,,Powstanie i rozwój gospodarki światowej”
Co to jest gospodarka światowa?
Gospodarka światowa to zbiór różnych podmiotów (w tym gospodarek narodowych) prowadzących działalnością gospodarczą na różnych poziomach - regionalnym, ponadregionalnym, międzynarodowym i globalnym, oraz sieć powiązań i współzależności między nimi.
Gospodarkę światową można rozpatrywać w różnych aspektach:
· aspekt geograficzny - gospodarka obejmujaca całe regiony świata, zajmuje się wymianą handlową i przepływem czynników wytwórczych z uwzględnieniem różnych barier i granic;
· aspekt ekonomiczny - dotyczy zależności między różnymi podmiotami, związanych z procesami produkcji, transportu, sprzedaży; uwzględnia kategorie popytu globalnego oraz rynków zbytu;
· aspekt czasowy - polega na uwzględnieniu w analizach zmienności w czasie składowych gospodarki światowej;
· aspekt systemowy - polega na rozpatrywaniu zagadnienia gospodarki światowej jako zbioru niezależnych kultur i systemów politycznych,
W kształtowaniu się gospodarki światowej ogromną rolę odgrywają prawidłowości, wyznaczające kierunek rozwoju systemu. Do najistotniejszych należą:
· tendencja do otwierania się systemów gospodarczych poszczególnych państw i ich grup; jedną z przyczyn tego procesu jest szukanie coraz to nowych substytutów dla produkowanych wyrobów;
· ułatwiony przepływ wiedzy i transfer technologii dzięki, czemu możliwe jest szybsze "przenoszenie" się postępu technicznego i - co za tym idzie - szybsze zmiany w produkcji i całej gospodarce;
· skłonność do naśladowania obcych wzorców, co prowadzi do unifikacji oczekiwań klientów (popytu) oraz struktury oferowanych dóbr i usług (podaży), dotyczy to w równej mierze sfery konsumpcyjnej i inwestycyjnej (produkcyjnej).
Ewolucja gospodarki od starożytności do współczesności
3500 r. p. n.e. – 500 r. n.e.
W cywilizacjach starożytnych (sumeryjskiej, egipskiej, indyjskiej i chińskiej) podstawą gospodarki było rolnictwo. W Mezopotamii i Egipcie uprawa roli i hodowla zwierząt opierała się na szeroko rozwiniętym sztucznym nawadnianiu. Również Rzymianie zajmowali się rolnictwem. Natomiast w gospodarce Greckiej ze względu na ukształtowanie terenu rolnictwo odgrywało mniejsza role. W Grecji zajmowano się głównie rzemiosłem i handlem zamorskim.
Ze względu na wzrost liczby ludności miejskiej i postęp w dziedzinie rzemiosła regulowały rozwój handlu wewnętrznego. Duża role odegrały rynki lokalne ale także z umacnianiem się państw powstały regionalne centra handlowe. Pojawienie się pieniądza kruszcowego stało się dużym ułatwieniem dla kupców .
Starożytne cywilizacje oddziaływały na rozległe obszary , dokonywano to za pośrednictwem handlu dalekosiężnego. Władze wielkiego imperium jakim był Egipt grabili, kspoatowali i narzucali warunki podbitym krajom i ludom. Kolonizacja Grecka stanowiła bardzo ważny krok w rozwoju cywilizacji i handlu zamorskiego po czym zdominowali cały handel w basenie Morza Śródziemnego.
W Rzymie handel zagraniczny nie odgrywał ważnej roli lecz dominowała wymiana wewnętrzna. Potęgę gospodarczą Rzymu zapewniły zyski z podbojów innych państw. Międzynarodowy handel prowadziły Galia i Germania co było skutkiem pozostawienia im znacznej autonomii.
Lata 500-1500
Gospodarka w okresie średniowiecza miała mniej powiązań o charakterze światowym niż gospodarka w starożytności. W Europie w XI – XIV w. Przeobrażenia które miały miejsce spowodowały powstanie gospodarki towarowo-pieniężnej. Czynnikami które pomogły w rozwoju tej gospodarki był m.in. dostęp do ziemi, zerwanie z niewolnictwem i wprowadzenie nowych technik i wynalazków. Ustrój feudalny głownie opierał się na poddaństwie chłopów i ich wyzwolenie było łatwiejsze niż w starożytności.
Zaczęto udoskonalać metody wydobywania i obróbki rud metalu i poznanie technik przędzalniczych i również tkackich. Co z kolei doprowadziło do podziału pracy miedzy wsią a miastem. W Europie rozkwit gospodarczy przypadł na okres XI – XII w. Dzięki rozwojowi gospodarczemu było można zredukować kosztów wytwarzania i wykształcenie specjalizacji produkcji. Zaczęły pojawiać się kapitalistyczne formy produkcji szczególnie w miastach Włoskich i Flamandzkich. Centrum gospodarcze w średniowieczu stanowił basen Morza Śródziemnego szczególnie takie miasta jak: Wenecja i Genua. Również osiągnięcia gospodarcze Arabów były imponujące ich ekspansja obejmowała Półwysep Arabski. Bliski Wschód, Persję, Afrykę Północną i Półwysep Iberyjski. Podboje Arabskie miały inny charakter niż podboje Germańskie. Różnica polegała na tym ze Arabowie nie niszczyli podbitych krajów lecz to zastanego ładu administracyjno-gospodarczego i wnosili osiągnięcia własnej cywilizacji. Również w czesnym średniowieczu przypada dał rozkwit państwa Chińskiego. Chińczycy mieli dobrze rozwinięte rolnictwo a przemysł tekstylny i hutniczy był na wyższym poziomie niż europejski.
W średniowieczu dominowały trzy tendencje rozwojowe w handlu międzynarodowym. Pierwsza wiąże się z handlem bizantyjskim-jedynym kontynuatorem gospodarczych osiągnięć antyku. Druga dotyczy ekspansji handlowej Arabów a trzecia dotyczy handlu śródziemnomorskiego. Pod koniec średniowiecza centrum handlu międzynarodowego był Basen Morza Śródziemnomorskiego a także istotnym wydarzeniem w rozwoju handlu europejskiego było utworzenie związku miast Hanzy który działał w basenie Morza Bałtyckiego i Morza Północnego. Skuteczność związku hanzeatyckiego wzmacniały instytucje, które miały uprawnienia poddaństwa, m.in. flota, służby porządkowe i ochrona bezpieczeństwa.
W latach 1500 – 1800 kraje uprzemysłowione dokonały dużego postępu w budowaniu rynku światowego. W XVIII w nastąpił rozwój sił wytwórczych, który spowodował zmiany stosunków produkcji struktur społecznych i poziomu życia ludności. Nadal podstawa gospodarki było rolnictwo natomiast na końcu XVIII w. w Anglii więcej niż trzecia część czynnej zawodowo ludności była zatrudniona w rolnictwie. Zasługa Anglii i Niderlandów był rozwój agrotechniki. postęp w rolnictwie polegał na upowszechnieniu nowości i przenoszeniu ich na nowe obszary nastąpiło również kształtowanie się w niektórych regionach specjalizacji np. uprawy lub hodowla.
Największe i najszybciej zachodziły zmiany w Anglii miały one klasyczny przebieg i oddziaływały one na industrializację kontynentu. Przewrót techniczny dotyczył górnictwa, metalurgii i przemysłu włókienniczego. A zastosowanie pary wodnej jako źródła energii, które zastępowało energie ludzkich mięśni, było największym momentem w przechodzeniu przemysłu do nowej epoki. W pierwszej połowie XVIII w wprowadzono wiele innowacji a w drugiej połowie ich liczba podwoiła się co doprowadziło do wzrostu produkcji i wzbogaceniu jej asortymentu. Centrum gospodarki światowej przesunęło się na Wyspy Brytyjskie w Europie podobny rozwój osiągnęły tylko Niderlandy. W Azji tylko Japonia zaczęła się rozwijać w dziedzinie rzemiosła i handlu. Gospodarka Afryki i obu Ameryk przed przybyciem Europejczyków opierała się tylko na rolnictwie. W ciągu trzech wieków w XVI –XVII w. zmienił się handel międzynarodowy. skończył się okres dominacji miast na rzecz państw. Drugą tendencją rozwojową było poszerzanie się handlu międzynarodowego w międzykontynentalny co było możliwe dzięki rozwojowi żeglugi. Powstały także pierwsze domy maklersko-handlowe, które przeobrażały się w banki również powstawały instytucje zajmujące się udzielaniem kredytów, wymiana walut lub zamiana złota na pieniądze.
W latach 1800-1870 wzrost tempu dochodu narodowego świata był dwukrotnie wyższy od przyrostu populacji. Europa miała największą dynamikę wzrostu PKB a w 1870 było to 45% globalnego PKB. zmiany dokonały się w strukturze gospodarczej poszczególnych krajów. Pojawił się duży przepływ ludności z rolnictwa do przemysłu i działu usług. W krajach wysoko uprzemysłowionych zatrudnienie w rolnictwie spadło około o 20% a w Anglii w rolnictwie pracowało tylko 23% ogółu zatrudnionych. Zaraz po Wielkiej Brytanii do państw uprzemysłowionych dołączyły takie państwa jak: Francja, Belgia, Stany Zjednoczone, Szwajcaria, Niemcy, Austrio - Węgry i Szwecja. Postęp techniczny spowodował ze w latach 1820 do końca XVIII w produkcja przemysłowa świata wzrosła 30 krotne . 1/3 globalnej produkcji na świecie przypadała Wielkiej Brytanii zaraz na drugim miejscu znalazły się Stany Zjednoczone które na początku wieku nie mieściły się w czołówce. W krajach które weszły na drogę industrializacji wzrosło rolnictwo a do 1870 roku rolnictwo dostarczyło 6 razy więcej produktów niż na początku XVIII wieku. Wynikiem liberalizacji wymiany międzynarodowej był duży wzrost obrotów handlowych. Światowy handel w latach 1800-1870 wzrósł 8-krotnie, zwiększył się asortyment towarów i pojawiły się nowe wyroby przemysłowe i rolnicze a także wzrósł handel kolonialny. Dzięki rozwoju w dziedzinie transportu i komunikacji handel międzynarodowy był ułatwiony. Wielkie znaczenie miała sieć połączeń kolejowych które miały wszystkie rozwinięte kraje a w transporcie morskim pojawiła się era statków parowych i pojawianie się telegrafu zmieniło sytuacje w komunikacji.
W 1870-1914 ukształtowały się podstawy gospodarki monopolistycznej. Proces koncentracji produkcji i centralizacji kapitału doprowadził do powstania dużych przedsiębiorstw, które dążyły do monopolizacji produkcji i rynków zbytu. Dużym znaczeniem dla rozwoju gospodarki miało wykorzystanie elektryczności i silnika spalinowego. Z związku z czym pojawiły się nowe gałęzie produkcji: przemysł elektrotechniczny i przemysł samochodowy także osiągnięto duży postęp techniczny i technologiczny osiągnięto w hutnictwie oraz w przemyśle chemicznym i maszynowym. Wzrost światowej produkcji przemysłowej w krótkim czasie zwiększył się o 250%. Największą dynamikę wzrostu produkcji przemysłowej osiągnęły stany zjednoczone ( wzrost 9-krotny) i Niemcy (wzrost 5,5-krotny) a udział W. Brytanii w światowej produkcji spadł z około 32% w 1870 r. Do 14% w 1913 r. W przemyśle występował wzmożony ruch kapitałów na rynkach krajowych i zagranicznych. Kraje rozwinięta cześć dochodów przeznaczyły na inwestycje zagraniczne. W latach 1870-1914 globalne nakłady na inwestycje zagraniczne wzrosły 5 –krotne i osiągnęły 50 mld dol. W tym zakresie przodowała Europa miała prawie 90% udziału. Przed wybuchem pierwszej wojny światowej największym inwestorem zagranicznym była W. Brytania. Pod koniec XIX w. powstawały pierwsze przedsiębiorstwa transportowe a przed 1914 r. Wytwarzały one 6% produkcji światowej. Zwiększenie stopnia współzależności ekonomicznej miedzy poszczególnymi krajami spowodowało szybkie przenoszenie się zaburzeń i załamań gospodarczych z jednego obszaru na inne. Największy kryzys rozpoczął się w 1873 roku i po raz pierwszy ogarnął prawie wszystkie kraje europejskie i północno amerykańskie.
Postęp techniczny również był zauważalny w rolnictwie. Mechanizacja i zastosowanie nawozów sztucznych wydatnie przyczyniła się wzrostu wydajności z hektara oraz do zwiększenia globalnej produkcji rolnej. Stany Zjednoczone w zakresie mechanizacji rolnictwa znacząco wyprzedziły Europę. W XIX wieku produkcja rolna na mieszkańca zwiększyła się 3-krotnie a przemysłowa 19-krotnie. W gospodarce krajów rozwiniętych rosła rola usług i następował szybki rozwój budownictwa. Wzrost gospodarczy wymusił ekspansję handlu międzynarodowego. W końcu XIX i na początku XX w dynamika międzynarodowych obrotów handlowych ponownie wzrosła. W. Brytania nadal była największa potęga handlowa świata jej pozycje wzmacniała potęga imperium kolonialnego ale nastąpił spadek udziału W.Brytani w handlu międzynarodowym z 22% w 1870 r. do 15% w 1913 r. Rozwój wszystkich działów gospodarki sprawił, ze przyrost PKB był duży. W latach 1870 –1913 największy wzrost dochodów miał miejsce w Ameryce Północnej ponad 2 –krotny. Natomiast w Azji zaległości nadrabiała Japonia wzrost prawie 2-krotny. W Europie PKB powiększył się rocznie o 1,5%.
Głównymi czynnikami integrującymi gospodarkę światową były: handel międzynarodowy, stosowanie międzynarodowej waluty złotej, międzynarodowe inwestycje i przedsiębiorstwa, międzynarodowa migracja oraz rozwój transportu i komunikacji. Przed 1914 r. Na Europę przypadało więcej niż połowa światowej produkcji i światowego handlu.
W latach 1914-1939 przed wybuchem pierwszej wojny światowej ukształtował się system międzynarodowego podziału pracy, który zapewnił krajom uprzemysłowionym dobrobyt. System ten załamał się w wyniku kataklizmu wojennego. Państwa biorące udział w wojnie rozbudowały na dużą skale potencjał militarny, około 70% przemysłu europejskiego produkowało na rzecz machiny wojennej. Pierwsza wojna światowa spowodowała ogromne straty o charakterze gospodarczym. Koszty materialne wojny łącznie ze zniszczeniami wojennymi szacuje się na 273 mld dol ( w cenach z 1918 r). Wojna spowodowała poważne zmiany w układzie sił w gospodarce światowej. Stany Zjednoczone i Kanada wytwarzały więcej wyrobów przemysłowych niż wszystkie kraje Europy Zachodniej. Główne centrum przemysłowe świata przesunęło się z Europy do Ameryki Północnej. Działania wojenne spowodowały poważne zakłócenia w stosunkach handlowych a obroty handlowe niektórych państw zmalały. Wojna stała się tez przyczyna perturbacji w zakresie międzynarodowych rozliczeń finansowych problem długów i reparacji wojennych trwał do lat 30.
W 1929 –1933 nastąpił największy w dziejach gospodarki kapitalistycznej kryzys. Kryzys ten odróżniał się od innych dłuższym czasem trwania i szerokim zasięgiem geograficznym, siła oddziaływania i niespotykana jak do tąd skala obniżenia wskaźników wzrostu gospodarczego. Produkcja gospodarcza świata bez ZSRR w 1932 r. Spadła o 33% w porównaniu do 1928r.
Zaczęto odrzucać tezę tradycyjnej nauki ekonomii o automatycznym przezwyciężaniu kryzysów i zaburzeń w gospodarce kapitalistycznej w wyniku działania swobodnych sil rynkowych. przez zalecenia Johna Maynarda Keynesa w wielu krajach zaczęto wprowadzać programy interwencyjne. W Stanach Zjednoczonych i w państwach faszystowskich miały odmienna wymowę polityczno-spoleczną. Ich podstawa był sposób walki z depresja, polegający na aktywnej gospodarczej roli państwa. W wyniku przeprowadzenia reform w latach 1933-1938 w Stanach Zjednoczonych produkcja przemysłowa wzrosła o 87% a Japonia podwoiła swój potencjał przemysłowy natomiast Niemcy po podjęciu działań zbrojnych zwiększyli o 122% produkcje. Odmienna politykę prowadzono ZSRR wprowadzono industrializacje. Produkcja przemysłowa w latach 1933-1938 wzrosła o 150% co doprowadziło do przekształcenia ZSRR z kraju rolniczego w kraj pzremyslowo-rolniczy. większe znaczenie nabrały nowe gałęzie przemysłowe oparte na osiągnięciach naukowych i technicznych tj. przemysłu motoryzacyjnego, lotniczego, elektrotechnicznego, chemicznego i elektronicznego. Przez co nastąpiły zmiany w strukturze gospodarki krajów uprzemysłowionych np. w W.Brytanii w rolnictwie pracowało 6% ludności w latach 30. pomimo dominacji protekcjonalizmu nad liberalizmem w handlu obroty towarowe w 20 leciu międzywojennym były większe niż kiedykolwiek wcześniej. Wahania koniunktury i napięcia miedzy poszczególnymi państwami w gospodarce jak i w polityce prowadziły do rozprzestrzeniania się negatywnych zjawisk a co prowadził do dezintegracji. W latach 20 w większości państw wprowadzono system dewizowo-złoty a część sztabowo-złoty. Trudności w gospodarce światowej spowodowały ze poziom życia ludności niewiele się poprawił. W 1914-1939 r. Średnie roczne tempo wzrostu dochodu narodowego w krajach uprzemysłowionych wyniosło 1%. Wzrost PKB w krajach było zróżnicowane. Największe było w krajach nordyckich a po za Europa w Stanach Zjednoczonych a w Japonii i Ameryce Łacińskiej od 2 % do 3 %.
Lata 1947-1956
Charakteryzowały się wyjątkową wysoką dynamiką rozwoju gospodarki światowej i jej wyjątkową stabilnością. Wahania koniunktury zdarzały się rzadko oraz przybierały postać powolnego wzrostu produkcji. Dobra koniektura w krajach kapitalistycznych nakręcana była przez plan Marshalla, następnie przez wojnę koreańska. Państwa biorące udział w wojnie rozbudowały na ogromną skalę potencjał militarny- ponad 70% przemysłu europejskiego produkowało na rzecz machiny wojennej. Wydawanie ogromnych sum pieniężnych na przemysł zbrojeniowy wpłynęło negatywnie na inne działy gospodarki. Pierwsza wojna światowa, oprócz bezprecedensowych strat ludnościowych, spowodowała poważne straty o charakterze gospodarczym.
Wojna spowodowała poważne zmiany w układzie sił w gospodarce światowej. Wszystkie kraje Europy Zachodniej wytwarzały mniej wyrobów przemysłowych niż Stany Zjednoczone i Kanada. Główne centrum przemysłowe świata przeniosło się więc z Europy do Ameryki Północnej. Działania wojenne spowodowały również poważne zakłócenia na linii stosunków handlowych. Obroty towarowe większości państw wyraźnie zmalały. Ameryka Północna doganiała Europę pod względem obrotów handlowych. Wojna stałą się tez przyczyną perturbacji w zakresie międzynarodowych rozliczeń finansowych- problem długów i reparacji wojennych trwał prawie do końca lat 30 XX w. Istotną zmianą w międzynarodowym podziale pracy po pierwszej wojnie światowej było ukształtowanie się nowej struktury gospodarczej ( na obszarze Europy i Azji)-ZSRR- w której rynek zastępowało centralne planowanie i zarządzanie. To nie był jednak główny czynnik który doprowadził do dezintegracji w międzynarodowym podziale pracy – był nim wielki kryzys gospodarczy w latach 1929-1923. Kryzys ten charakteryzował się załamaniem koniunktury, długim okresem trwania, obejmował szeroki zasięg geograficzny, siłą oddziaływania oraz niespotykaną skalą obniżenia wskaźników wzrostu gospodarczego. Kryzys ten zmusił polityków i ekonomistów do zmiany poglądów na temat metod polityki gospodarczej państwa. Odrzucono tezę o automatycznym przezwyciężeniu kryzysów i zaburzeń w gospodarce kapitalistycznej w wyniku swobodnego działania sił rynkowych. W wielu krajach zaczęto wprowadzać programy interwencyjne. Za ich podstawę działania uznawano sposób walki z depresją, polegający na aktywnej gospodarczej roli państwa. Państwo nakręcało koniunkturę przez wzrost wydatków, przeznaczonych na tworzenie dodatkowego popytu na dobra inwestycyjne i konsumpcyjne.
Dzięki przeprowadzonym reformom w wielu krajach wzrost gospodarczy uległ znacznemu przyspieszeniu. W ciągu pięciu lat, a dokładniej od 1933 do 1938 roku, produkcja przemysłowa w Stanach Zjednoczonych wzrosła o 87%. Japonia natomiast miała również na swoim koncie imponujące dokonania, ponieważ w tym okresie podwoiła swój potencjał przemysłowy. Niemcy po podjęciu zbrojeń powiększyły swoją produkcje o 122%. Odmienną jednak politykę gospodarczą realizował Związek Radziecki. Względy polityczno-ideologiczne zdecydowały o rozpoczęciu w tym kraju industrializacji- produkcja przemysłowa wzrosła o 150%. ZSRR przekształcił się więc z kraju rolniczego w kraj przemysłowo-rolniczy. Postęp tu jednak dotyczył głównie przemysłu zbrojeniowego i ciężkiego.
Mimo wielu licznych barier gospodarka światowa w okresie międzywojennym uczyniła znaczący krok w kierunku nowoczesności. W szybkim tempie rosła wydajność pracy w przemyśle i rolnictwie dzięki rozwojowi mechanizacji i wykorzystania energii elektrycznej. Następował też wzrost znaczenia nowych gałęzi przemysłowych opartych na osiągnięciach naukowych i technicznych ( przemysłu motoryzacyjnego, lotniczego , chemicznego, elektronicznego czy elektrotechnicznego). Konsekwencją tego stanu rzeczy były zmiany w strukturze krajów uprzemysłowionych. W kraju o nowocześniejszej strukturze – Wielkiej Brytanii- na początku lat trzydziestych tylko 6% ludności pracowało w rolnictwie. W pozostałych krajach zachodu również malało znaczenie rolnictwa. Jednak w Belgii, Holandii, Francji, Niemczech, Austrii, Szwajcarii, Australii oraz USA w 1930 r. w dziale tym pracowała prawie ¼ ludności. Analizując stosunki handlowe w okresie międzywojenny widoczne jest, że ponad połowa światowego handlu przypadała na Europę nie wliczając w to ZSRR. Na pierwszym miejscu w handlu międzynarodowym zdecydowanie wysunęły się Stany Zjednoczone. Wielka Brytania- największa potęga handlowa przedwojenna- mimo supremacji w Europie miała spore kłopoty z utrzymaniem się na rynkach zagranicznych. Pomimo dominacji protekcjonizmu nad liberalizmem w handlu, wzajemne obroty towarowe w dwudziestoleciu międzywojennym były dużo większe niż wcześniej. Częste wahania koniunktury i napięcia między poszczególnymi państwami na tle gospodarczym jak i politycznym prowadziły jednak do rozpowszechniania się negatywnych zjawisk, a rezultacie do dezintegracji. Zmiana układu sił w gospodarce światowej oraz zmniejszenie zasobów złota już w latach 20 wymusiło modyfikacje międzynarodowego systemu walutowego. Większość rozwiniętych gospodarczo krajów przyjęła system dewizowo-złoty, a część sztabowo-złoty. Perturbacje gospodarki światowej spowodowały że poziom życia ludności miało co się poprawił. w Latach 1914-1939 średnie roczne tempo wzrostu dochodu narodowego w krajach uprzemysłowionych wynosiło tylko 1%. Tempo wzrostu w krajach nordyckich, w Holandii, Szwajcarii, a poza Europą w USA, w krajach Ameryki Łacińskiej wahało się od 2-3%.
Lata 1939-1947
Charakteryzowały się znaczną drogą ewolucyjna, jednak skutki drogi ewolucyjnej spowodowały wystąpienie w gospodarce światowej istotnych problemów. O skali wojennego konfliktu oraz o stanie w jakim znajdowała się gospodarka światowa po zaprzestaniu działań wojennych świadczy stosunek kosztów wojny i strat materialnych. Przyspieszony wzrost gospodarczy miał miejsce przede wszystkim Ameryce Północnej, Europie Zach. oraz w krajach bloku socjalistycznego. Wpływ pozostałych regionów na produkcję światową był marginalny, wyjątek stanowiła jedynie Japonia. W szczytowym okresie zimnej wojny wysoka ekonomiczna pozycja USA jeszcze się umocniła. Na USA przypadało ok. 45%globalnej produkcji przemysłowej. Większość państw Europy Zachodniej po przejściowych trudnościach także weszła na ścieżkę przyspieszonego wzrostu gospodarczego. W 1951 ich produkcja przemysłowa wzrosła o połowę sprzed okresu wojny. Do połowy lat pięćdziesiątych wspólną cechą gospodarki wschodu i zachodu był szybki wzrost produkcji przemysłowej. W latach 1950-1955 produkcja przemysłowa w ZSRR i poszczególnych europejskich krajach realnego socjalizmu rosła w granicach od 13 do 20 % rocznie. W tym czasie przemiany zachodzące w bloku socjalistycznym były ważnym czynnikiem pobudzającym do większej aktywności gospodarkę państw zachodnich.
Głównym czynnikiem napędzającym rozwój gospodarki światowej był handel międzynarodowy. W latach 1948-1958 eksport z krajów kapitalistycznych wzrósł o 80%, natomiast kraje socjalistyczne osiągały bardzo słabe wyniki. Wprowadzenie przez Stany Zjednoczone embarga na tzw. dobra strategiczne doprowadziło do załamania się handlu pomiędzy Wschodem a Zachodem. Wymiana między blokami oscylowała wokół 3 mld dolarów rocznie. Największy wpływ na handel międzynarodowy miały Stany Zjednoczone. W połowie lat 50 ¼ towarów na świecie była sprowadzana z i do Ameryki Północnej. Drugie miejsce w tej kategorii miała Wielka Brytania, następne były Francja i RFN.
Od końca lat 40 ważna rolę w gospodarce światowej zaczęły odgrywać procesy integracyjne. Te ambitne projekty zaczęły wprowadzać jako pierwsi kraje Beneluksu. Ważnym etapem integracji zachodnioeuropejskiej było utworzenie Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali w 1951r. Przemysł stalowy i górniczy Francji, RFN, Włoch oraz Beneluksu został poddany wspólnemu systemowi zarządzania. Państwa bloku socjalistycznego w 1949r utworzyły wspólnotę RWPG. Powstanie i działalność tej organizacji zdominowały jednak względy polityczne i militarne. Przyspieszony wzrost gospodarczy wywierał duży wpływ na poziom życia ludności- co dało się najbardziej zauważyć na Zachodzie. Tempo powiększenia się PKB było najwyższe w historii: dla świata ok. 5% rocznie , natomiast na mieszkańca 3,5%. Większość światowego PKB przypadła na rozwinięte kraje kapitalistyczne.
Od połowy lat 50 do lat 70 XX w. gospodarka światowa nie rozwijała się równomiernie na wszystkich kontynentach. Ekspansja gospodarcza była głownie udziałem państw zachodnich. Co raz wyraźniej rysował się podział gospodarczy świta kapitalistycznego na trzy główne ośrodki. Groźnym ekonomicznym rywalem Stanów Zjednoczonych stała się Japonia oraz Europa Zachodnia , która po powstaniu dwóch ugrupowań : Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) i Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA), wzmocniła swoją regionalną siłę. Do poziomu grup państw uprzemysłowionych zbliżały się tzw. Tygrysy Azjatyckie, zaopatrzone w japoński model rozwoju. Było to Hongkong, Singapur, Tajwan, Korea Płd., oraz w mniejszym stopniu Tajlandia i Malezja. Głównie dzięki pomocy ze strony Ameryki wzrost gospodarczy w tych krajach był wyraźny.
Decydujący wpływ na dynamikę rozwoju krajów kapitalistycznych miały osiągnięcia naukowo-techniczne oraz przepływ nowoczesnych technologii realizowanych głównie za pośrednictwem międzynarodowych ugrupowań kapitałowych. Widoczny postęp dokonał się w automatyzacji, elektronice oraz telekomunikacji i informatyce. Jednocześnie malało w gospodarce znaczenie tradycyjnych gałęzi przemysłu tj. górnictwa węgla, hutnictwa żelaza i tzw. chemicznego przemysłu ciężkiego. Węgiel zastępowano tanią ropą naftową i gazem ziemnym. Wzmożony popyt na wykwalifikowaną siłę robocza doprowadził do zmian wielkości i struktury zatrudnienia w poszczególnych sektorach gospodarki. Zatrudnienie w rolnictwie w Wielkiej Brytanii w latach 70 zmniejszyło się do 3 procent ogólnie zatrudnionych, w USA do ok.5%, a w RFN do 8,5%. Coraz więcej ludności pracowało w usługach: Wielka Brytania ponad 50% i USA 60% zatrudnionych. Natomiast w pozostałych krajach Europy Zachodniej 40-50%. W państwach realnego socjalizmu zmiany w strukturze zatrudnienia miały inny charakter. Nastąpił znaczny odpływ pracowników z sektora rolniczego do przemysłu, a usługi były zaniedbane. Tempo rozwoju gospodarczego w krajach zachodnich było imponujące-prawie wszystkie kraje w 1970 roku podwoiły produkcję z 1950 roku. Najwyższy rozwój przeżyła jednak Japonia, jej wskaźnik wzrostu w latach 60 wynosił ponad 12% rocznie. W krajach członkowskich RWPG w latach 60 średni roczny przyrost produkcji przemysłowej w porównaniu z latami poprzednimi zmalał prawie o połowę i utrzymywał się w granicy 9%. Wielki wysiłek skierowany na rozwój przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego doprowadził do zaniedbania sektorów rolnictwa i usług, a także przemysłu produkcyjnego produkującego dobra konsumpcyjne.
W rezultacie postępu agrotechnicznego w rozwiniętych krajach kapitalistycznych rosły plony z hektara. U progu lat 70 plony z pszenicy, bawełny i kukurydzy rosły w bardzo szybkim tempie. W latach 60% w wyniku kolektywizacji w krajach socjalistycznych gospodarstwa państwowe zajmowały 80-90% ogólnej powierzchni upraw.
Lata 1970-1989
Rozwój gospodarki światowej na początku lat 70 zakłóciły dwa groźne kryzysy walutowy i energetyczny, które objęły większość państw globu. W 1971 roku Stany Zjednoczone zawiesiły wymienialność dewiz dolarowych na złoto, co dało początek kryzysowi walutowemu. W 1973 roku państwa zrzeszone w OPEC wprowadziły embargo na dostawy ropy naftowej do niektórych krajów kapitalistycznych oraz podniosły jej cenę i ograniczyły wydobycie. Oba kryzysy spowodowały wielki wstrząs na rynku światowym i były bezpośrednią przyczyną perturbacji cenowych i płatniczych co w konsekwencji w latach 1974-1975 doprowadziło do załamania gospodarczego we wszystkich uprzemysłowionych krajach kapitalistycznych, a później w bloku socjalistycznym.
W drugiej połowie lat 70 sytuacja rozwiniętych krajów kapitalistycznych zaczęła się stopniowo poprawiać. Wzrost gospodarczy był jednak dużo wolniejszy niż w poprzednich dekadach. Średnie tempo wzrostu produkcji przemysłowej w świecie Zachodu w latach 70. i 80. przekraczało 3% rocznie. Wzrost produkcji rolnej w krajach kapitalistycznych był wolniejszy i wynosił 1-2
% rocznie. Najbardziej dotkliwymi skutkami kryzysów lat 70 i z początku lat 80. były inflacja i bezrobocie. W latach 1973-1981 średni roczny wzrost cen w państwach członkowskich OECD wynosił ponad 10%; z dwucyfrową inflacją nie mogły uporać się Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Francja. Groźniejsza od inflacji, z punktu widzenia społecznego, była wysoka stopa bezrobocia. Skutki załamania gospodarczego niekorzystnie odbiły się na międzynarodowym podziale pracy. Dynamika handlu światowego spadła. Największa ekspansja była udziałem Europy Zachodniej, której eksport wzrastał szybciej niż produkcja.
W przemyśle i usługach wciąż dominowały Stany Zjednoczone, mimo że stopniowo musiały dzielić się wpływami z Europą Zachodnią, Japonią, blokiem socjalistycznym i krajami nowo uprzemysłowionymi. Europa Zachodnia wzmocniona rozszerzeniem EWG, w zakresie tempa wzrostu produkcji przemysłowej z trudem dotrzymywała kroku Stanom Zjednoczonym i Japonii. Średnie roczne tempo produkcji przemysłowej w latach 80. spadło do 3%,a produkcji rolnej- poniżej 1%.
Jednym z kluczowych problemów świata była pogłębiająca się różnica dochodów między bogatą Północą i biednym Południem. Największy udział w światowym PKB miał świat Zachodu. W 1989 roku dochód narodowy świata Zachodu był czterokrotnie wyższy od łącznego dochodu narodowego Ameryki Łacińskiej i Afryki.
W latach 1970- 1989 pojawiały się coraz liczniejsze problemy dotyczące całego świata. Niespotykane dotąd trudności surowcowe, inflacyjne, walutowe, technologiczne, żywnościowe oraz związane z ochroną środowiska naturalnego zmuszały do poszukiwań rozstrzygnięć globalnych.
W gospodarce światowej narastały współzależności międzynarodowe. Współpracę międzynarodową ułatwiał postęp w transporcie i komunikacji, a także rozwój elektroniki w dziedzinie łączności i środków masowego przekazu. Rozwój rynku światowego stymulowały również korporacje transnarodowe. Miały one szczególny wpływ na przepływ technologii i kapitału do regionów słabiej rozwiniętych. Niektóre korporacje miały większe przychody niż niejedno państwo. Wielkie przedsiębiorstwa międzynarodowe stawały się często przedmiotem krytyki, zwłaszcza ze strony lokalnych przedsiębiorców, zagrożonych ich ekspansją.
Lata 1989-2000
Załamanie się światowego systemu komunistycznego wywarło decydujący wpływa na kształtowanie się nowego ładu w stosunkach międzynarodowych. Po rozpadzie Związku Radzieckiego w polityce międzynarodowej wzrosła rola Stanów Zjednoczonych.Powrót byłych krajów relanego socjalizmu do gospodarki rynkowej oraz sukcesy „specjalnych stref ekonomicznych” w Chinach przypieczętowały klęskę długotrwałego kosztownego eksperymentu, jakim był system gospodarki centralnie planowanej i centralnie zarządzanej.
Decydujący wpływ na postęp w gospodarce amerykańskiej miał rozwój wysokiej technologii, który był możliwy dzięki wielkim nakładom przeznaczonym na naukę i badania. Ogromny wpływ na gospodarkę amerykańską wywierały także nakłady na zbrojenie.
W latach 90. wyjątkową ekspansję ekonomiczną przejawiały dwa państwa azjatyckie: Japonia i Chiny. Japonia- lider rejonu Pacyfiku i Dalekiego Wschodu-zwiększyła wpływ na gospodarkę całego globu. Japończycy wygrywali rywalizację ze Stanami Zjednoczonymi zarówno w odniesieniu do ich rynków wewnętrznych, jak i rynków państw trzecich. Japonia dzięki skutecznej polityce protekcjonistycznej oraz wysokiej konkurencyjności swoich towarów opanowała znaczną część rynków amerykańskich, europejskich i krajów słabo rozwiniętych. Znaczący wpływ na gospodarkę światową uzyskały też Chiny. Dynamiczny wzrost gospodarczy spowodował, że kraj ten dysponował potężnym potencjałem ekonomicznym. W latach 1990-2000 Chiny osiągnęły największy przyrost PKB w świecie ( aż o 143%, dla porównania kraje rozwinięte gospodarczo- około 40%).
W latach 90. historyczne przemiany dokonały się w Europie. Państwa Europy Zachodniej utworzyły unię gospodarczą i walutową, co było uwieńczeniem długoletniego procesu integracji na tym obszarze. Realizacja postanowień traktatu z Maastricht przyniosła znaczne korzyści krajom członkowskim UE, zwłaszcza tym opóźnionym gospodarczo (Irlandia, Hiszpania). Jednakże w dziedzinach o zaawansowanej technologii, obejmujących przemysł komputerowy, elektroniczny i aparatury naukowej, wyniki Europy pozostawały w tyle za osiągnięciem Japonii i Stanów Zjednoczonych.
W tym okresie rozpoczął się trudny proces transformacji ustrojowo-gospodarczej w Europie Środkowo - Wschodniej .Kompleksową realizację reform z największą konsekwencja podjęto w Polsce, Czechach i na Węgrzech. Z biegiem czasu sytuacja poszczególnych krajów poprawiała się, ale załamanie gospodarcze było tak duże, że region ten pod względem udziału w światowym PKB wyprzedziły kraje rozwijające się. Zjawiskami szczególnie uciążliwymi dla krajów postkomunistycznych okazało się bezrobocie i inflacja. Wystąpiły one także w rozwiniętych krajach Zachodu, ale nie trwały tak długo i nie osiągnęły tak dużej skali.
Jedną z najbardziej charakterystycznych tendencji w gospodarce światowej i schyłku XXw. Były zmiany strukturalne. Dokonywały się one w poszczególnych sektorach, gałęziach i branżach przemysłu. Dla układu sektorowego charakterystyczny był dynamiczny rozwój usług i spadek udziału produkcji rolnej w światowym PKB .Zmiany w strukturze przemysłu polegały na stopniowym odchodzeniu od tradycyjnych gałęzi i rozwijaniu branż nowoczesnych o dużym wkładzie wiedzy. Decydujące znaczenie dla kształtowania się przeobrażeń strukturalnych w całej gospodarce światowej miał postęp technologiczny w Japonii i Stanach Zjednoczonych.
W omawianym okresie (1989-2000) w światowej gospodarce wzrosła rola handlu międzynarodowego. W tym czasie obroty światowego handlu zwiększyły się o około 70%. Kraje rozwijające się gospodarczo nadrabiały dystans do krajów uprzemysłowionych. Na pozycję lidera w światowym eksporcie powróciły Stany Zjednoczone przed Niemcami, Japonią, Francją i Wielką Brytanią. Podobny układ występował w światowym imporcie.
W latach 90. nasilił się proces narastania współzależności w gospodarce światowej. Rozmachu nabrała globalizacja gospodarki. Nowe techniki, a zwłaszcza technologie informacyjne i dotyczące komunikowania się wywierały wpływ na funkcjonowanie przedsiębiorstw oraz umożliwiły zintensyfikowanie związków firm w poszczególnych krajach. Dzięki globalizacji coraz większa liczba przedsiębiorstw traktowała świat jako jeden rynek zbytu.
Największe możliwości angażowania się w międzynarodową produkcję miały przedsiębiorstwa transnarodowe. W 1997 r. 60tys. firm dysponowało ponad 500tys. zagranicznych filii. Z międzynarodową działalnością przedsiębiorstw wiązał się przepływ kapitałów oraz transgranic...
Pawelwd