ZARYS HISTORII FILOZOFII.pdf

Józef BOCHE Ń SKI

ZARYS HISTORII

FILOZOFII

ISBN 83-86238-07-0

PRINTED IN POLAND

Wydawnictwo Philed sp. z o.o.

Skład i opracowanie: Studio FALL

Druk: Oficyna Wydawnicza “Dajwór" Kraków 1993

Spis rzeczy

Wst ę p

1. Historia ............................. 9

2. Historia filozofii........................ 15

2a. Pojecie filozofii ........................ 22

I. Staro Ŝ ytno ść

3. Wstęp do filozofii staroŜytnej ................. 31

4. Presokratycy .......................... 39

5. Sokrates i Platon ........................ 47

6. Arystoteles ........................... 56

7. Stoicy ............................. 69

8. Epikureizm i sceptycyzm; synkretyzm ............ 76

9. Neoplatonizm ......................... 81

II. Ś redniowiecze

10. Wstęp do historii filozofii średniowiecznej .......... 93

11. Wczesne chrześcijaństwo; Św. Augustyn ........... 98

12. Filozofia we wczesnym średniowieczu ........... 107

13. Filozofia w XIII wieku ................... 115

14. Św. Tomasz z Akwinu .................... 124

15. Św. Tomasz z Akwinu (c.d.) ................. 131

16. Walka o tomizm; Duns Szkot ................ 139

17. Ockham i upadek scholastyki ................ 144

III. Czasy nowo Ŝ ytne

18. Wstęp do historii filozofii nowoŜytnej ...........

153

19. Filozofia renesansu .....................

159

20. Racjonaliści XVII wieku ..................

165

21. Empiryści brytyjscy; encyklopedyści ............

173

22. Immanuel Kant .......................

179

23. Niemiecka filozofia idealistyczna ..............

191

24. Pozytywizm .........................

200

25. Wnioski z historii filozofii..................

207

26. NajwaŜniejsze wyraŜenia filozoficzne ...........

212

Posłowie .............................

217

Wstęp

1. Historia

1. Etymologicznie słowo “historia" pochodzi z greckiego historia (istoria), które

znaczy pierwotnie badanie, dociekanie, wtórnie opisywanie, opis, a u autorów bizantyjskich

nawet obraz, malowidło. Stąd w języku francuskim i angielskim mówi się dotąd o histoire

naturelle i natural history (rozumiejąc przez to opis przyrody, tj. nauki przyrodnicze); w

języku polskim ten uŜytek słowa był takŜe znany, dzisiaj jednak znaczenie słowa zostało

zacieśnione do opisu tego, co si ę stało. Historia jest wiec dyscyplin ą naukow ą , zajmuj ą c ą

si ę wypadkami przeszłymi, zjawiskami, które występowały względnie wystąpiły w czasie

przeszłym.

2. Dość waŜne jest rozróŜnienie przedmiotowego i podmiotowego znaczenia słowa

“historia" w tym nowoczesnym, ciaśniejszym rozumieniu. A mianowicie mówi się

niekiedy, Ŝe coś stało się “w toku historii", Ŝe “historia się nie powtarza" itp. W tego

rodzaju zwrotach nie chodzi nam o naukę, czyli opis wypadków, lecz o same wypadki;

jest to znaczenie przedmiotowe słowa “historia". Kiedy indziej natomiast mówimy Ŝe

ktoś “pisze historię", albo Ŝe kto inny “ma u siebie historię", mając na myśli, Ŝe pisze,

względnie przechowuje w swoim mieszkaniu ksiąŜkę zawierającą opis wypadków

przeszłych. Jest to znaczenie podmiotowe słowa historia. Chcąc być ścisłym naleŜałoby

zamiast “historia" w drugim znaczeniu (podmiotowym) uŜywać słowa “historiografia",

albo podobnego.

3. W nowszych czasach przyjęte jest dalsze jeszcze zacieśnienie znaczenia słowa

“historia" do dziedziny zjawisk humanistycznych, tj. związanych z Ŝyciem człowieka.

Niektórzy definiują nawet historię jako naukę

o zjawiskach przeszłych występujących w społeczeństwie, ale definicja ta, choć nie

pozbawiona uzasadnienia, jest moŜe zbytecznie skomplikowana, jako Ŝe człowiek jest

istotą społeczną i wszystko, co go dotyczy ma charakter mniej lub więcej społeczny.

4. Jeśli chodzi o metodę historiografii, a wiec i o jej przedmiot formalny, moŜna

odróŜnić w dziejach tej nauki trzy stopnie rozwoju.

a) W pierwszym okresie historiografia występuje jako proste kronikarstwo, tj. stanowi

zwykłe zbieranie i opisywanie zjawisk. Jest, w świetle dzisiejszych pojęć, tylko

magazynowaniem materiałów do historii tak pojętej, jak ją rozumie szczebel drugi.

b) W tym drugim okresie powstaje tzw. historia pragmatyczna, nie zadawalająca się

zbieraniem i opisywaniem faktów, ale starająca się wykryć i opisać zachodzące

między faktami związki przyczynowe. Tak np., podczas gdy kronikarz zadowoli się

opisem wyruszenia Batorego pod Smoleńsk i przebiegu kampanii, historyk

pragmatyczny będzie się starał wykryć wszystkie przyczyny, które spowodowały ten

fakt: będzie więc dociekał, jakie było wówczas ogólne połoŜenie polityczne,

gospodarcze i kulturalne, jaki był charakter samego Batorego, jego doradców, jego

przewidywania i plany. Historia w opracowaniu pragmatycznym jest juŜ kunsztowną

siecią współzaleŜności przyczynowych, stanowi nie luźny zbiór materiałów, lecz

zwartą jedność, system podobny do aksjomatycznego.

c) Wreszcie, w miarę postępu socjologii staje się coraz jaśniejszym, Ŝe historia, nawet

pragmatyczna, nie moŜe być nazwana nauką w ścisłym słowa znaczeniu, Ŝe jest tylko

krokiem wst ę pnym do prawdziwej nauki, a mianowicie do nauki o społecze ń stwie,

zwanej socjologi ą . Albowiem wydaje się, Ŝe kaŜda nauka ma na celu ustalanie praw

ogólnych, a drogą do ustalenia tych praw w socjologii jest indukcyjne badanie

rozwoju społeczeństw, który opisuje właśnie historia. Istnieje juŜ dzisiaj dość

powszechnie świadomość tego stanu rzeczy, ale fakt, Ŝe socjologia jest ciągle jeszcze

w powijakach i Ŝe przedmiot jej jest tak niesłychanie trudny, sprawił, iŜ mało zawaŜył

on na metodzie historiografii.

5. Pod jednym względem jednak niewątpliwie wyszliśmy poza etap czysto

pragmatycznej historii, a mianowicie rozumiemy dziś jedno ść historii ludzkiej. Stanowi

ona zwartą całość (a) poniekąd juŜ w przestrzeni, wskutek wzajemnego oddziaływania

na siebie grup ludzkich osiadłych w róŜnych częściach świata; znacznie bardziej (b) w

czasie, gdzie nic, co się dziś dzieje nie jest niezaleŜne od tego, co się działo przed

dalekimi nawet wiekami, ale głównie (c) jeśli chodzi o współzaleŜność róŜnych dziedzin

Ŝycia społecznego, a wiec politycznego, gospodarczego, intelektualnego, religijnego i

estetycznego. Pod tym względem jest dzisiaj jasnym, Ŝe jeśli istnieje np. historia religii,

historia gospodarcza, albo historia doktryn politycznych, to nie w tym znaczeniu, jakoby

to były róŜne i niezaleŜne od siebie nauki, ale Ŝe te dyscypliny są tylko działami jednej

wielkiej historii ludzkości, Ŝe Ŝadnej z nich nie moŜna zrozumieć bez znajomości innych.

6. Na szczególną uwagę zasługuje druga z poruszonych jedności - jedność rozwoju

ludzkości w czasie. Henryk Bergson, jeden z największych filozofów naszej epoki,

przedstawił tę jedność, swoim zwyczajem, w obrazie poetyckim, który pozwolę sobie

tutaj państwu powtórzyć, jako Ŝe jest niezmiernie uderzający i moŜe posłuŜyć do

zapamiętania doktryny. Nasz bieg w przyszłość bliŜej nam nieznaną (Bergsonowi chodzi

w tym miejscu o śmierć indywidualną) nie jest samotnym biegiem przez pustynną

okolicę. Trzeba go sobie wyobraŜać jak wielką szarŜę mas kawalerii. Człowiek

współczesny biegnie na przedzie, ale za nim tłoczą się miliony jego poprzedników na

spienionych koniach, prące w tym samym kierunku, nie pozwalające mu upaść, ani się

zatrzymać. Pod uderzeniem tej olbrzymiej masy padają przeszkody, których nie

potrafilibyśmy przełamać sami. Być moŜe, Ŝe pęd potrafi nas przenieść nawet poza

śmierć. Nie o to jednak nam w tej chwili chodzi. Obraz Bergsonowski jest o tyle trafny,

Ŝe wszystko niemal czym jesteśmy, cała treść naszego Ŝycia psychicznego, naszych

poglądów, ideałów, popędów, jest uwarunkowana przez przeszłość. Tkwimy w historii i

Ŝaden bunt z naszej strony nie potrafi tej prawdy przekreślić. MoŜemy pochodowi ku

przyszłości nadać trochę zmieniony kierunek, ale na ogół, w wielkim zarysie, dzieje się i

dziać będzie to, ku czemu pchnęła ludzkość jej własna historia.

Nic dziwnego, ze zrozumienie tej prawdy stanowi dla wszystkich myślących ludzi

wszystkich czasów wielką pobudkę do uczenia się historii, o której stare łacińskie

podanie mówi, Ŝe jest magistra vitae - mistrzynią Ŝycia.

7. Historia dzieli się tak, jak dzieli się cywilizacja ludzka w najszerszym słowa

znaczeniu; mamy wiec historię gospodarczą, polityczną, ustrojową, historię religii,

historię wychowania, historię sztuki itd. KaŜdy z tych działów historii rozpada się znowu

na poddziały: historię faktów i historię doktryn. Tak np. jeśli chodzi o wychowanie,

moŜemy badać z jednej strony, jak w danym kraju i danej epoce wychowywano

młodzieŜ, z drugiej, jakie panowały wówczas na sprawę wychowania poglądy.

Dociekanie w drugiej dziedzinie będzie historią doktryn (zwaną w naszej dziedzinie

historią pedagogiki). Historia filozofii jest typową historią doktryn i dlatego musimy się

nią zająć bliŜej.

8. Historia doktryn natrafia na specyficzne trudności, (a) Podczas gdy fakty

większego znaczenia zapisują się zazwyczaj dość trwale w pamięci następnych pokoleń,

a fakty powszechne mają przynajmniej szansę zostać w pomnikach - np. sposób w jaki w

danej epoce urządzano szkoły albo Ŝęto zboŜe - doktryny wywierające wielki wpływ na

Ŝycie bywają nieraz dziełem ciasnego koła myślicieli, nie zauwaŜonych przez

współczesnych i łatwo zapomnianych, nawet wówczas, gdy ich poglądy Ŝyją i działają

szeroko. Kto np. z współczesnych inteligentów polskich wie coś bliŜszego o dwóch

myślicielach, którzy w tak decydujący sposób zaciąŜyli na naszym Ŝyciu i pojęciach,

mam na myśli św. Augustyna i Spinozę? Niech jakiś kataklizm zniszczy ich dzieła, a

doszukanie się źródła panujących doktryn i poglądów będzie zadaniem niesłychanie

trudnym, (b) Druga trudność historii doktryn to jej pozorna przynajmniej, jak mawiał

Kant, rapsodyczność. Podczas gdy Ŝycie gospodarcze np. kształtuje się powoli,

wysiłkiem wielkich mas, w dziedzinie doktryn powierzchowny obserwator widzi na

płaskiej nizinie same tylko niebotyczne szczyty, które trudno mu powiązać w prawo

rozwoju, (c) A wreszcie ci sami wielcy myśliciele, których spotykamy w historii doktryn,

są zwykle tak trudni do zrozumienia, tak niezrozumiałym jeŜykiem mówią i myśl swoją

podają tak fragmentarycznie, Ŝe historia doktryn wymaga z reguły więcej wysiłku

twórczego niŜ jakakolwiek inna.

9. Zarazem historia doktryn jest bardzo waŜną częścią historii, którą kaŜdy pragnący

znać dzieje winien poznać dokładnie. Na to twierdzenie zgadzają się wszyscy, od

Carlysle'a do Bucharina, choć niejednakowo oceniają rolę doktryn w Ŝyciu

społeczeństwa. Jedni, hołdujący skrajnemu spirytualizmowi, skłonni są widzieć w

doktrynach główny najwaŜniejszy czynnik rozwoju; inni, przesadzając w kierunku

materializmu sądzą, Ŝe doktryny są zjawiskiem wtórnym, wynikłym wyłącznie, jako

rodzaj dziejowego epifenomenu, czy dopisku, na marginesie innych zjawisk, głównie

ekonomicznych. Dla nich wszelkie doktryny ekonomiczne, pedagogiczne, filozoficzne

itp. są, uŜywając wyraŜenia socjologa włoskiego Pareto, dywagacjami: teoriami,

dorobionymi post factum, ku zadowoleniu pewnych potrzeb instynktownych i

pozbawionymi wpływu na Ŝycie.

Z tym ostatnim stanowiskiem, często reprezentowanym przez marksistów

współczesnych, trudno się zgodzić.

a) Najpierw, jest to pogląd na dynamikę rozwoju społecznego, na który obecna nasza

znajomość praw rządzących społeczeństwem w Ŝaden sposób logicznie nie pozwala:

nie zapominajmy, Ŝe społeczeństwo jest przedmiotem, o którym wiemy stosunkowo

najmniej, i niezmiernie trudno mówić juŜ dzisiaj o jedynej sile determinującej jego

rozwój itp.

b) Następnie, wiadomo nam z psychologii, zwłaszcza nowszej, Ŝe człowiek jest istotą

niezmiernie złoŜoną i a priori wszelkie usiłowanie sprowadzenia wszystkich

motywów jego działalności do jakiegoś jednego czynnika jest na pewno

nieuzasadnioną symplifikacją.

c) Co więcej, w jednym przynajmniej wypadku wiadomo nam o zupełnym fiasku tego

rodzaju usiłowań, choć na znacznie ciaśniejszym gruncie: a mianowicie dzisiejsza

ekonomika uznaje za nieudałą próbę przyjęcia aksjomatu metodycznego, zgodnie z

którym człowiek w dziedzinie gospodarczej powoduje się wyłącznie pobudkami

gospodarczymi (tzw. teoria człowieka ekonomicznego).

d) Wreszcie, jeśli o doktryny chodzi, zdaje się nie ulegać wątpliwości, Ŝe niektórzy

wielcy myśliciele wybiegali swoimi koncepcjami daleko poza współczesny stan i

nawet moŜność zrozumienia u współczesnych, Ŝe byli istotną siłą twórczą w rozwoju.

Wystarczy przypomnieć tylko “Sąd ostateczny" Michała Anioła z dziedziny estetyki i

koncepcje

2. Historia filozofii

o samolotach Leonarda da Vinci - najzupełniej nieuzasadnione jakimikolwiek

potrzebami współczesnymi.

e) Najświetniejsze jednak potwierdzenie znaczenia doktryn jako czynnika dynamizmu

społecznego mamy w rozwoju współczesnej matematyki i fizyki. A mianowicie

okazało się, Ŝe myśli i wynalazki uczonych w tych dziedzinach idą z reguły przed

potrzebami społecznymi, co więcej, Ŝe one właśnie takie potrzeby bardzo często

wywołują.

Wydaje się więc, Ŝe rola doktryn, a wiec i znaczenie historii doktryn jest bardzo

wielkie.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: