na główę hol.pdf

“Een coffer mit ranssen”

Geplooide en gerimpelde hoofddoeken in de

Nederlanden van de late middeleeuwen

TERMINOLOGIE:

In 1444 werden de achterstallige schulden van de in 1436 overleden Jacoba van

Beieren opgetekend en afgehandeld door haar testamentoren. In dit docoment is er

sprake van een kist waarin Jacoba's hoofd- en nachtdoeken bewaard werden en "die

cleynoden van ransen". De inhoud van de koffer moest verdeeld worden onder haar

twee trouwe kamervrouwen joncfrouwe Ermgart van Rietvelt en joncfrou Haestgen .

Dit manuscript is één van de vele geschreven bronnen die het woord ranssen in

verband brengt met hoofddoeken.

Jacob Verdam geeft in het Middelnederlandsch Woordenboek volgende betekenis

aan het woord ranse:

RANSE ( ransse , rantse ), znw. vr. en m. Ook rans ( ranss , uit rants ?),

znw. m. Mnd. ranze , ranse , rantze ; mhd. ranze .

Benaming van een vrouwenkleedingstuk van de eene of andere fijne

stof, waarschijnlijk een synoniem van hovetcleet, nl. eene muts met

een kap , die in plooien langs het gelaat en op de schouders afhing

Uit vergelijkingen van de verschillende Nederlandse historische vermeldingen

kunnen we opmaken dat de benaming ranse inderdaad gebruikt werd voor

hoofddoeken die voorzien waren van gerimpelde randen die vaak uit meerdere lagen

bestonden. Zo is er bijvoorbeeld uit Kampen een regulering bewaard waarin de dikte

van de gerimpelde rand aan beperkingen wordt onderworpen (opgetekend in 1366).

VOORGESCHIEDENIS:

Al vanaf de 9 e eeuw vinden we in onze streken een vermelding van gerimpelde

hoofdbedekking. Amalarius van Metz, bisschop van Trier, vaardigde toen een regel

uit om nonnen het dragen van gerimpelde hoofdkleden te verbieden. Hoe deze eruit

gezien hebben is niet bekend.

De oudste iconografische sporen voor gerimpelde hoofdbedekking vinden we in het

noorden van Spanje vanaf de vroege 12 e eeuw (hiervandaan komen ook de enige

archeologische vondsten van middeleeuwse gerimpelde hoofdbedekking). Uit deze

Spaanse mode zijn de in de 13 e en begin 14 e eeuw zeer populaire fillet-barbettes

gegroeid. Ook in onze gebieden en eigenlijk heel West-Europa zijn deze vaak van

plooitjes of rimpeltjes voorzien.

Afb. 1 – Namen, ca. 1235, Afb. 2 – Leuven, ca. 1260, Afb. 3 – Roermond, ca. 1240

Vanaf de 2 e helft van de 13 e eeuw zien we in onze streken steeds meer andere

soorten hoofdbedekking met gerimpelde randjes. Zowel gerimpelde wimpels (bv. Afb.

5) als gerimpelde hovetcleden (Afb. 4 en 6) komen voor.

Afb. 4 – Dordrecht, 1250-1350, Afb. 5 – Maasland, 1275-1300, Afb. 6 – Nijvel, 1298

Deze types van gerimpelde hoofdkleden vinden we bijna overal in Europa, van

Spanje tot Engeland en van Bohemen tot Italië en alles ertussenin. Rond 1340 wordt

het echter steeds gebruikelijker om de randen meer en meer van verschillende lagen

ruches te voorzien. In plaats van een hoofddoek met een bescheiden laagje plooitjes

groeit deze hoofdbedekking uit tot een ware vorm van extravagantie.

Tussen ongeveer 1345 en 1500 verspreid deze

nieuwe mode zich vanuit het toenmalige

centrum (op gebied van mode, kunst en

hofcultuur) Bohemen zich over Duitsland, de

Nederlanden, Engeland en Scandinavië. In

Frankrijk en Italië komt deze hoofddoek wel af

en toe voor maar hij is er bij lange na niet zo

algemeen gevestigd als in de overige gebieden.

In de Lage Landen zijn er vooral veel bronnen

voor de aanwezigheid van deze mode in het

huidige Vlaanderen. Dit heeft ook wel te maken

met het feit dat het artistieke zwaartepunt zich

toen meer in het zuiden bevond, en dat pas

later in de tweede helft van de 15 e eeuw de

Utrechtse beeldhouwers en de Haarlemse

schilders hier weer een evenwicht in brachten.

Er blijven uit Nederland echter genoeg

voorbeelden over om er niet aan te moeten

twijfelen dat deze bijzondere hoofdbedekking

ook hier erg in trek was.

Afb. 7 – IJsselstein, 1340-1377, Afb. 8 – Robert Campin, ca. 1410, Afb. 9 – Antoing, 1430-1450, Afb. 10 – Utrecht, 15 e eeuw,

Afb. 11 – Nederlands meester, ca. 1490, Afb. 12 – Volgeling van Hans Memling, 1490-1500

Desondanks blijft de eenvoudigere vorm van gerimpelde hoofdkleden in allerlei

variaties doorheen de hele 14 e en 15 e , en zelfs een deel van de 16 e eeuw

gebruikelijk. In de 2 e helft van de 15 e eeuw zal het grootste deel van de

iconografische bronnen zelfs bestaan uit voorbeelden van dit eenvoudige type.

Niet alleen de eenvoudige vorm kent bijna oneindig veel variaties in de manier

waarom hij gedragen wordt, ook het nieuwe 14 e eeuwse type heeft deze eigenschap.

U-VORM:

1350

1400

1450

1500

Zoals op bovenstaande tijdsband te zien is blijft de basis, de halfcirkelvormige of

rechthoekige hoofddoek met daaraan een gerimpelde rand aan de kant van het

gezicht, en soms ook aan de rugzijde doorheen de afgebeelde 150 jaar quasi

hetzelfde. Er zijn echter wel andere verschillen die typisch kunnen zijn voor slechts

enkele decennia. Deze bevinden zich vooral op het vlak van de haarmode en op het

al dan niet toevoegen van een wimpel aan het geheel, en weer verschillende

variaties m.b.t. hoe deze dan precies wordt gedragen.

Afb. 13 – Missaal van Lodewijk van Male, 1350-1365, Afb. 14 – Gent, 1360-1410, Afb. 15 – Zwolle, ca. 1410

De hoofddoeken konden zowel gedragen worden op zo'n manier dat het haar niet

zichtbaar was (Afb. 15) of met kleine korte vlechtjes die vanaf de slapen langs het

gelaat naar beneden hingen, of soms brutaal naar voren wezen (Afb. 13). Enkele

beelden uit Gent tonen ook los haar onder de hoofddoeken, maar dit heb ik nergens

anders aangetroffen (Afb. 14).

Afb. 16 – Breda, 1370-1380, Afb. 17 – Gent, 1360-

1410

Af en toe zien we ook dat onder de

hoofddoek een metalen kroontje

met rozetten of andere decoratie

wordt gedragen. Dit zal natuurlijk

ook sterk afhankelijk geweest zijn

van de status van de drager.

Afb. 18 – Koolskamp, 1375-1380, Afb. 19 – Brugge,

1400-1450, Afb. 20 – Brugge, 1425-1450

In West-Vlaanderen werd het haar

ook meer in kleine knotjes boven

op het hoofd gedragen naar het

einde van de 14 e eeuw toe. Dit lijkt

een erg lokaal fenomeen geweest

te zijn.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: