Olech; Ajdukiewicz a Husserl wobec kwestii znaczenia wyrażeń.pdf

Adam OLECH

Ajdukiewicz a Husserl wobec kwestii znaczenia wyrażeń

Niniejszy artykuł dotyczący sygnalizowanego w tytule problemu jest

rozwinięciem rozważań zawartych w (Olech 1995 ) a także niektórych

fragmentów z mojej monografii (Olech 1993 ). W artykule tym nie wchodzę

w logiczne szczegóły dyrektywalnej teorii znaczenia Ajdukiewicza, co

uczyniłem we wspomnianej monografii, lecz staram się pokazać

husserlowskie inspiracje obecne w filozofii języka Ajdukiewicza oraz

semiotyczno-logiczną korespondencję tej filozofii z filozofią autora Badań

logicznych. Ma również niniejszy artykuł swój polemiczny aspekt - odnosi

się bowiem krytycznie do poglądów H. Skolimowskiego i A.

Lubomirskiego dotyczących filozofii języka Ajdukiewicza, acz - co pragnę

podkreślić - polemikę tą należy traktować głównie jako pretekst do

ukazania dalekiego od nominalizmu stanowiska Ajdukiewicza w kwestii

znaczenia wyrażeń - stanowiska bliskiego w tym względzie poglądom

Husserla.

1. Co się tyczy podejścia K. Ajdukiewicza do kwestii językowego

znaczenia wyrażeń, to - idąc za niektórymi w tym względzie opiniami

historyków polskiej filozofii XX wieku - należałoby przyjąć, że Ajdukiewicz

starał się uniknąć w swojej, pochodzącej z lat 30., teorii znaczenia

wyrażeń traktowania znaczeń jako abstrakcyjnych bytów powodowany

respektem wobec ewentualnego zarzutu hipostazowania, a na nie, na

hipostazowanie właśnie, „ [...] filozofowie polscy byli bardzo uczuleni,

głównie za sprawą Kotarbińskiego. Dlatego też - pisze H. Skolimowski -

Ajdukiewicz definiował znaczenie w kategoriach synonimiczności i nie

chciał ryzykować definicji znaczenia jako takiego” (1967, s. 142; tenże

1983, s. 286).

Podobną opinię wyraża A. Lubomirski (w rozprawie poświęconej

recepcji filozofii Fregego w szkole lwowsko-warszawskiej), kiedy

stwierdza, że Ajdukiewicz przyjmował „od początku (tak samo zresztą, jak

inni autorzy polscy, a inaczej niż Frege) taką perspektywę semantyczną,

w której język stoi po prostu - bez pośrednictwa żadnego tertium w

rodzaju fregeańskiego świata sensów - naprzeciw poznawanej

rzeczywistości” (Lubomirski 1987, s. 257). I mimo że „Ajdukiewicz

wielokrotnie mówił o ‘sądach’ (w niepsychologicznym rozumieniu tego

terminu) jako znaczeniach (czyli sensach) zdań, i [mimo że] można by

nawet niekiedy podejrzewać, że mówiąc ‘sąd’ (‘sąd w znaczeniu

logicznym’) miał na myśli coś odpowiadającego temu, co Frege nazywał

‘myślą’ [ Gedanke ] ” (Lubomirski 1987, s.257), to jednak mówiąc to - pisze

dalej cytowany autor - Ajdukiewicz twierdził zarazem, że wartość logiczna

odnosi się w jego koncepcji nie do sądów w znaczeniu logicznym,

czymkolwiek by one były, lecz do zdań jako wyrażeń językowych, i że

wartość ta musi być zrelatywizowana do języka. „Prawda i fałsz - cytuje A.

Lubomirski referat Ajdukiewicza z paryskiego kongresu filozoficznego z

1935 r. - to nie absolutne, lecz względne cechy zdań, cechy, które im

przysługują tylko w odniesieniu do jakiegoś języka” (s. 257; por.

Ajdukiewicz 1936, s. 247).

Konkluzja A. Lubomirskiego dotycząca tej właśnie kwestii jest

następująca: „poznanie, w szczególności poznanie prawdziwe, musi się

dać scharakteryzować bez wykraczania poza całość składającą się z

poznawanej rzeczywistości i języka, w którym o tej rzeczywistości się

mówi; na fregeańską koncepcję ujmowania przez podmiot poznający

preegzystującej w ‘trzecim królestwie’ absolutnie i odwiecznie prawdziwej

(bądź fałszywej) myśli nie ma tu miejsca” (s. 257-258). A w przypisie do

tej konkluzji dodaje, że jego uwagi dotyczą tylko jednego okresu w

twórczości Ajdukiewicza (można się domyślić, iż jest to okres radykalnego

a także, być może, umiarkowanego konwencjonalizmu) i że większość

trudności lwowsko-warszawskiej filozofii języka brała się stąd, że szkoła

ta „nie znalazła [...] zadowalającego sposobu przezwyciężenia

alternatywy: albo psychologizm, albo zgoda na ‘idealność’ takich tworów,

jak ‘sensy’ czy ‘znaczenia’ (czy to w wersji Fregego, czy np. w wersji

Husserla)” (s.258).

Moja interpretacja jest odmienna od interpretacji H. Skolimowskiego i

A. Lubomirskiego. Odmienność ta nie eliminuje z filozofii języka

Ajdukiewicza bytów podobnych Fregeańskim „sensom” a w szczególności

Husserlowskim „znaczeniom” choć, co pragnę podkreślić, nie zaprzecza

części powyższej konkluzji A. Lubomirskiego, w której stwierdza się, że

poznanie powinno się dać scharakteryzować bez wykraczania poza

rzeczywistość i język, w którym się o tej rzeczywistości mówi. Co więcej,

staram się dookreślić to, co zdaniem A. Lubomirskiego jest w filozofii

języka Ajdukiewicza niedookreślone. Uważam bowiem, że stanowisko

Ajdukiewicza dotyczące pojęć i sądów w sensie logicznym (jeśli weźmie

się pod uwagę prace tego autora zawarte w jego dwutomowym zbiorze

Język i poznanie , pochodzące z okresu radykalnego i umiarkowanego

konwencjonalizmu lub do tego okresu się odnoszące a także jego

wykłady z Semantyki logicznej , które wygłosił w Uniwersytecie Jana

Kazimierza we Lwowie jesienią 1930 roku 1 ) jest następujące: podobnie

1 Ajdukiewicz wygłosił je w semestrze zimowym roku akademickiego 1930/1931. Ich stenograficzny

zapis sporządził, słuchający tych wykładów, pan Kazimierz Szałajko, który w latach 80. udostępnił je

(wraz z wykładami Ajdukiewicza z teorii poznania pochodzącymi także z tamtego okresu) prof. Janowi

jak w przypadku innych problemów filozoficznych, również w przypadku

pojęć i sądów w sensie logicznym, owych Husserlowskich ideale

Bedeutungen , przywodzących na myśl Fregeańskie Sinnen , Ajdukiewicz

dokonał w latach 30. ich semiotycznej eksplikacji 2 . Eksplikacja ta jest

szczególnie widoczna w rozprawie „O znaczeniu wyrażeń”, którą można

potraktować jako wstęp do tego, co kilka lat później zostało rozwinięte w

rozprawie „Język i znaczenie” i co, jak się okazało, miało mieć

interesujące konsekwencje epistemologiczne w postaci radykalnego

konwencjonalizmu. W tej ostatniej rozprawie Husserlowskie idee

dotyczące znaczenia wyrażeń są już mniej widoczne, a dla czytelnika

niewprowadzonego w filozofię Ajdukiewicza mogą być w ogóle

niezauważalne.

Rezultat eksplikacyjnej operacji jest taki, iż fakt znaczenia przez dane

wyrażenie (a ściśle rzecz biorąc - przez fizykalny znak o takim to a takim

kształcie) swojego znaczenia 3 jest sprowadzalny przy pomocy pojęć

syntaktyczno-pragmatycznych do wewnątrzjęzykowej własności tego

wyrażenia. Własność ta jest definiowana jako klasa abstrakcji według

równoważnościowej relacji synonimiczności wskazywalnej w danym

języku. Nie wchodząc w tym miejscu w szczegóły takiego pojmowania

znaczenia 4 pragnę jedynie stwierdzić, że koncepcja ta: 1/ nie pozwala

mówić o „byciu wyrażeniem w ogóle”, lecz zwrot „być wyrażeniem” ( ergo :

„być znaczeniem” - wszak istotą wyrażenia jest właśnie znaczenie)

zawsze relatywizuje do danego języka, w który „wpisany” jest jego

użytkownik, a każdy jest zawsze użytkownikiem jakiegoś języka, czyli

zawsze w jakiś język - chcąc tego czy nie - jest wpisany; 2/ koncepcja ta

zasadza się na odkrytych przez Ajdukiewicza, a występujących we

wszystkich językach, regularnościach dotyczących sposobu używania

wyrażeń w odpowiednich sytuacjach, w których znajduje się podmiot tego

języka. Z regularności tych zdają sprawę właściwe każdemu językowi

reguły (dyrektywy) uznawania zdań, które - czego Ajdukiewicz jeszcze

wówczas nie stwierdzał - należą do metajęzyka odnośnego języka

niższego rzędu i które pozwalają zdefiniować wspomnianą relację

Woleńskiemu. Obszerne fragmenty wykładów Ajdukiewicza z - jak je wówczas określał Ajdukiewicz –

semantyki logicznej opublikował prof. J.J.Jadacki w „Filozofii Nauki”, R.I, 1993, nr 1, s. 163-182

2 Ajdukiewicz dokonał semiotycznej eksplikacji wielu problemów filozoficznych, np.:problemu - idealizm

vs realizm, problemu uniwersaliów czy problemu - empiryzm vs aprioryzm.

3 Znaczeniem tym może być pojęcie nominalne albo funkcyjne, albo też logicznie rozumiany sąd, które to

kategorie - z grubsza rzecz biorąc - mogą być pojmowane, jeśli chodzi o ich ontologiczny status, jako

Fregeańskie Sinn lub Gedanke , jako Husserlowskie ideale Bedeutung z Logische Untersuchungen ,

bądź jako Satz an sich lub Begriff an sich B. Bolzany (por. Ajdukiewicz 1937, s. 265), aczkolwiek - co w

niniejszym artykule podkreślam - najbliższe owemu znaczeniu okazuje się być ideale Bedeutung

Husserla pojmowane jako ausdrückliche Bedeutung (por. Ajdukiewicz 1931, s. 135; Ajdukiewicz 1934a,

s. 147).

: Dokładną jej analizę przedstawiłem w monografii Język, wyrażenia i znaczenia. Semiotyka Kazimierza

Ajdukiewicza, Wyd. WSP: Częstochowa 1993 .

synonimiczności. Głoszą one, że użytkownik języka, znajdujący się w

danej sytuacji winien uznać takie to a takie zdanie, jeśli pragnie być nadal

użytkownikiem tego języka, to jest, jeśli nie chce - poprzez odrzucenie

tego zdania, bądź poprzez zajęcie neutralnej postawy asertywnej -

pogwałcać znaczeń wyrażeń tego języka. Uznanie tego zdania jest

bowiem przez wspomniane sytuacje motywowane; 3/ koncepcja ta może,

acz nie musi , być powiązana z teorią języków spójnych i zamkniętych. Nie

była z nią powiązana w rozprawie „ O znaczeniu wyrażeń” (1931 r.); była

natomiast - w rozprawie „Język i znaczenie” (1934 r.).

2. Trudno zgodzić mi się ze stwierdzeniem H. Skolimowskiego, kiedy

bierze się pod uwagę prace Ajdukiewicza a także wspomniane Wykłady ,

że ów filozof w swojej teorii znaczenia z lat 30. dlatego definiował

znaczenie jako wewnątrzjęzykową własność synonimicznych wyrażeń, bo

chciał uniknąć zarzutu hipostazowania, na które „filozofowie polscy byli

bardzo uczuleni głównie za sprawą Kotarbińskiego”. W punkcie 5.

niniejszego artykułu wskazuję, nie wchodząc w szczegóły semiotyczno-

ontologicznej argumentacji, że Ajdukiewicz bynajmniej nie żywił awersji

do abstrakcyjnych i ogólnych bytów, skoro wielokrotnie występował w

obronie uniwersaliów.

Nie mogę także zgodzić się z poglądem A. Lubomirskiego głoszącym,

że chociaż Ajdukiewicz wielokrotnie mówił o sądach w sensie logicznym,

których ontologiczny status wydaje się przywodzić na myśl status

Gedanke Fregego, to przecież kiedy Ajdukiewicz mówił, że wartość

logiczna odnosi się nie do sądów lecz do zdań i że musi być

zrelatywizowana do języka, to właśnie takie stawianie sprawy przez

Ajdukiewicza pozbawia tym samym - zdaniem Lubomirskiego -

zasadności opinie tych, którzy chcieliby widzieć Ajdukiewiczowskie

znaczenia jako przedmioty zbliżone swym ontologicznym statusem do

Gedanken Fregego.

Przytoczone przez Lubomirskiego stwierdzenie Ajdukiewicza nie

można pozostawić bez szerszego komentarza. Stwierdzenie to pochodzi

z 1935 r. - dokładnie: jest wypowiedzią Ajdukiewicza z paryskiego

Międzynarodowego Kongresu Filozofii Naukowej z września owego roku,

kiedy Ajdukiewicz był jeszcze radykalnym konwencjonalistą; stanowisko

to porzucił był w rok później, co ogłosił w Krakowie w trakcie III Polskiego

Zjazdu Filozoficznego. Radykalny konwencjonalizm był

epistemologicznym projektem wyrastającym z semiotycznej koncepcji

języków spójnych i zamkniętych oraz nawzajem nieprzekładalnych. Jeśli

zatem wyraz „prawdziwy” występuje w dwóch takich nieprzekładalnych

nawzajem językach (ściśle rzecz biorąc należałoby powiedzieć, że jeśli

występuje on w metajęzykach tych języków), to posiada w każdym z nich

odmienny, zrelatywizowany do tych języków sens; sens - co oczywiste -

nawzajem nieprzekładalny, podobnie jak nie są przekładalne, a zatem nie

są równoznaczne żadne dwa wyrażenia z dwóch nieprzekładalnych

nawzajem języków. Jednakże wyraz „prawdziwy” nie ma w tej

semiotyczno-epistemologicznej koncepcji klasycznego, to jest, inaczej

mówiąc, semantycznego sensu; wyraz „prawdziwy” ma w różnych, czyli w

nawzajem nieprzekładalnych językach, różne znaczenie (zob.:

Ajdukiewicz 1934c, s.191). Kiedy bowiem w latach 30. Ajdukiewicz mówił

o języku, zawsze miał na myśli język zinterpretowany intensjonalnie a nie

ekstensjonalnie. Semiotyka Ajdukiewicza z tego czasu jest semiotyką

areferencjalną, stąd użyciem wyrazu „prawdziwy”, podobnie jaki i innymi,

rządzi syntaktyczno-pragmatyczna dyrektywa uznawania zdań, która - w

przypadku tego wyrazu - głosi: jeśli chcesz mówić językiem J i nie chcesz

pogwałcić właściwego temu językowi przyporządkowania znaczeń, to na

podstawie uznania zdania Z tego języka powinieneś być gotów uznać

zdanie „zdanie ,Z’ jest w J prawdziwe”. Jednakże takie stawianie sprawy

przez radykalnego konwencjonalistę nie jest równoważne deklaracji jego

nieomylności, która brzmiałaby: „jeśli uznaję jakieś zdanie, to jest ono tym

samym prawdziwe”. Radykalny konwencjonalista twierdzi jedynie: „jeśli

uznaję zdanie, jestem gotów o tym zdaniu orzec, że jest ono prawdziwe”.

Nie stwierdza zatem równoważności „prawdy” i „uznawania”, a to, co

stwierdza jest de facto - acz Ajdukiewicz o tym nie mówi - cząstkową

definicją „ zdania o którym winno się być gotowym orzec jego

prawdziwość” za pomocą „zdania uznanego”, choć – jak sądzę – definicja

ta mogłaby mieć postać równoważności, czyli postać: ”uznaję zdanie ‘Z’

wtedy i tylko wtedy, gdy jestem gotów o zdaniu ‘Z’ orzec jego

prawdziwość”. Jest tak dlatego, albowiem – co zakładam – prawdziwy jest

odwrotny okres warunkowy: „jeśli jestem gotów orzec o zdaniu ‘Z’ jego

prawdziwość, to (tym samym) uznaję zdanie ‘Z’”. Zarówno akt uznania

zdania ‘Z’, jak i zaktualizowana gotowość (w sensie – dodaję od siebie –

„dyspozycyjność”) orzekania o zdaniu ‘Z’, że jest prawdziwe są

kategoriami pragmatycznymi oraz co więcej – i tu tkwi sedno mojego

założenia – są kategoriami równoważnymi. Nie definiuje zatem

Ajdukiewicz cząstkowo „zdania prawdziwego” za pomocą „zdania

uznanego” (co brzmiałoby: Jeśli osoba O uznaje zdanie Z, to zdania Z

jest prawdziwe), czyli nie miesza kategorii semantycznej z pragmatyczną

lub też nie redukuje całkowicie kategorii pragmatycznej do kategorii

semantycznej (oraz cząstkowo - kategorii semantycznej do kategorii

pragmatycznej), wszak nie definiuje cząstkowo zdania prawdziwego za

pomocą zdania uznanego .

Definicja cząstkowa oparta na warunku koniecznym albo

wystarczającym ustawia zakres tego, co definiowane do zakresu tego, co

definiujące w – odpowiednio - relacji podrzędności albo nadrzędności.

Owej hipotetycznej definicji cząstkowej zdania prawdziwego można

byłoby zatem postawić zarzut nieadekwatności, gdyż wspomniane

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: