ZNACZENIE AKTYWNOŚCI ZABAWOWEJ DLA DZIECKA ZDROWEGO I NIEPEŁNOSPRAWNWEGO
„Niepełnosprawni czują się mniej ułomni,
kiedy przebywają z osobami sprawnymi.
Poczucie kalectwa jest silniejsze wówczas,
gdy są wśród niepełnosprawnych.”
Frubel 1987, Berlin
Znaczenie integracji w rozwoju społecznym dzieci niepełnosprawnych
Wiele osób stara się dziś w kontaktach międzyludzkich w środowisku domowym lub sąsiedzkim, w pedagogice i innych dziedzinach życia o to, by niepełnosprawne osoby nie musiały żyć w izolacji, lecz aby ich obecność w codziennym życiu była oczywista. Uprzedzenia, niepewność i gnuśność utrudniają współżycia i skazują często osoby niepełnosprawne i ich rodziny na izolację.
Dlatego też konieczne, aby przygotowane do wspólnego życia było zapoczątkowane już w dzieciństwie. Z reguły małe dzieci sprawne i nie pełnosprawne podchodzą do siebie bez uprzedzeń, otwarcie, nie muszą przezwyciężać dystansu i oporu do inności koleżanek i kolegów. Wspaniałym pierwszym miejscem na tego typu spotkanie jest przedszkole, a następnie szkoła. Początkowo wyraźnie i widoczne zaburzenia ruchowe czy organów zmysłowych, budzą u dzieci zdrowych ciekawość. Chcą one wiedzieć, dlaczego inne dziecko nie może biegać, czy ono się jeszcze nauczy, co ono w ogóle potrafi, jak się porusza. Chcąc spróbować, jak to jest poruszać na wózku albo jak jako niewidomy posługiwać się zmysłem dotyku. Bardzo ważne jest, aby udzielać dzieciom konkretnych informacji dotyczących pytań budzących wątpliwości. W takich rozmowach mogą często pomóc terapeuci odpowiadający na pytania dzieci i pokazując, czego niepełnosprawne dzieci uczą się podczas terapii, jak się wobec nich zachować i jak im pomóc. Ważne jest również pokazanie, co niepełnosprawne dzieci mogą, a co jest dla nich niemożliwe, aby nie prowokować w otoczeniu postaw współczujących. Dzieci niepełnosprawne powinny uczestniczyć w tym wprowadzeniu i móc wyrazić swoje stanowisko oraz usłyszeć wyjaśnienia i akceptację swojej niepełnosprawności. Oczywistość i naturalność, z jaką większość dzieci reaguje na niepełnosprawność i przyjęcie do grupy, pomimo ułomności, wzmacnia zaufanie do siebie dzieci niepełnosprawnych i pomaga im odnaleźć swoją tożsamość. Bardzo pomocne tutaj są różne zabawy integracyjne dzieci zdrowych i niepełnosprawnych.
W okresie wzajemnego poznawania się w czasie zajęć i różnych zabaw dzieci zdrowe często naśladują niepełnosprawne. Zmaganie się z problemem niepełnosprawności i proces identyfikacji są ważne dla wzajemnego rozumienia się oraz uczenia się. Wspólne zajęcia i zabawy mają duże znaczenie. Dzięki nim stwarzamy dzieciom niepełnosprawnym naturalne okazje do naśladowania prawidłowych reakcji, ruchów, wzorów zachowań. W dzieciach zdrowych staramy się obudzić zrozumienie, tolerancję i gotowość niesienia pomocy dzieciom niepełnosprawnym.
Aktywność zabawowa dziecka odbywa się pod wpływem i naciskiem różnych czynników. Każde dziecko rozwija emocjonalne, społeczne i umysłowe zdolności, a na ich rozwój zarówno pozytywnie, jak i negatywnie oddziaływają doświadczenia, system wartości i poziom środowiska społecznego. Podczas zabawy dzieci wyrażają swoje potrzeby, zainteresowania, siłę woli, zamiary, szukają porozumienia z innymi dziećmi, dorosłymi, wyostrzają zdolności umysłowe, rozwijają sprawność motoryczną i mowę. Podstawą takiej zabawy jest jednak poczucie bezpieczeństwa. Stwarzając dziecku pozytywną atmosferę umożliwiamy mu konieczność doznania wszystkich doświadczeń, z których buduje ono obraz samego siebie i otaczającego je świata. Uczy się wnioskować i na podstawie swoich doznań tworzy pojęcia, odkrywa logiczne zależności między zjawiskami. Zabawa powoduje, że dziecko czuje się niczym nie skrępowane, ograniczone. Jest po prostu wolne w tym, co czuje, myśli, wykonuje.
Rola i specyfika zabawy w życiu dzieci niepełnosprawnych
O niepełnosprawnych dzieciach wiemy, że jeśli jedna lub więcej ze zdolności nie może się rozwijać z powodu upośledzenia, wówczas konieczne jest, aby te inne zdolności były intensywniej rozwijane, doświadczane i stymulowane dzięki zabawie oraz kontaktom z dziećmi i dorosłymi. Zabawa powinna dziecku zapewnić kształcenie i ćwiczenie umiejętności niezbędnych w praktycznym życiu, przybliżenie społecznych wartości, doświadczeń i uwarunkowań, rozwój aktywności twórczej i artystycznej. Aby osiągnąć ten rezultat, dziecko musi mieć bezpośredni kontakt ze społeczną rzeczywistością i z konkretnym otoczeniem fizycznym. Wówczas zabawa obudzi w dzieciach dużą energię w kierunku rozwoju i stymulacji potrzeb społecznych, emocjonalnych oraz kształcenia wszystkich funkcji poznawczych.
Obserwując dziecko niepełnosprawne podczas zabawy zauważamy szereg problemów, opóźnień i zaburzeń – opóźnienia w rozwoju, trudności w uczeniu się i koncentracji, problemy w zachowaniu i nawiązywaniu kontaktów, trudności w komunikowaniu, zaburzenia mowy, motoryki, sprawności wzroku i słuchu dziecka. Zabawy powinny dostarczać wielu bodźców i wrażeń oraz tworzyć psychologiczne warunki potrzebne dziecku. One kuszą dzieci do takich zachowań, których poza zabawą unikają z powodu przeżywanej niedołężności.
Dzieci niepełnosprawne z uwzględnieniem typu niepełnosprawności powinny brać udział w różnych formach zabaw integracyjnych. Dzieci niepełnosprawne umysłowo dzięki zabawie są stymulowane do działania oraz uczone mechanizmów podstawowych życiowych zachowań. Uczestnicząc czynnie w zabawach odbiór rzeczywistości staje się dla nich bardziej zrozumiały. Podstawowymi w przedszkolu integracyjnym powinny być pomoce naturalne, przedmioty znajdujące się na sali, w szkole, w domu, w najbliższym środowisku, np.: meble, przybory przedszkolaka, narzędzia, naczynia, ozdoby, rośliny, owoce, warzywa, wszelkie produkty spożywcze, ubrania, bielizna, obuwie oraz ludzie i zwierzęta. Zabawa powinna być związana z wykonywaniem wielu czynności praktycznych. Jeśli np. dzieci poznają łazienkę przedszkolną z jej wyposażeniem, powinny równocześnie zabawą wykonywać ćwiczenia z otwieraniem i zamykaniem drzwi, odkręcaniem i zakręcaniem kranu, myciem rączek. Zabawą może być także nauka korzystania z narzędzi, sprzętów lub zabawa w ubieranie się i rozbieranie ubranek, zawiązywanie butów lub wieszanie odzieży. W tego rodzaju zabawach bardzo ważna jest współpraca dzieci zdrowych z dziećmi niepełnosprawnymi umysłowo. ”Mimo odchyleń rozwojowych czynna zabawa wywołuje porządne zmiany w dyspozycjach psychicznych dziecka oraz przybliża do przyjętego w danym okresie i przez dane społeczeństwo ideału wychowawczego” (W. Okoń 1989).
W przypadku dzieci z Zespołem Downa ważne jest angażowanie przedszkolaka do zabaw z całą grupą. Potrzebne są różnorodne zabawki, ale nie powinno ich być w nadmiarze, gdyż dziecko nie będzie mogło skupić się tylko na jednym zadaniu. Rola zabawy wiąże się z poznawaniem świata poznawaniem ról społecznych otaczających je ludzi, a także swojej własnej życiowej roli. Gotowa zabawka nie może być skomplikowana, raczej powinna stwarzać możliwości wykorzystywania jej w różnorodny sposób. Przykładem takich zabawek są: laki, misie, klocki, zwierzątka, pojazdy, piłki. Dzieci z Zespołem Downa podczas zabaw chcą doznawać poczucia przynależności do kogoś oraz życzliwości. Przedszkole integracyjne pomaga tym dzieciom uzewnętrzniać swoje uczucia. Dzieci zdrowe swoim naturalnym zachowaniem uczą dzieci z Zespołem Downa jak ubierać i karmić lalkę, myć rączki, siedzieć przy stole. Dziecko niepełnosprawne poprzez obserwację i naśladownictwo w zabawie nabywa umiejętności potrzebne w codziennym życiu. Tym samym nabywa zaufania do otoczenia, uczy się współpracy, wywiązywania się z powierzonych obowiązków panujących w grupie np. podczas budowy z klocków. Staje się otwarte, kształcąc swoją spostrzegawczość, umiejętność reagowania.
W czasie zabaw dzieci niepełnosprawne budzą u pozostałych zachwyt, np. dziecko niewidome podczas rozpoznawania przedmiotów przez dotyk, dziecko niesłyszące podczas odczytywania mowy z ruchu warg, lub szybkiego spostrzegania i odnajdywania przedmiotów. Zabawy pozwalają na podniesienie w dziecku poczucia własnej wartości, zrekompensowania swoich ubytków. Pozwalają także na zauważenie przydatności pewnych nabytych umiejętności i wykorzystywania ich. Wspólne zabawy ruchowe, gry dydaktyczne przyczyniają się do zdyscyplinowania dzieci, do budzenia w nich uczuć społecznych i moralnych, mają one na celu utrwalenie i uporządkowanie wiadomości dzieci, ćwiczenie logicznego myślenia i mowy.
U dzieci autystycznych często trzeba nauczyć kontaktu z zabawkami przez stwarzanie sytuacji stymulujących naśladowanie, przez zachętę innych zdrowych dzieci. Zabawy te są często o charakterze manipulacyjnym i krótkotrwałym. Nierzadko zabawa dziecka autystycznego polega na automanipulacji; uderza ono w swoje ręce, nogi, inne części ciała, skubie ubrania, guziki. Uczestnictwo jego jest często bierne w zabawach grupowych lub częściowo czynne. Podczas zabaw dziecko autystyczne nie powinno przebywać samo. Podana zabawka przez zdrowego kolegę często staje się bodźcem do rozpoczęcia zupełnie przypadkowego działania. Stukając, dziecko ćwiczy umiejętności operowania nim, a stopniowo zaczyna to robić zgodnie z przeznaczeniem. Taka spontaniczna zabawa może być wspaniałym pretekstem do podjęcia lub stworzenia wspólnej zabawy całej grupy przedszkolaków.
U dzieci niepełnosprawnych ruchowo zabawy grupowo – integracyjne pozwalają na akceptacje własnego inwalidztwa i poczucia koleżeństwa. Sprawniejsze dziecko może pomagać mniej sprawnemu w takich czynnościach samoobsługi, jak rozbieranie i ubieranie, zapinanie guzików. Podczas sprzątania ze stołu po śniadaniu jedno dziecko trzyma tackę, a drugie stawia na niej kubki, na zajęciach plastycznych jedno dziecko rozlewa wodę do wiaderek, a inne wylewają brudną wodę, w której płukały pędzelki. Współdziałanie w parach występuje podczas wielu gier i zabaw ruchowych i rytmicznych, np.: dzieci podają sobie piłki w parach, pomagają podnieść się współćwiczącemu podając mu rękę.
Kształtowanie umiejętności współdziałania z innymi dziećmi ma ogromne znaczenie w procesie wychowania społecznego. Zabawy z grupą mają wpływ na kształtowanie motywacji do współdziałania, uczenia się naśladownictwa, ekspresji przeżyć, podejmowania zaobserwowania u innych działań. Dzieci spontanicznie wyrażają uznanie wobec niepełnosprawnych rówieśników. Kiedy niepełnosprawnemu koledze lub koleżance uda się wykonać trudną czynności, inne dzieci wtedy klaszczą w dłonie i podziwiają. Często proponują zabawy dostosowane do możliwości swoich rówieśników. Dzięki obcowaniu z niepełnosprawnym dzieckiem mogą one sobie przyswoić takie sposoby zachowania, które dadzą im możność rozumienia słabszych i spotkania się z nimi w atmosferze wolnej od leku i niepokoju.
Wszystkie funkcje psychiczne człowieka kształtują się i doskonalą w jego działaniu. Dlatego działalność zabawowa dziecka odgrywa ważną rolę w jego życiu; dzięki niej kształtują się fizyczne i umysłowe funkcje, zdolności ruchowe, spostrzegania, pamięć, wyobraźnię oraz myślenie i mowę. Rozwój mowy i myślenia dziecka odbywa się w trakcie rozwoju jego działalności, wpływając ze swej strony na dalszy rozwój tej działalności. Rozwój umysłowy dziecka jest więc ściśle związany z całokształtem jego działalności, której główną formą w wieku przedszkolnym jest zabawa. Dlatego dla rozwoju umysłowego dziecka ważne jest również to, jak się ono bawi.
Opracowanie: Aneta Rosłoń-Nowak, pedagog
1
AGARR