się w końcu bajką 41

O moralności sprzecznej z naturą

Cztery wielkie błędy

'( r

„Ulepszacze" ludzkości

Czego nie dostaje Niemcom

Wywody nie na czasie

Co zawdzięczani staroŜytnym

117

Mówi młot

125

W świecie jest więcej boŜyszcz niŜ realności

aŜdy filozof ma swe fundamentalne doświadczenie, wyznaczające

p o c ząt e k i k on ie c drogi jego myślenia — doświadczenie skrycie

wpływające na jego poszczególne myśli — doświadczenie, którego

myśliciel czasami staje się świadom, co moŜe być równie bolesne, jak

dramat prawdy, która powoli odsłania się przed Edypem.

U Nietzschego doświadczeniem takim była groźba nihilizmu —

realność nihilizmu — wszechobecność nihilizmu. Problemem Nietz-

schego jest nihilizm — w tym równieŜ jego w ła sn y nihilizm. Zdu-

miewająca okoliczność wszakŜe: ten rozkochany w sobie wiwisektor

własnego wnętrza (własnych tr ze wi raczej), Nietzsche, jak wyznaje,

dość „późno" go u siebie dostrzegł. Dlaczego nie doszło do tego

„wcześnie" — „wcześniej"? Odpowiedź na pozór wydaje się prosta:

poniewaŜ „Późno ma człowiek odwagę być tym, co właściwie jest mu

wiadome..." (XII, 9, 123).

Co w praktyce oznacza takie doświadczenie? śe wszystko się do

niego jakoś odnosi. śe wszystko się na nie przekłada. Ale jak? U Nie-

tzschego ów stosunek ma paradoksalny charakter. Nietzsche bowiem

przeciwstawia się swemu doświadczeniu podstawowemu. Odnosi się do

niego negatywnie, wrogo. Nihilizm, którego formy dialektycznie się mu

• 7

eBook Center

www.ebook.thc.net.pl

ZMIERZCH BOśYSZCZ

_____ NIETZSCHE, CZYLI JAK SIĘ WALCZY Z NIHILIZMEM

mnoŜą, jawi się nihilistycznemu antynihiliście jako coś w najwyŜszym

stopniu niepoŜądanego. Nihilizm jest idiosynkrazją Nietzschego. Ergo,

Nietzsche walczy ze sobą. Chce siebie pokonać. Chce odeprzeć swój

nihilizm. Chce siebie z niego uzdrowić.

PrzezwycięŜać siebie: czyŜ to nie piękny, nie szczytny cel? Lecz

Nietzsche zdaje się nie znać miary w tych zmaganiach wewnętrznych ze

sobą. A wszelki brak umiaru jest objawem, i to powaŜnym („p r z e s a d a w

odniesieniu do p o s z c z e g ó l n e g o aspektu jest sama w sobie juŜ

oznaką choroby. RównieŜ przewaga 'nie' nad 'tak'!" — XIII, 11, 228).

Pragnienie zwycięstwa kazało mu w jakieś euforycznej chwili (między

listopadem 1887 a marcem 1888 roku) napisać, w jednym z kilku projektów

przedmowy do Woli mocy, Ŝe oto zabiera tam głos „jako pierwszy

nihilista zupełny Europy, który wszakŜe sam nihilizm juŜ w sobie do końca

przeŜył — który ma go za sobą, pod sobą, poza sobą..." (XIII, 11,411).Ta

zrozumiała chluba—ta fałszywa chluba—motywowana pozornym prze-

zwycięŜeniem wszechobecnego nihilizmu, które oznaczałoby zarazem

tryumf nad własną osobą, własną skłonnością, moŜe nawet nad własną

istotą, stanowiła przeszkodę: odwodziła Nietzschego od namysłu nad ni-

hilizmem jako uniwersalnym zjawiskiem, które swe źródło ma wfatalno-ści

losu człowieka, przez fatum — ironiczne? złośliwe? — wyrzuconego, wraz

z całym światem, poza nicość („Ŝycie na Ziemi w ogóle momentem,

epizodem, wyjątkiem bez następstw, czymś, co nie ma Ŝadnego znaczenia

dla charakteru całej Ziemi; sama Ziemia, jak kaŜda gwiazda, hiatu-sem

między dwiema nicościami, zdarzeniem bez planu, rozumu, woli,

samoświadomości, jako najgorszy rodzaj czegoś koniecznego, jako głup i a

konieczność....", XIII, 16, 25). Nihilizmu nie moŜna mieć za sobą (—

chyba Ŝe się go nosi jako garb). Ale to zupełnie inna kwestia... W kaŜdym

razie, Nietzsche jest skrajnym antynihilistą: ze wszystkich sił chce

walczyć z nihilizmem, tak jak Schopenhauer ze w s z y s t k i c h sił uprawia

nihilistyczną deprecjację Ŝycia (to zresztą ciekawe przeciwieństwo:

Schopenhauer, zdrowy, długowieczny, zaradny, przecieŜ serdecznie

nienawidzi Ŝycia — Nietzsche, chory, cierpiący, sterany, serdecznie je

miłuje...).

W dociekaniach nad Nietzscheańskim nihilizmem jako przeŜyciem

osobistym musimy trwać przy zagadkowej — w dwójnasób—wypowiedzi

Nietzschego o sobie jako nihiliście (Zgenezy nihilisty): „Dopiero niedawno

przyznałem się przed sobą, Ŝe z gruntu byłem dotąd nihilista; złudziła

mnie co do tego fundamentalnego faktu energia, nonszalancja, z jaką

szedłem naprzód jako nihilista" (XII, 9, 123). Nasuwa się równie

fundamentalne pytanie: kiedy wydarzyła się ta chwila prawdy, ta chwila

olśnienia? Pod względem chronologii wypowiedź daje się łatwo zloka-

lizować: przypada na jesień 1887 roku (ach, jesień, ta pora melancholijnej

szczerości —). Lecz co konkretnie oznacza owo „niedawno": tydzień,

miesiąc, rok temu (ktoś to musi wiedzieć — tym kimś moŜe być tylko

Bóg, zatem Bóg istnieje: tak moglibyśmy strawestować „dowód ornito-

logiczny" Borgesa, który sam zapewne równieŜ kogoś trawestuje —). Jak

wyglądają wypowiedzi Nietzschego o nihilizmie przed tą cezurą, jak po

niej? Co nowego przynosi takie doświadczenie prawdy o sobie? Czy

Nietzsche rzeczywiście ma poczucie zwycięstwa w starciu z nihilizmem (na

co wskazywałoby słowo „dotąd" —), czy moŜe raczej, w owym olśnieniu,

zdał sobie sprawę, Ŝe nihilizm nie jest aŜ tak straszny, tak niebezpieczny,

Ŝe moŜna go delikatnie okiełzać, oswoić, przyciąć, ukrócić nieco — dzięki

czemu walka, pierwotnie straszliwa i bezwględna, nieco zelŜała? W takim

razie zmagania Nietzschego z samym sobą wiodłyby od totalnego

zanegowania nihilizmu do jego wywaŜonej (umiarkowanej) afirmacji

(„boska umysłowość"): odtąd nihilizm oznaczałby juŜ coś zu-

eBook Center

www.ebook.thc.net.pl

ZMIERZCH BOśYSZCZ

_________________NIETZSCHE, CZYLI JAK SIĘ WALCZY Z NIHILIZMEM

pełnie innego — specyficzną afirmację oczyszczonego z nieprawdy, he-

roicznie wytrzymywanego Ŝycia.

wieczną, najbardziej groźną w swych negatywnych, a przy tym nieunik-

nionych następstwach, moŜna by rzec: najbardziej zakłamującą — nie-

prawdę uwaŜa Nietzsche chrześcijańską interpretację moralną (juŜ

platonizm uwaŜając za „chrześcijaństwo na opak"), która „uŜyczała czło-

wiekowi wartości absolutnej", „nadawała światu charakter doskonało-

ści", „ustanawia u człowieka wiedzę o wartościach absolutnych"

(XII, 5, 71), która, krótko mówiąc, sprawiała, Ŝe człowiek mógł się po-

czuć m o cą wŜyciu.

Lecz nieprawda ma to do siebie, Ŝe prędzej czy później wychodzi na

jaw: zarówno nieprawda najbardziej indywidualna (kaŜdy ma takie miłe

nieprawdy, z którymi musi się kiedyś rozstać — i niemiłe prawdy, które

musi do siebie dopuścić), jak i nieprawda najbardziej powszechna —

nieprawda interpretacji moralnej (która sama zgotowała sobie koniec, ucząc

umiłowania prawdy, które „zwraca się w końcu przeciw moralności,

odkrywa jej teleologię, jej interesowność"). Instrumentarium anty-

nihilistyczne zostaje zdemaskowane, człowiek dochodzi do prześwietlenia

jego istoty. Wówczas owo „wielkie antidotum przeciwko nihilizmowi

praktycznemu i teoretycznemu" nie tylko traci moc działania, ale i

rodzi straszliwą — s k r a j ną — reakcję: przechył w drugą stronę („Pozycji

skrajnych nie zastępują jednak pozycje umiarkowane, lecz znów skrajne,

aczkolwiek odwrotne"). Zbyt skrajny antynihilizm staje się dialektycznym

źródłem równie skrajnego nihilizmu („Przepadła j e d n a interpretacja;

Ŝe jednak uchodziła za j e d y n ą, przeto wydaje się, jakby w istnieniu nie

było wcale sensu, jakby wszystko było n ad ar em ne "). Ruch taki, który

wiedzie do wiary w bezcelowość i bezsensowność wszystkiego, Nietzsche

nazywa „psychologicznie koniecznym u c z u c ie m ", które, jak

przepowiadał, ma zdeterminować nadchodzącą przyszłość

(„Opowiadam historię dwu najbliŜszych stuleci. Opisuję nadchodzącą

:,*V»;:' 2. -~ ST ;;..',. ' :

Jak wygląda sytuacja nihilistyczna? Nietzsche opisuje ją takimi

charakterystykami: ludzka „małość i przypadkowość w strumieniu sta

wania się i przemijania"; „cierpienie i zło"; brak „właśnie w odniesieniu

do spraw najwaŜniejszych adekwatnego poznania" (XII, 5, 71).

Na gruncie sytuacji nihilistycznej człowiek „gardzi sobą jako czło-

wiekiem", „bierze stronę przeciwną Ŝyciu", „wątpi w poznanie" (tamŜe).

Tym sposobem rodzi się p i e r w s z y — uniwersalny — nihilizm: nihilizm

powszechnej marności, która jest j e d y n ą p r a w d ą par excellen-ce o

Ŝyciu i człowieku (wiedział o tym juŜ buddyzm, wiedział Job, wiedział

Schopenhauer). Prawdą, która nie moŜe się zmienić, przeobrazić, prze-

nicować (w swe przeciwieństwo), bo istotnie niezmienna, mimo akcy-

dentalnych zmian, pozostaje sytuacja nihilistyczna („Tym, którzy dzisiaj

nie cierpią z powodu {całej} problematyczności naszego istnienia, nie

mam nic do powiedzenia" — XII, 10,196).

By się uchronić przed rozpaczą, przed skokiem w nicość, czło-

wiek, który nie wiadomo, skąd?, nie wiadomo, dlaczego?, nie wiadomo, po

co?, znalazł się w świecie (mniej eufemistycznie: w sytuacji nihili-

stycznej), musi sobie wynaleźć antynihilistyczne środki, dzięki którym

jednak wytrwa, przezwycięŜając nihilistyczna pokusą. Działanie antyni-

hilistyczne musi z a f a ł s z o w ać sytuację człowieka w świecie: w swej

istocie wszelka antynihilistyczna broń jest n i e p r a w dą, dlatego równieŜ

„metafizyka, religia, moralność, nauka — wszystko to są jedynie płody

jego woli sztuki, woli kłamstwa, woli ucieczki przed 'prawdą'" (XIII, 17, 3).

Za największą — bo najbardziej kolektywną, najbardziej długo-

eBook Center

www.ebook.thc.net.pl

ZMIERZCH BOśYSZCZ

_________________NIETZSCHE, CZYLI JAK SIĘ WALCZY Z NIHILIZMEM

przyszłość, przyszłość, która nie moŜe juŜ nadejść jako inna: n a s t a n i e

nihiliz m u. Historię tę moŜna opowiadać juŜ teraz: bo samej koniecz-

ności będzie to dzieło. Przyszłość ta mówi juŜ setką znaków, los ten wszędzie

się zapowiada; dla tej muzyki przyszłości kaŜdy ma juŜ wyostrzony

słuch").

Rzecz jasna, ów reaktywny nihilizm jest równie zafałszowujący jak

wszelki antynihilizm — zafałszowujący jako wielkie uogólnienie: „Nihi

lizm stanowi patologiczny s t a n p ośr e d n i (patologiczne jest wielkie

uogólnienie, wniosek, Ŝe {nie ma} Ŝa d n e g o sensu)"— (XII, 9, 35).

Z nim chce się mierzyć Nietzsche — nie po to wszakŜe, by wyjść poza

wszelki antynihilizm i nihilizm z ich „obrzydliwymi prawdami", coś ta

kiego jest bodaj w ogóle niemoŜliwe. Chce natomiast dojść do nihilizmu

prawdy — prawdy, Ŝe „nie ma prawdy", tak zwanej prawdy, tak zwanego

świata prawdziwego; do prawdziwego nihilizmu, który bez lęku wi

dzi i uznaje, Ŝe wszystko było kłamstwem.

o wolności, o geniuszu, o pięknie...). Na tle innych pism Nietzschego

Zmierzch wyróŜnia się uniwersalnością i zwartością wywodu. Tu autor

nie rozdrapuje swych klasycznych idiosynkrazji, które dotyczą przede

wszystkim „walki z chrześcijaństwem" (co nie znaczy, Ŝe tekst w ogóle nie

zawiera druzgocących uwag w rodzaju: „Chrześcijaństwo jest metafizyką

kata..."; albo: „chrześcijaństwo, które z pogardą odnosi się do ciała,

dotychczas było największym nieszczęściem ludzkości") — wprawdzie stały

się one jego idee fixe, ale w całości Nietzscheańskiego z a d a n i a

stanowią, o czym jesteśmy przekonani, bardziej uboczną domenę.

W Zmierzchu jego nauka pozytywna, a ściślej: nauka afirmatywna,

ukazuje się najbardziej jawnie, zwięźle, jednoznacznie: właśnie jako afłr-

macja — afirmacja całej fatalności wszystkiego, co istnieje, w szczegól-

ności człowieka („Duch, który stał się w o l n y m d u c h e m, na uniwer-

sum spogląda z radosnym i ufnym fatalizmem, p e ł e n w i a r y, Ŝe od-

rzucać moŜna jedynie poszczególne elementy, Ŝe w całości wszystko znajduje

wybawienie i afirmację— d u c h t e n j uŜ n i e neguje... Wiara taka

stanowi najwyŜszą z wszystkich moŜliwych form wiary: ochrzciłem

jąimieniemDionizosa. — ").

KaŜdy przeciwnik filozofii — a któŜ rozsądny, któŜ trzeźwy nie jest

potajemnym, nieśmiałym, zdumionym przeciwnikiem filozofii, tej naj-

bardziej osobliwej, najbardziej bezpodstawnej odpowiedzi na dręczące

człowieka pytania bez odpowiedzi — dozna tu chwil rozkoszy. F i l o z o -f i

a jest bowiem głównym obiektem, p r z e c i w k o któremu zwraca się

Nietzsche. Przykro powiedzieć, ale większość owych boŜyszcz, owych

ideałów, które nie tylko przesłaniają rzeczywistość, ale i wykluczają jej

badanie, wymyślili filozofowie — gdybyŜ tylko wymyślili! jeszcze je za-

szczepili ludowi („śe teŜ ludzkość musiała powaŜnie traktować schorzenia

mózgowe chorych pajęczarzy! — I drogo za to zapłaciła!..."). śe mają

.; 3. •.,-.»,*•.<-.,.',v -...-..- ,•

Jakie miejsce przypada Zmierzchowi boŜyszcz (1888) w tym gene

ralnym projekcie nihilistycznego powrotu z (antynihilistycznego) „świa

ta prawdziwego" do (nihilistycznego) świata prawdziwego (Nietzsche

wszystko musi brać tu w cudzysłów — który pozostaje dlań najprostszą

oznaką przewartościowania, przenicowania)?

Dzieło, o którym sam autor w autobiograficznym i autotematycz-

nym Ecce homo stwierdza nie bez chełpliwości, Ŝe „w ogóle jest wśród

ksiąŜek wyjątkiem: nie ma niczego bardziej substancjalnego, bardziej

niezaleŜnego, bardziej wstrząsającego", stanowi zbiór kilku osobnych

rozpraw — esejów raczej — oraz kilkudziesięciu bądź aforyzmów, bądź

dywagacji (niekiedy prawdziwie porywających: o dekadenckiej etyce,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: