Liana; Inspiracje chrześcijańskie w rozwoju myśli naukowej we wczesnym średniowieczu (X- XII).pdf

ARTYKUŁY

ZAGADNIENIAFILOZOFICZNE

WNAUCE

XV/1993,s.23–36

ZbigniewLIANA

INSPIRACJECHRZECIJASKIEWROZWOJU

MYLINAUKOWEJWEWCZESNYM

REDNIOWIECZU(V–XIIW.)

W±ródniebywaleju»obszernejliteraturydotycz¡cejideiinspiruj¡cych

powstanienaukiwjejnowo»ytnymkształciecorazcz¦±ciejmówisi¦opo-

wa»nej,je±liniezasadniczej,roli»ydowskiejichrze±cija«skiejkoncepcji

Stworzenia.Pomijaj¡cpewneskrajnerozwi¡zania,trudnoniedostrzecra-

cjidlatakiegopostawieniasprawy.Wybieraj¡cnawetopcj¦minimum,»e

my±lchrze±cija«skaw»adnymstopniunieprzyczyniłasi¦doukształtowa-

nianaukinowo»ytnej,toitaktrzebabypowiedzie¢,i»wiarawstworzono±¢

±wiatauchroniłachrze±cija«stwoiwrazznimcał¡kultur¦europejsk¡przed

zatopieniemsi¦wewschodnimmistycyzmieignozieju»wstaro»ytno±ci.

Mistycyzuj¡capogardadla±wiataimateriib¦d¡cej principium zładopro-

wadziławokresiehellenistycznymdoupadkunaukigreckiej 1 .Tymczasem

słowazksi¦gi Genesis :„AwidziałBóg,»ewszystkobyłodobre”przypo-

minałystalechrze±cijanom,nawettym,którzymówili decontemptumundi ,

»e±wiatimateria,jakkolwiekdotkni¦teprzezgrzech,s¡ostateczniedobre,

bostworzonezmiło±ciprzezBoga.Cowi¦cej,±wiattenzostałstworzony

zgodniezpewnymplanem,zgodniezm¡dro±ci¡Bo»¡:wedługmiary,liczby

iwagi 2 .Zatempi¦knoiharmoniatego±wiatas¡±lademstwarzaj¡cegoBoga.

Posługuj¡csi¦rozumemmo»nazestworze«pozna¢Stwórc¦:Jegoistnienie

iJegoprzymioty.

UWAGA:Tekstzostałzrekonstruowanyprzypomocy±rodkówautomatycznych;mo»-

liwes¡wi¦cpewnebł¦dy,którychsygnalizacjajestmilewidziana(obi@opoka.org).Tekst

elektronicznyposiadaodr¦bn¡numeracj¦stron.

1 Zob.D.C.Lindberg, ScienceandtheEarlyChurch ,w:D.C.Lindbergand

R.L.Numbers(red.), GodandNature.HistoricalEssaysontheEncounterbetween

ChristianityandScience ,Berkeley—LosAngeles—London1986,21(przypis13po-

dajeliteratur¦).

2 Np.Kasjodor, DeArtibusacDisciplinarumLiberaliumLitterarum ,PL70,1150.

2 ZbigniewLIANA

Prawdatazawartawksi¦gachm¡dro±ciowychStaregoTestamentu,po-

twierdzonadobitnieprzez±w.Pawławli±ciedoRzymian(Rz1,19–20),zna-

lazłaswójwyrazju»uapologetówchrze±cija«skich,byrozwin¡¢si¦wmy±li

AugustynaiBoecjusza,awko«custa¢si¦cz¦±ci¡integraln¡±redniowiecz-

negodziedzictwa 3 .Wła±nietoprzekonanieb¦dziekierowałowysiłkamitak

wybitnychumysłówXIiXIIstuleciajak±w.AnzelmzCanterbury,Wilhelm

zConchesczyThierryzChartres,bypokaza¢ow¡wst¦puj¡c¡drog¦po-

znania: deinferioribusadsuperiora ,wykorzystuj¡cprzytymmaksymalnie

swoj¡znajomo±¢czytologiki,czytoczterechsztuk quadrivium .Teodoryk

pisał:

istniej¡czteryrodzajerozumowa«,któreprowadz¡człowiekado

poznaniaStwórcy:amianowicieargumentacjearytmetyki,mu-

zyki,geometriiiastronomii.Wnaszejteologii[racjonalnej—

przyp.mójL.Z.]trzebaby±mypokrótcewykorzystalitenarz¦-

dzia,bymóczobaczy¢wrzeczachtwórcz¡doskonało±¢Stwórcy

orazbywsposóbracjonalnyosi¡gn¡¢to,co±myzamierzyli 4 .

Niestetytraktaturywasi¦poomówieniuargumentuzarytmetyki.

Ozainteresowaniuproblematyk¡stworzenianajdobitniej±wiadczyjed-

nakobﬁtatzw.literaturaheksameralna.Byłytokomentarzedowst¦pnych

rozdziałów Genesis ,najcz¦±ciejdoopisustworzeniatzw. Hexaemeronu 5 .Po-

cz¡tkitegotypuliteraturysi¦gaj¡wiekutrzeciego.Wstaro»ytno±cipisalije

taksławniOjcowieKo±ciołajakBazyliWielki,GrzegorzzNazjanzu,Am-

bro»yczyAugustyn.Wci¡gucałegookresu±redniowieczanapisanotych

komentarzybardzodu»o,przetrwałoblisko170,przyczymniebyłoani

jednegostulecia,wktórymniepowstałobyichprzynajmniejkilka.Towa-

rzyszyłyiminne,cho¢wskromniejszejliczbie,pismazajmuj¡cesi¦proble-

memstworzeniaodstronyﬁlozoﬁcznej,historycznejczynaukowej.Rzecz

3 w.Augustyn, DeTrinitate ,VI,X,12, CorpusChristianorum,SeriesLatina ,t.L,

242(tł.polskie: OTrójcywi¦tej ,tł.M.Stokowska,Pozna«1963,236–237).Zob.tak»e:

J.Seibold, Libernaturaeetliberscripturae.Doctrinapatrlstico–medieval,suinterpre-

taciónmodernaysuperspectivaactual ,„Stromata”,40,1984,61;T.Gregory, Anima

mundi.LaﬁlosoﬁadiGuglielmodiConcheselascuoladiChartres ,Firenze1955,42–43,

107nn.

4 Tractatusdesexdierumoperibus ,30,w:N.M.H¨aring(red.), Commentarieson

BoethiusbyThierryofChartresandhisSchool ,Toronto1971,568.

5 Natentematzob.J.Zahlten, Creatiomundi.DarstellungdersechsSch¨opfungstage

andnaturwissenschaftlichenWeltbildimMittelalter ,StuttgarteBeitr¨agezurGeschichte

undPolitik,13,1979,86–101,202–215,284–300.

INSPIRACJECHRZECIJASKIEWROZWOJUMYLI... 3

znamienna,punktemkulminacyjnymwyst¦powaniatychdziełjestwiekXII

zliczb¡40komentarzyi18innychpism 6 .

Komentarzedo Hexaemeronu s¡wa»nym¹ródłemdo±redniowiecznej

historiinauki 7 .Zajmowanosi¦wnichm.in.problememcharakteruaktu

stwórczego(jednoczesnyczynie),materiipierwotnej,czterema»ywiołami,

czasem.Zasługawprowadzeniado«naukiautorówpoga«skichprzypada

wgłównejmierzeOjcomKapadockim.Równie»Augustynniestroniłodtej

praktyki.Trzebajednakpami¦ta¢,»edziałaniateniemiałynigdynacelu

rozwijanianaukijakotakiej,alebyłycałkowiciepodporz¡dkowaneteologii 8 .

Rewolucyjnymiwpodej±ciudozagadnieniastworzeniaokazalisi¦autorzy

dwunastowieczni:AdelardzBath,TeodorykzChartresiWilhelmzCon-

ches.Zakreswykorzystaniawiedzy±wieckiejprzekraczałwszystkiedotych-

czasowepróby.Wszczególno±ciTeodorykzgodniezeswymzamierzeniem

wyra»onymnawst¦pie,»ebywyja±ni¢pierwsz¡cz¦±¢ Genesis zgodniezza-

sadamiﬁzyki( secundumphysicam ),całyprocesstwarzaniaprzypisanysze-

±ciudniomwyja±niaprzypomocygreckiejteoriiczterechelementów:ognia,

powietrza,wodyiziemiiichwzajemnychrelacji 9 ,aWilhelmzConches

tłumaczystworzenieciałaludzkiegoprzypomocyczynnikówczystonatu-

ralnych 10 .

Mówi¡cowpływieideistworzenianapowstanienaukinowo»ytnej,bli»-

szegowyja±nieniadomagasi¦przedewszystkimrolaaugusty«skiejkoncepcji

±wiatajako vestigiumDei czy signumDei orazzbli»onejdoniejtre±ciowo

koncepcjiksi¦ginatury,którejtradycjasi¦gaKlemensaAleksandryjskiego

(IIw.).W±redniowieczusamowyra»enie libernaturae ijemupokrewne

stałysi¦popularne,główniew±ródteologów,dopieropocz¡wszyodwieku

dwunastego.Mamytutajzwłaszcza±wiadectwoHugonazopactwa±w.Wik-

torawPary»uczywwiekuXIII±w.Bonawentury 11 .Jednaknajbardziej

6 Rozkładliczbowykomentarzyprzedstawiasi¦nast¦puj¡co:wiekVI—3,VII—

4,VIII—6,IX—6,X—3,XI—6,XII—40,XIII—28,XIV—21,XV—17.

Rozkładliczbowypozostałychdzieł:wiekVII—2,VIII—2,IX—3,XI—1,XII—

18,XIII—7,XIV—2.J.Zahlten, Creatiomundi... ,88–89,284–300.

7 Zob.J.Zahlten,dz.cyt.,90.

8 Zob.Y.Congar, Leth`emedeDieu–Cr´eateuretlesexplicationsdel’Hexam´erondans

latraditionchr´etienne ,w: L’hommedevantDieu.M´elangesoerts`aHenrideLubac ,

t.1,Paris1963,201–203.

9 Tractatus... ,555–566.

10 Zob.ni»ejs.34.

11 Zob.m.in.:J.H¨ubner: DieTheologieJohannesKeplerszwischenOrthodoxieund

Naturwissenschaft ,T¨ubingen1975,165,przypisn.1.;H.K.Kohlenberger, Buchder

Sch¨opfung ,w: HistorischesW¨orterbuchderPhilosophischenBegrien ,t.1,Basel—

4 ZbigniewLIANA

znaneokre±lenieztegookresupochodziodAlanazLille,teologa,kosmo-

logaipoetyzwi¡zanegozeszkoł¡wChartres.Wyraziłjepoetycko:

Omnismundicreatura

quasiliber,etpictura

nobisest,etspeculum 12

Jakwiadomorozró»nieniedwóchksi¡gObjawienia:ksi¦giPismawi¦-

tegoiksi¦ginaturypozwoliwdu»ejmierzeGalileuszowiiKeplerowipoł¡-

czy¢harmonijniewichwizjach±wiatanauk¦iwiar¦.B¦dziete»dlanichin-

spiracj¡dobada«naukowych 13 .Wewczesnym±redniowieczusprawaprzed-

stawiałasi¦jednakcałkiemodmiennie.Poj¦cieksi¦ginatury,nawetje±li

funkcjonujew±wiadomo±ciówczesnychautorów,towyst¦pujeraczejwkon-

tek±ciemistyczno–duchowychrozwa»a«ni»wkontek±ciebada«zjawiskna-

turalnych.Rzeczwtym,»eiwjednym,iwdrugimprzypadkuwpływy±w.

Augustynas¡niezaprzeczalne.Jegonaukabyłabowiemniejednoznaczna

ipozwalałanaskrajneinterpretacje.Zjednejstronytwierdziłon,»etrzeba

respektowa¢poznanienaturalne±wiata.Tutajjegozdaniemautorzypoga«-

scyzich±wieck¡nauk¡cz¦stodoszlidopoznaniaprawdywsposóbpewny,

zczymmusiliczy¢si¦ka»dychrze±cijanintłumacz¡cyPismowi¦te 14 .

Zdrugiejjednakstronypoprzezswoj¡teori¦znakuikoncepcj¦natury,jak

Stuttgart1971,959–960;H.M.Nobis, BuchderNatur ,tam»e,957–959;J.Seibold,

Liber... ,59–85.

12 AlanusabInsulis, Rhythmus ,PL210,579.Wtek±cietymniechodzijednakopo-

znanieBoga,leczopoznanieprzezczłowiekasamegosiebie.Natematró»nychznacze«

wyra»enia libernaturae orazró»nicpomi¦dzykoncepcj¡ksi¦ginaturyikoncepcj¡±wiata

jako±laduBogau±w.Augustynaiwnast¦pnychstuleciachzob.O.Pedersen, Ksi¦ga

natury ,„ZagadnieniaFilozoﬁcznewNauce”,XIV,1992,19–50.

13 NatematKeplerazob.J.H¨ubner,dz.cyt.,158–268;natematGalileusza—np.

W.Seegr¨un, DiebeidenB¨ucherGottes—NaturundHeiligeSchriftimDenkenGalileis ,

w: NielsStensen:GlaubenundWissen.EinheitoderWiederspruch ,Hamburg1986,95–

123.

14 WswychObja±nieniachdoPs45,7±w.Augustynmówi,»ewprzeciwie«stwiedoko-

deksówpisanychksi¦g¦±wiatamo»eczyta¢ka»dy,nawetnieuczony( idiota )dlapoznania

dziełBo»ych.Wswymkomentarzudo Genesis ostrzegajednakchrze±cijanprzedmówie-

niemo±wiecierzeczynierozumnychzpowoływaniemsi¦naautorytetPismawi¦tego,

byniesta¢si¦powodemo±mieszeniaautorówBibliiprzedznaj¡cymisi¦narzeczypoga-

nami:„Libertibisitpaginadivina,uthaecaudias.Libertibisitorbisterrorumuthaec

videas.Inistiscodicibusnonealegunt,nisiquilitterasnoverunt;intotomundolegatet

idiota”. EnarrationesinPsalmos , CorpusChristianorum,SeriesLatina ,t.LXXXVIII,

Turnholti1956,522(tł.pol. Obja±nieniePsalmów,Ps36–57 ,Warszawa1986,188–189);

DeGenesiadLitteramlibriduodecim ,I,19,39,PL34,261.

INSPIRACJECHRZECIJASKIEWROZWOJUMYLI... 5

zgodniestwierdzawieluautorów,przyczyniłsi¦doskierowaniazaintereso-

wa«autorów±redniowiecznychgłównienaaspektmistyczno–symboliczny

±wiatazeszkod¡dlajegowymiarurealnego:ﬁzyczno–historycznego.Pełna

symbolizmumetaforanaturyjakolustra( speculum )b¦dziedominowa¢wca-

łym±redniowieczu.

Znaktoco±,coodsyłabezpo±redniodoinnejrzeczywisto±ci,samnie

b¦d¡cwartuwagiwswoimwłasnymistnieniu 15 .Ju»wpó¹nejstaro»ytno-

±cipoga«skiejistniałasilnatendencjadomoralno–mistycznejinterpretacji

znaku,jakimjestnatura.Przykładytakiegopodej±ciaznał±w.Augustyn

cho¢byzPliniuszaczySolinusa.Pami¦ta¢nale»yrównie»,»ewtymokre-

sie,główniezaprzyczyn¡neoplatoników,ﬁlozoﬁapoga«skacorazbardziej

upodobniałasi¦doreligii,opieraj¡csi¦nanatchnionychautorach,stawia-

j¡csobiezajedenzgłównychswychcelówmistyczn¡iluminacj¡orazoso-

bistezbawienie 16 .Wiadomorównie»,»ewpływneoplatonizmuna±w.Au-

gustynabyłniemały.Wpoł¡czeniuzchrze±cija«sk¡koncepcj¡wszechmoc-

negoBogaStwórcydoprowadziłototego±wi¦tegodopoło»eniapodstaw

podsymboliczno–alegoryczn¡interpretacj¦±wiatawchrze±cija«skim±re-

dniowieczu.wiatjest vestigiumDei i signumDei podobniejakczłowiek

jestJego imagoetsimilitudo .Naturaka»dejstworzonejrzeczy,czylizasada

jejpowstawaniaizmienno±ci,zostałasprowadzonadoBo»ejwoli— volun-

tasDei 17 .Tymsamym,jakpiszeTullioGregory,„naturaznalazłaswoje

okre±lenieniewewłasnejontologicznejkonsystencji,alewzdolno±cirepre-

zentowaniaczego±innego,tak,i»ostateczniewskazywałanawol¦Boga” 18 .

Skutekbyłtaki,»ezamazałosi¦rozró»nienienato,conaturalneinadna-

turalne.Ró»nicami¦dzynaturalnymbiegiemrzeczyacudembyłaju»nie

ró»nic¡istotyajedyniestopniaipsychologicznejkategoriiprzyzwyczajenia.

Ka»de,nawetnajbardziejpowszechnezjawiskobyłocudem,tyle»e„cudem

powszednim” 19 .Dlateoretycznegouzasadnieniatychpogl¡dówposłu»yła

15 Dedoctrinachristiana—Onaucechrze±cija«skiej ,tekstłaci«sko–polski,Warszawa

1989(II,1),50–51.Zob.J.Seibold, Liber... ,60–62.

16 Zob.D.C.Lindberg, Scienceand... ,13;T.Gregory, Natur.Fr¨uhesMittelalter ,w:

HistorischesW¨orterbuchderPhilosophischenBegrie ,t.6,Basel—Stuttgart1984,

441–442.

17 w.Augustyn, DecivitateDei ,21,8,2(PL41,721),(tł.polskie Opa«stwieBo-

»ym.Przeciwpoganomksi¡gXXII ,przeło»yłiopracowałW.Kornatowski,Warszawa

1977,t.2,516—niestetyniejestonozbytwierne:„[...]skorowszakwolatakwielkiego

Stworzycielarozstrzygaonaturzeka»dejstworzonejrzeczy”).

18 T.Gregory, Natur... ,442.

19 Koncepcj¦tak¡Augustynbardzocz¦stopowtarzanp.: Epistola102 ,w: S.Aurelii

AugustiniHipponensisEpiscopiEpistulae ,rec.A.Goldbacher,Vindobonae1898,549;

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: