Temat: Okregi przemyslowe
Okregi przemyslowe W Polsce najwieksza koncentracja przestrzenna przemyslu stanowi górnoslasko-krakowska aglomeracja okregów, na która skladaja sie Górnoslaski Okreg Przemyslowy, Rybnicki Okreg Weglowy oraz okregi krakowski, bielski, czestochowski i opolski. Duza koncentracja przemyslu charakteryzuje sie Warszawski Okreg Przemyslowy, zajmujacy drugie miejsce po GOP. GOP jest to okreg o bardzo duzym udziale przemyslu paliwowo-energetycznego. Dominujace znaczenie ma przy tym górnictwo wegla. Obecnie i w nadchodzacych latach bedzie nastepowal spadek wydobycia wegla kamiennego, a tempo i skala tego procesu bedzie zalezala od zmian w strukturze zuzycia pierwotnych zródel energii w naszym kraju oraz zmniejszenia energochlonnosci gospodarki. Niezaleznie od tego w perspektywie nastapi likwidacja kopaln zmuszonych do eksploatacji niekorzystnie polozonych pokladów weglowych i w zwiazku z tym cechujacych sie zbyt wysokimi kosztami pozyskania wegla w stosunku do jego cen na rynku. Wiele kopaln GOP ma za soba bardzo dlugi okres wydobycia znajdujacych sie w ich dyspozycji zasobów, a ich powiekszenie w drodze pozyskania dodatkowych nie jest mozliwe. Nie ma w GOP takze korzystnych warunków dalszego rozwoju elektroenergetyka, na która przypada ponad 17% mocy zainstalowanej w polskich elektrowniach zawodowych, ani tez przemysl koksowniczy i koksochemiczny. Dalsza koncentracja produkcji energii elektrycznej napotyka tam istotna bariere w postaci niedoboru wody i wysokich kosztów jej pozyskania. Dalszy rozwój elektroenergetyki na tym obszarze nie jest takze pozadany ze wzgledu na wysoce negatywny jej wplyw na srodowisko, które przeciez jest tu wyjatkowo silnie zdegradowane. Przemysl koksowniczy nie ma perspektyw rozwoju w zwiazku ze spadkiem popytu na koks, a koksochemiczny ze wzgledu na wieksza oplacalnosc produkcji zwiazków organicznych na bazie przetwórstwa ropy naftowej niz wegla. Skoncentrowany rynek zbytu czyni natomiast oplacalna lokalizacje duzej rafinerii na terenie GOP. Moglaby temu towarzyszyc likwidacja starej, wysoce zdekapitalizowanej rafinerii w Czechowicach-Dziedzicach, a takze mniejszej w Trzebini. Przy zastosowaniu nowoczesnej technologii produkcji ograniczyloby to wydatnie obecna emisje zanieczyszczen. Równoczesnie jednak obawa, ze inwestycja tego rodzaju pogorszy stan srodowiska, moze przesadzic o niedopuszczeniu do jej lokalizacji na tym terenie. Okreg ten cechuje sie duza, najwieksza w kraju, koncentracja hutnictwa. Rozwiniete jest w nim zarówno hutnictwo zelaza, jak i metali niezelaznych, zwlaszcza cynku i olowiu. Przezywaja one (glównie hutnictwo zelaza) bardzo gleboki regres, spowodowany przede wszystkim wielkim spadkiem popytu na ich wyroby w zwiazku z zalamaniem sie naszej gospodarki. Jednak nawet znaczne jej ozywienie nie spowoduje duzego wzrostu popytu, gdyz nalezy oczekiwac zmniejszenia materialochlonnosci, w tym stalochlonnosci przemyslu i budownictwa. Nalezy takze pamietac o tym, ze popyt ze wzgledu na niska jakosc wielu wyrobów hutniczych, zbyt waski ich asortyment, w duzej mierze nie dostosowany do potrzeb, moze byc zaspokajany przez import. Niezbedna stanie sie wiec likwidacja czesci wysoce nieekonomicznych stalowni, odlewni, walcowni, zwlaszcza dostarczajacych tzw. grubowalcowanych wyrobów. Wiele hut, aby nadal funkcjonowac, bedzie musialo poniesc duze naklady inwestycyjne na wdrozenie nowych technologii wytwarzania, niezbednych dla poprawy jakosci i obnizenia kosztów produkcji wytwarzanych wyrobów i wprowadzenia do produkcji nowych. Ze wzgledu na ogrom tego typu przedsiewziec, a równoczesnie znaczna liczbe zakladów hutniczych w naszym kraju, poddanie rekonstrukcji tej galezi przemyslu wylacznie grze sil rynkowych moze okazac sie malo efektywne. Potrzebna jest tu wiec wyrazna interwencja rzadu. W GOP duzy potencjal produkcyjny prezentuje przemysl elektromaszynowy, cechujacy sie relatywnie duza podatnoscia na zmiany struktury produkcji. Aczkolwiek jego udzial w caloksztalcie majatku trwalego, produkcji i zatrudnienia tego okregu jest znacznie mniejszy niz w wielu innych, równoczesnie jest to, po okregu warszawskim, druga pod wzgledem wielkosci koncentracja przestrzenna tego przemyslu w skali kraju. Ze wzgledu na dotychczas uksztaltowana specjalizacje produkcji, a wiec produkcje ciezkich maszyn i urzadzen, odlewów, konstrukcji stalowych, w gre wchodzi, zwlaszcza poczatkowo, nie tyle jej gruntowna zmiana, ile zastepowanie przestarzalych wyrobów bardziej nowoczesnymi, o lepszych parametrach techniczno-uzytkowych. Takiemu uksztaltowaniu produkcji sprzyjaja dogodne warunki zaopatrzenia w surowce i energie, odpowiednia do potrzeb zakladów "wiazka" infrastruktury technicznej, jaka dysponuje okreg, a takze zasoby wykwalifikowanych kadr. Modernizacji tego przemyslu powinno towarzyszyc zastosowanie nowoczesnych czystych technologii, co w warunkach tej aglomeracji ma szczególne znaczenie i co powinno byc brane pod uwage w restrukturyzacji calego przemyslu na tym terenie. Wszystko to nie oznacza rzecz jasna, ze czesc przedsiebiorstw nie stanie przed problemem zmiany profilu produkcji. Glebokie zmiany, obejmujace wiekszosc przemyslu elektromaszynowego wymagalyby jednak wielkich nakladów inwestycyjnych. Bariera rozwoju innych niz dotychczas i bardziej nowoczesnych dziedzin wytwórczosci przemyslowej w GOP, wiazaca sie scisle z dotyczasowym kierunkiem rozwoju jego przemyslu, jest bariera zasobów pracy. Wiaze sie ona nie z niedoborem sily roboczej, lecz ze struktura kwalifikacji kadr. Przejawia sie ona w nazbyt jednokierunkowym ich przygotowaniu zawodowym, a towarzyszy temu takze relatywnie niski udzial kadr z wyzszym wyksztalceniem, na co duzy wplyw wywarl fakt niewielkiego ich zatrudnienia w dominujacych galeziach przemyslu (w górnictwie udzial ten wynosi 3%). Dazenie do zmian struktury produkcji, w tym zwlaszcza wydatnego wzrostu bardziej precyzyjnych i nowoczesnych wyrobów przemyslu elektromaszynowego, bedzie wymagalo innego niz dotychczas ukierunkowania szkolnictwa oraz przekwalifikowania kadr. Bez zmiany struktury kwalifikacji kadr, w tym znacznego wzrostu udzialu osób z wyzszym wyksztalceniem, atrakcyjnosc lokalizacji nowych dziedzin przemyslu w GOP bedzie relatywnie mala. Jednokierunkowym rozwojem charakteryzuje sie przemysl Rybnickiego Okregu Weglowego. Mamy tam do czynienia z monokultura zwiazana z górnictwem wegla kamiennego. Towarzyszy temu znacznie slabszy niz w GOP stopien rozwoju innych dziedzin przemyslu paliwowo-energetycznego, bazujacych na weglu kamiennym. Relacje miedzy wielkoscia wydobycia wegla a jego ilosciami przetwarzanymi na miejscu na rózne formy energii sa tam o wiele gorsze. Wykorzystuje go bowiem tylko jedna, co prawda duza (o mocy 1500 MW), elektrownia w Rybniku oraz trzy zaklady koksownicze, z których jedynie znajdujacy sie w Radlinie nalezy do wiekszych. Przemysl elektromaszynowy jest reprezentowany zaledwie przez kilka wiekszych zakladów. Naleza do nich zaklady budowy i remontu maszyn górniczych w Rybniku i Niedobczycach, kotlów w Raciborzu i obrabiarek ciezkich w Kuzni Raciborskiej. W tej sytuacji korzysci osiagane z koncentracji przestrzennej przemyslu sa relatywnie niewielkie, a ewentualne zmiany struktury przemyslu wymagalyby budowy od podstaw nowych zakladów. Laczyloby sie to jednak ze znacznie wiekszymi nakladami niz modernizacja i zmiana struktury produkcji w juz istniejacych przedsiebiorstwach w wielu okregach przemyslowych. Wprowadzanie nowych dziedzin produkcji wymagaloby takze przygotowania dla nich kadr o odpowiednich kwalifikacjach. Malo korzystna i nienowoczesna struktura przemyslu charakteryzuje sie takze okreg krakowski, w którym przemysl skoncentrowany jest silnie w samym Krakowie. Duzy udzial maja tam galezie (branze) o niskim stopniu przetworzenia surowców, na czym zawazyla w glównej mierze polityka socjalistycznej industrializacji, zwlaszcza pierwszych dwóch powojennych dziesiecioleci. Wówczas to zbudowano tam wielka hute zelaza w Krakowie, hute aluminium w Skawinie (w której w 1981 r. zaprzestano wytopu), rozbudowano przemysl odlewniczy, wyrobów blaszanych, przemysl mineralny, w tym zwiazany z hutnictwem zelaza (wydobycie wapieni bedacych topnikiem, produkcja cementu na bazie zuzla wielkopiecowego, produkcja materialów ogniotrwalych). Okreg ten stal sie "przedluzeniem " GOP, wykazujacym z nim liczne powiazania produkcyjne. Sposród wymienionych przemyslów najwieksze znaczenie ma hutnictwo zelaza, reprezentowane przez Hute im. Sendzimira w Krakowie. Huta im. Sendzimira znajduje sie w bardzo niekorzystnej sytuacji, dysponuje bowiem w wiekszosci urzadzeniami technicznymi wymagajacymi gruntownej modernizacji. Rzutuje to negatywnie na jakosc wyrobów, koszty produkcji, a takze sprawia, ze Kraków nalezy do grupy miast polskich o najwiekszym zatruciu powietrza atmosferycznego. Poniewaz huta posiada duza zdolnosc produkcyjna wielkich pieców i stalowni, a polskie hutnictwo ma te dzialy nadmiernie rozbudowane, celowosc ponoszenia wielkich nakladów na jej modernizacje wymaga doglebnej analizy. Wiaze sie to m.in. z tym, ze duza zdolnoscia produkcyjna surówki zelaza i stali dysponuje takze Huta "Katowice", majaca mniej zdekapitalizowany majatek produkcyjny. Niedostatecznie wykorzystane sa dotychczas w tym okregu, zwlaszcza w jego stolicy, mozliwosci rozwoju przemyslów charakteryzujacych sie wysokim stopniem przetwarzania surowców i udzialem mysli technicznej. Dotyczy to m.in. przemyslu elektromaszynowego, w którym duze znaczenie ma przemysl metalowy , a relatywnie maly budowy maszyn, precyzyjny i elektroniczny, chociaz ten ostatni zyskuje na znaczeniu. Struktura produkcji omawianego przemyslu jest tu znacznie ubozsza niz w wiekszosci innych aglomeracji, których trzon stanowia najwieksze miasta kraju. Potencjalnie duze mozliwosci jej zmiany wiaza sie z faktem, ze Kraków stanowi jeden z najwiekszych w Polsce osrodków ksztalcenia wysoko wykwalifikowanych kadr. Zajmuje on drugie miejsce, po Warszawie, w ksztalceniu kadr na wyzszym poziomie i trzecie miejsce w ksztalceniu kadr technicznych. Atut ten nie byl jednak w nalezytym stopniu wykorzystany. Znaczna koncentracja szkolnictwa wyzszego i odpowiednio ukierunkowany dalszy jego rozwój stwarzaja mozliwosc rozwoju wielu nowoczesnych przemyslów, wymagajacych rozwinietego zaplecza badawczego, takich np. jak elektroniczny, informatyczny, farmaceutyczny, przy czym juz obecnie zaklady farmaceutyczne znajdujace sie w Krakowie sa liczacym sie producentem leków. Kolejnym okregiem wchodzacym w sklad górnoslasko-krakowskiej aglomeracji przemyslu jest okreg bielski. W przeciwienstwie jednak do dotychczas prezentowanych okregów modernizacja jego przemyslu powinna laczyc sie nie tyle ze zmianami struktury produkcji, zwlaszcza galeziowej (branzowej), ile z modernizacja techniczna wielu zakladów. Przemawia za tym chociazby to, ze majacy najwieksze znaczenie w tym okregu przemysl elektromaszynowy dostarcza wyrobów, na które popyt na rynku krajowym byl i moze byc nadal znaczny. Dotyczy to np. malolitrazowych samochodów osobowych i maszyn wlókienniczych produkowanych w Bielsku, maszyn elektrycznych wirujacych i termostatów do urzadzen chlodniczych w Cieszynie, silników wysokopreznych w Andrychowie, srub w Zywcu. Odnosi sie to takze do znajdujacych sie tam zakladów przetwórstwa hutniczego -metali niezelaznych w Ketach i Czechowicach-Dziedzicach, wytwórni wyrobów kutych w Skoczowie i Ustroniu. Zaklady wytwarzajace te i wiele innych wyrobów maja korzystna lokalizacje z punktu widzenia zaopatrzenia ich w materialy i energie (bliskosc i dobre powiazanie transportowe z GOP), a takze rynków zbytu, przy czym czesc z nich charakteryzuje znaczny stopien wewnatrzokregowych powiazan kooperacyjnych. Wiele z nich ma równiez dobre zaplecze kadrowe. Wystepuje tu takze zjawisko silnych tradycji pracy w danym zakladzie mieszkanców rodzimej i okolicznych miejscowosci. Równoczesnie znajduje sie tutaj pewna grupa wzglednie nowoczesnych zakladów obok bardzo starych, o wysoce zdekapitalizowanym parku maszyn i urzadzen, prezentujacych dziewietnastowieczny poziom techniki. Duze znaczenie w okregu bielskim ma dominujacy do lat szescdziesiatych przemysl wlókienniczy. Okreg ten znany jest od dawna przede wszystkim z produkcji tkanin welnianych, cieszacych sie dobra renoma nie tylko na rynku krajowym, lecz takze przez dlugi czas na rynkach zagranicznych. Wymaga on jednak modernizacji, podobnie jak wlókiennictwo calego kraju, co wplynie na zmniejszenie zatrudnienia, a takze spowoduje likwidacje czesci zakladów. Nie pociagnie to jednak tak negatywnych skutków jak w okregu lódzkim w zwiazku ze znacznie mniejsza zarówno bezwzgledna, jak i wzgledna skala przemyslu wlókienniczego na tym obszarze (zatrudnienie w przemysle wlókienniczym bylo tu bowiem ponad 3-krotnie mniejsze niz w okregu lódzkim, a udzial zatrudnionych w tej branzy do ogólu zatrudnionych w przemysle ok. 2-krotnie mniejszy). Mniejszy niz okreg bielski, ale cechujacy sie róznorodnym przemyslem, jest okreg opolski. Rozwinal sie tam przemysl mineralny, chemiczny, paliw, hutniczy, drzewno-papierniczy, lekki, spozywczy. Bardzo korzystne warunki zaopatrzenia w energie, a takze bliskosc duzego rynku zbytu sprzyjaja prowadzeniu dzialalnosci produkcyjnej na tym terenie, tym bardziej, ze czesc duzych zakladów ma nowoczesny, energooszczedny proces technologiczny. Zaklady przemyslu mineralnego eksploatuja glównie bogate zloza miejscowych wapieni. Dysponuja one duzymi zdolnosciami produkcyjnymi. W polowie lat osiemdziesiatych produkcja cementu i wapna palonego stanowila odpowiednio 27 i 24,5% produkcji krajowej. Rozwój przemyslu chemicznego, paliw i hutniczego wiaze sie z bliskoscia Górnoslaskiego Zaglebia Weglowego -z dogodnymi warunkami zaopatrzenia w wegiel. Najwiekszymi zakladami sa tu zaklady koksownicze w Zakiszowicach (znacznie rozbudowane w latach siedemdziesiatych w zwiazku z zapotrzebowaniem na koks przez Hute "Katowice"), huta w Zawadzkim (przetwórstwo hutnicze) oraz kombinat chemiczny w Kedzierzynie (którego podstawowym surowcem jest obecnie gaz ziemny). Ze wzgledu na korzystne warunki zaopatrzenia w wegiel zlokalizowano tu duza elektrownie "Opole", która bedzie wyposazona w nowoczesne urzadzenia minimalizujace emisje pylów i gazów. Dogodne warunki dalszego rozwoju ma tam przemysl spozywczy. Skladaja sie na to dobrze rozwiniete rolnictwo, a takze chlonny rynek zbytu, jaki stanowi woj. katowickie. Dotychczas na skale ponadlokalna rozwinal sie przemysl cukrowniczy, mlynarski, mleczarski. Funkcjonuja tam równiez inne galezie przemyslu z najwiekszym stopniem przetwarzania surowców rolnych. Ten kierunek produkcji wykazuje ostatnio pewne ozywienie, rozszerza sie asortyment wytwarzanych wyrobów (takze w przemysle mleczarskim). W gorszej sytuacji znajduje sie natomiast malo nowoczesny przemysl lekki i drzewno-papierniczy. Najmniejsza jednostka wchodzaca w sklad omawianej aglomeracji okregów przemyslowych jest okreg czestochowski. Posiada on wprawdzie dosc zróznicowana strukture galeziowa przemyslu, ale niezbyt sprzyjajaca Intensyfikacji jego rozwoju. Najwieksze znaczenie maja tu bowiem: hutnictwo zelaza, przemysl mineralny, wlókienniczy, a ponadto elektromaszynowy i celulozowo-papierniczy. Hutnictwo zelaza reprezentowane jest przez hute w Czestochowie, która ma znaczna zdolnosc produkcyjna surówki zelaza, stali, wyrobów walcowanych. Przemysl elektromaszynowy (glównie metalowy), zlokalizowany w Czestochowie, pobliskiej Blachowni, Zawierci u, charakteryzuje sie malo skomplikowana produkcja (odlewy staliwne, sprzet gospodarstwa domowego). Przemysl wlókienniczy jest skoncentrowany glównie w Czestochowie. Sa to w wiekszosci dziedziny produkcji przezywajace gleboki regres i majace ograniczone mozliwosci utrzymania w przyszlosci produkcji umozliwiajacej wykorzystanie posiadanych zdolnosci produkcyjnych. W trudnej sytuacji moze znalezc sie przemysl mineralny tego okregu (duze cementownie i wapienniki w Rudnikach), zwlaszcza cementownie o duzej zdolnosci produkcyjnej (ale o energochlonnej technologii produkcji), gdyz nawet przy znacznym ozywieniu inwestycji popyt na cement bedzie mniejszy niz np. w dekadzie lat siedemdziesiatych, chociazby z uwagi na zmiany w technologii budownictwa mieszkaniowego i przewadze inwestycji modernizacyjnych. W nowej sytuacji utrzymaja sie te zaklady, które beda w stanie konkurowac na rynku. Druga pod wzgledem wielkosci jednostka koncentracji przestrzennej przemyslu w Polsce jest okreg warszawski. Obejmuje on niemal cale woj. warszawskie, w którym zatrudnienie w przemysle w 1990 r. wynosilo 324 tys. osób, a takze czesc terenów województw skierniewickiego i siedleckiego. Szczególnie duza role odgrywa w nim przemysl elektromaszynowy, na który w latach osiemdziesiatych przypadalo ok. 50% zatrudnionych. Aczkolwiek skupia sie on przede wszystkim w Warszawie, to liczacymi sie jego osrodkami Sa takze Piaseczno, Pruszków, Blonie, Ozarów, Minsk Mazowiecki. Charakterystyczna cecha omawianego przemyslu w okregu warszawskim jest znacznie wiekszy niz w pozostalych okregach udzial przemyslu elektrotechnicznego i elektronicznego oraz precyzyjnego w caloksztalcie produkcji. Pod wzgledem stopnia ich koncentracji nie dorównuje mu zadna aglomeracja przemyslowa kraju. Zaklady tych przemyslów dostarczaja m.in. pólprzewodników, kineskopów do telewizorów kolorowych, telewizorów, radioodbiorników, sprzetu optycznego i fotooptycznego, medycznego, przyrzadów pomiarowych, akumulatorów. Wiekszosc tych wyrobów jest wytwarzana w duzych zakladach. Wiele tych wyrobów cechuje jednak niska jakosc lub zbyt wysokie ceny, co czyni je malo konkurencyjnymi w stosunku do importowanych. Poprawe sytuacji w tym zakresie mozna osiagnac w znacznej mierze w drodze czesciowej tylko modernizacji parku maszynowego i urzadzen produkcyjnych. Czysto takze bez duzych nakladów inwestycyjnych mozliwe jest wprowadzanie do produkcji nowych wyrobów. Istotnym czynnikiem sprzyjajacym rozwojowi przemyslu elektronicznego i precyzyjnego w okregu warszawskim jest znaczna koncentracja kadr o odpowiednich kwalifikacjach zawodowych. Staly ich doplyw zapewnia Politechnika Warszawska, a takze liczne szkoly srednie. Ostatnio zaowocowalo to, aczkolwiek w niewielkim jeszcze zakresie, powstawaniem w Warszawie i na jej obrzezu niewielkich zakladów podejmujacych produkcje nowych rodzajów wyrobów, w tym o relatywnie wysokim standardzie. Okreg warszawski charakteryzowal sie do niedawna takze najwieksza w kraju koncentracja przemyslu srodków transportu. Znajduja sie tu bowiem: Fabryka Samochodów Osobowych i Zaklady Mechaniczne "Ursus" w Warszawie, zaklady naprawcze taboru kolejowego w Pruszkowie i Minsku Mazowieckim oraz liczne zaklady dostarczajace czesci i zespoly dla przemyslu motoryzacyjnego oraz lotniczego. Wiekszosc przezywa obecnie gleboki kryzys. Duze znaczenie ma równiez przemysl maszynowy i metalowy, w tym produkcja obrabiarek, lozysk tocznych, pomp, a uprzednio takze maszyn i urzadzen dla budownictwa. Rozwiniete w okregu dziedziny przemyslu elektromaszynowego odznaczaja sie duzym udzialem kadr kwalifikowanych w caloksztalcie zatrudnienia, silnie rozwinieta kooperacja. Naleza one zarazem do energo- i surowcooszczydnych. Zaplecze surowcowe stanowia dla nich w pewnej mierze huta stali szlachetnych oraz walcownia metali niezelaznych w Warszawie. Ponadlokalne znaczenie maja takze przemysly: chemiczny (zwlaszcza farmaceutyczny i perfumeryjno-kosmetyczny), odziezowy (pod tym wzgledem Warszawy wyprzedza tylko Lódz) oraz poligraficzny. Sa to dziedziny majace znaczne dalsze potencjalne mozliwosci rozwoju. Pozostale galezie, takie jak przemysly spozywczy, energetyczny, materialów budowlanych, pracuja glównie na rzecz duzego wewnetrznego rynku zbytu. Zupelnie inna strukture przemyslu ma okreg lódzki. Poczatki jego rozwoju przypadaja na pierwsza polowe XIX w. i wiaza sie nierozerwalnie z wlókiennictwem. Najpierw koncentrowalo sie ono w Lodzi, ale stopniowo zaczelo wkraczac takze do osrodków polozonych wokól niej. Nadal jest ono dominujaca galezia przemyslu w tym okregu (w latach osiemdziesiatych skupiala sie w nim niemal polowa zatrudnionych). Okreg ten cechuje sie takze najwieksza w kraju koncentracja przemyslu odziezowego. Pozostale galezie przemyslu, aczkolwiek rozbudowane w okresie powojennym, sa nadal stosunkowo slabo rozwiniete. Nalezy do nich przemysl maszyn wlókienniczych oraz elektrotechniczny i elektroniczny, przemysl chemiczny, czesciowo zwiazany z wlókiennictwem (produkcja wlókien celulozowych i syntetycznych w Lodzi oraz barwników w Zgierzu). Znajduja sie tu ponadto zaklady wyrobów gumowych, przemyslu farmaceutycznego, kosmetycznego. Duzej koncentracji wlókiennictwa towarzysza niekorzystne zjawiska. Przemysl ten cechuje bowiem bardzo wysoki stopien dekapitalizacji majatku trwalego. Najwieksze inwestycje modernizacyjne, jakie mialy miejsce w pierwszej polowie lat siedemdziesiatych, objely niewielka liczbe zakladów. Budowa nowych pozwolila co prawda na zlikwidowanie kilku starych, ale nie wplynelo to w widoczny sposób na poprawe stanu technicznego calego wlókiennictwa aglomeracji. Nastepstwem tego sa mala wydajnosc pracy i wysokie koszty produkcji. Zmiana tego stanu rzeczy wymaga gruntownej wymiany parku maszynowego w wiekszosci zakladów. Zastosowanie bardziej nowoczesnych maszyn, nawet przy utrzymaniu rozmiarów produkcji osiaganych w okresie poprzedzajacym recesje gospodarcza, pociagnie za soba spadek zatrudnienia. Niepodjecie zas modernizacji spowoduje upadek czesci zakladów, a tym samym znaczny ubytek miejsc pracy. Przeciwdzialanie duzemu bezrobociu wymaga tworzenia nowych miejsc pracy, glównie dla kobiet, których .udzial w zatrudnieniu w przemysle wlókienniczym jest dominujacy. Powinien by c przy tym. preferowany rozwój bardziej nowoczesnych, malo surowcochlonnych dziedzin przemyslu, w tym np. przemyslu elektrotechnicznego, juz reprezentowanego na tym .terenie, farmaceutycznego, perfumeryjno-kosmetycznego. Za takim kierunkiem .rozwoju przemyslu przemawia fakt, iz stwarza to duze mozliwosci zatrudnienia wlasnie kobiet. Dla wielu rodzajów przemyslu elektrotechnicznego, z racji swych cech psychofizycznych, sa one lepszymi pracownikami niz mezczyzni. Takie ukierunkowanie restrukturyzacji czy inne, ale zwiazane .z wprowadzeniem bardziej nowoczesnych rodzajów przemyslów, napotyka jednak bariere w postaci kwalifikacji kadr. Dotyczy to nie. tylko niedoborów kadr o nowych specjalnosciach, lecz takze ogólnego poziomu wyksztalcenia. W. wiodacej galezi przemyslu okregu niski jest bowiem .udzial kadr z wyzszym i srednim wyksztalceniem (pod koniec lat osiemdziesiatych w przemysle wlókienniczym osoby z wyzszym wyksztalceniem stanowily tylko 2,6% ogólu zatrudnionych, a srednim zaledwie 19,4%). Niezbedne wiec beda odpowiednie naklady na przekwalifikowanie bezrobotnych wlókniarek .oraz na uruchomienie nowych kierunków ksztalcenia w szkolach wyzszych i srednich. Rozwój nowych dziedzin przemyslu bedzie musial byc polaczony równiez z odpowiednio duzymi nakladami inwestycyjnymi, a takze z budowa zakladów od podstaw. Wiaze sie to m.in. z tym, ze czesc zakladów wlókienniczych, które poddane bylyby likwidacji, nalezy do bardzo starych i przystosowanie ich do nowych rodzajów dzialalnosci przemyslowej moze okazac sie nieoplacalne. Równoczesnie ich likwidacja sprzyjalaby porzadkowaniu urbanistycznemu miast, zwlaszcza Lodzi, w której stare uciazliwe zaklady nierzadko sasiaduja z zabudowa mieszkaniowa. W okregu sudeckim podstawa rozwoju przemyslu stala sie przede wszystkim miejscowa baza surowcowa. Odnosi sie to do przemyslów paliwowo-energetycznego, mineralnego, drzewno-papierniczego, spozywczego. Poczatki rozwoju wlókiennictwa sa zwiazane z uprawa lnu na tym terenie. Sposród innych galezi na uwage zasluguje przemysl elektromaszynowy, rozwiniety jednak slabo w porównaniu z wieloma innymi okregami. Tak wiec duze znaczenie maja tu wydobycie surowców mineralnych oraz galezie o relatywnie malo zlozonym procesie produkcji, a takze nie wymagajace zatrudnienia wysoko wykwalifikowanych kadr . Wydobycie surowców obejmuje m.in. górnictwo wegla brunatnego (kopalnie Turów I, II) oraz górnictwo wegla kamiennego w rejonie Walbrzycha. Ze wzgledu na bardzo niekorzystne warunki geologiczne i bardzo wysokie koszty wydobycia, górnictwo wegla kamiennego jest w fazie likwidacji. W slad za tym stracily podstawy bytu tutejszy przemysl koksowniczy (w 1988 r. 9% krajowej produkcji koksu) oraz zaklady dostarczajace i remontujace sprzet górniczy. Odbilo sie to juz wysoce negatywnie na gospodarce miasta Walbrzycha (najwiekszego osrodka przemyslowego okregu) oraz Nowej Rudy -stworzylo bardzo trudna sytuacje na lokalnym rynku pracy. Majacy duze znaczenie przemysl mineralny (kamieniarski, szklarski, porcelanowo-fajansowy, wapienniczy) znajduje sie takze w trudnej sytuacji, poniewaz wiekszosc jego zakladów przetwórczych ma wysoce przestarzale technologie produkcji. Laczy sie z tym niska wydajnosc pracy, duza energochlonnosc i wysokie koszty produkcji. Dotyczy to takze licznych zakladów przemyslu drzewnego, zwlaszcza zas celulozowo-papierniczego, z których wiekszosc ma wadliwa lokalizacje. Wysoce zdekapitalizowany jest takze majatek na znaczna skale rozwinietego przemyslu wlókienniczego, na który w 1988 r. przypadalo blisko 27% zatrudnionych sposród ok. 210 tys. osób pracujacych w przemysle okregu. Te niekorzystna sytuacje poglebia fakt, ze jest to okreg o bardzo duzym udziale niewielkich zakladów, zlokalizowanych nie tylko w malych miastach, lecz takze na terenach wiejskich. W warunkach przeprowadzanych u nas reform systemowych wydawac by sie moglo, ze jest to korzystne, poniewaz wieksze sa mozliwosci szybkiej prywatyzacji malych zakladów niz duzych. Prywatyzacja zas jest jedna z dróg wiodacych do zwiekszenia efektywnosci przemyslu. Ponadto male przedsiebiorstwa odznaczaja sie z reguly wieksza zdolnoscia adaptacji do zmieniajacego sie popytu, wiekszymi mozliwosciami zmiany rodzaju wytwarzanych dóbr. Jest jednak inaczej. Wiele z zakladów w okregu sudeckim ma wysoce zdekapitalizowany nie tylko park maszynowy i urzadzenia techniczne, lecz takze budynki. Stad tez ich modernizacja i przystosowanie do nowych rodzajów produkcji, czy utrzymanie przez dluzszy .czas dotychczasowej, wymaga znacznych nakladów kapitalowych. Ponadto w czesci z nich, ze wzgledu na zbyt mala powierzchnie budynków, instalowanie wysoko wydajnych nowoczesnych maszyn i urzadzen oraz ciagów technologicznych moze byc niemozliwe. Dotyczy to w duzej mierze wiodacego przemyslu wlókienniczego, celulozowo-papierniczego, szklarskiego. Okreg ten cechuje sie od wielu lat duzym odplywem migracyjnym ludnosci. Odnosi sie to nie tylko do terenów wiejskich, które w calym kraju maja ujemne saldo migracji wewnetrznych. Nie mozna jednak pominac faktu, ze tamtejsza wies ulegla znacznie wiekszemu wyludnieniu niz przecietnie wies polska. Ujemnym saldem migracji charakteryzowaly sie takze miasta tego okregu, zwlaszcza miasta woj. walbrzyskiego. Bylo to dotychczas jedyne województwo w kraju o ujemnym saldzie migracji w miastach, przy czym nie wiazalo sie to li tylko ze zmniejszeniem liczby miejsc pracy w rejonie walbrzyskim. Powszechnie znany jest fakt, ze migracje ludnosci maja charakter selektywny, co przejawia sie m.in. w wiekszym udziale wsród migrantów niz wsród calej populacji, z której sie wywodza, osób mlodych w wieku zdolnosci do pracy, osób o wyzszym od przecietnego poziomie wyksztalcenia, osób bardziej przedsiebiorczych. Znaczna emigracja ludnosci z okregu sudeckiego wespól z dotychczasowymi kierunkami rozwoju przemyslu sprawily , ze zasoby kadr wykwalifikowanych, w tym zwlaszcza o wysokich kwalifikacjach, sa tam relatywnie ubogie. O malym zasobie wysoko wykwalifikowanych kadr swiadczy dobitnie fakt, ze w calej gospodarce uspolecznionej województw jeleniogórskiego i walbrzyskiego (których granice niemal pokrywaja sie z granicami okregu) w 1988 r. udzial osób z wyzszym wyksztalceniem wsród ogólu zatrudnionych wynosil tylko 6,2%, podczas gdy przecietnie w kraju 8,4%. Nizszy byl takze od przecietnego odsetek osób z wyksztalceniem srednim. Podstawa rozwoju przemyslu w Legnicko-Glogowskim Okregu Miedziowym stala sie równiez glównie miejscowa baza surowcowa. Górnictwo i hutnictwo miedzi zdominowalo przemysl tego terenu. Po wyczerpaniu sie rud miedzi, co przy dotychczasowej wielkosci ich wydobycia moze nastapic w ciagu kilku najblizszych dziesiecioleci, grozi mu upadek. Warunki rozwoju na szersza skale innych dziedzin wytwórczosci przemyslowej sa tam bowiem trudne ze wzgledu na niewielkie zasoby pracy, jak tez strukture ich kwalifikacji, a takze koniecznosc ponoszenia duzych nakladów inwestycyjnych. W pozostalych okregach na plan pierwszy wybijaja sie przemysly o relatywnie wysokim stopniu przetworzenia surowców i duzym wkladzie mysli technicznej. Przejawia sie to przede wszystkim w duzym udziale przemyslu elektromaszynowego. W okregach poznanskim, wroclawskim, staropolskim, gdanskim i szczecinskim w polowie minionego dziesieciolecia koncentrowalo sie w nich powyzej 50% ogólu zatrudnionych w omawianym dziale gospodarki i tylko w okregu bydgosko-torunskim odsetek ten byl mniejszy i wynosil ok. 40%. Aczkolwiek wiele zakladów tego przemyslu przezywa silny regres, to jednak dysponuja one duzym majatkiem produkcyjnym, którego czesc moze byc w przyszlosci z powodzeniem wykorzystana. Beda one jednak musialy wlozyc duzy wysilek w dostosowanie swojej produkcji do zmieniajacego sie popytu i wiekszych niz dotychczas wymagan rynku w zakresie jakosci wytwarzanych dóbr, co nierzadko bedzie laczylo sie z koniecznoscia modernizacji oraz uzupelnienia parku maszyn i urzadzen. Czynnikiem sprzyjajacym procesowi modernizacji i rozwoju omawianej galezi przemyslu, zwlaszcza w glównych osrodkach tych okregów, sa znaczne zasoby wykwalifikowanych kadr, w tym z wyzszym wyksztalceniem. W uprzywilejowanej sytuacji w tym zakresie znajduja Sie Poznan, Wroclaw, Gdansk i Gdynia. Najbardziej wszechstronnie rozwinietym przemyslem elektromaszynowym odznacza sie okreg poznanski. Jego zaklady, skoncentrowane glównie w Poznaniu, .dostarczaly do niedawna duzych ilosci taboru kolejowego, obrabiarek, róznorodnych odlewów, a takze silników okretowych, maszyn zniwnych, maszyn i urzadzen dla przemyslu spozywczego, budownictwa, lozysk tocznych, akumulatorów, sprzetu elektrotechnicznego. Poza tym rozwinal sie tam, aczkolwiek na znacznie mniejsza skale, przemysl chemiczny reprezentowany przez zaklady przemyslu gumowego, farmaceutycznego i perfumeryjno-kosmetycznego w Poznaniu oraz wytwórnie nawozów fosforowych w pobliskim Luboniu. Sposród innych duzych zakladów zlokalizowanych na tym terenie na wyróznienie zasluguja zaklady przetwórstwa ziemniaczanego w Luboniu oraz wytwórnia mebli w Swarzedzu. Szeroka gama produkcji cechuje sie równiez wiodacy przemysl okregu wroclawskiego. Znajduja sie tam dwie duze wytwórnie srodków transportowych "Pafawag" we Wroclawiu i wytwórnia autobusów w Jelczu, ponadto zaklady dostarczajace obrabiarek, maszyn i narzedzi dla budownictwa górnictwa miedzi, rolnictwa, róznych urzadzen technicznych, zmechanizowanego sprzetu gospodarstwa domowego, wyrobów elektronicznych. Sposród innych przemyslów na uwage zasluguja odziezowy (we Wroclawiu) i obuwniczy (w Olesnicy), a takze zaklad chemii organicznej w Brzegu Dolnym, Wezszy zakres specjalizacji ma przemysl elektromaszynowy w okregu staropolskim, co moze utrudniac jego rozwój w przyszlosci. Rozwinely sie tam bowiem przemysly motoryzacyjny (zaklady w Starachowicach wytwarzaly samochody ciezarowe, a w Kielcach wyroby motoryzacyjne), metalowy (odlewnictwo) oraz zbrojeniowy (Radom, Skarzysko-Kamienna, Kielce i Konskie). W Ostrowcu Swietokrzyskim znajduje sie huta zelaza. Bogate zloza wapieni, a takze piaskowców, kwarcytów, glin i ilów ceramicznych staly sie podstawa znacznego rozwoju przemyslu mineralnego. W okregu staropolskim znajduje sie kilka duzych cementowni oraz wapienników, a takze wytwórni wyrobów ceramicznych. Sposród pozostalych dziedzin przemyslu na, uwage zasluguje przemysl skórzano-obuwniczy w Radomiu i Skarzysku-Kamiennej, wytwórnia tworzyw sztucznych w pionkach, zaklady wyrobów tytoniowych w Radomiu oraz wielka elektrownia w poblizu Kozienic. W okregach gdanskim i szczecinskim do niedawna dominowal niepodzielnie przemysl stoczniowy, z którym wspólpracowaly liczne mniejsze zaklady. W obydwu okregach ponad lokalne znaczenie maja przemysl rybny, nawozów sztucznych, a takze rafineria gdanska i duza elektrownia „Dolna Odra”. W okregu bydgosko-torunskim obok przemyslu elektromaszynowego na duza skale rozwinely sie przemysl chemiczny i spozywczy. Pierwszy z nich dostarcza sprzetu radiowego, teletechnicznego, sygnalizacyjnego, itp. Ponadto znajduje sie tam jedyna w Polsce wytwórnia rowerów, a takze zaklady naprawcze srodków transportu. Przemysl chemiczny zlokalizowany w Bydgoszczy, Toruniu, Inowroclawiu, Janikowie jest producentem zwiazków organicznych i wyrobów na nich opartych. W przemysle spozywczym wyróznia sie przemysl miesny, owocowo-warzywny, cukierniczy. Ma on dogodne warunki rozwoju ze wzgledu na wysoki poziom produkcji rolnej w tym rejonie. Warszawski Okreg Przemyslowy jest drugim co do wielkosci okregiem przemyslowym Polski (2.5 tys. zakladów przemyslowych) Ustepuje mu jedynie GOP. W jego sklad wchodzi 35 miast, które zamieszkuje 2.3 mln osób. Poczatki tego okregu siegaja XIX wieku, kiedy czynnikiem przyciagajacym przemysl byla koncentracja ludnosci. Warszawa w drugiej polowie tego wieku byla najwiekszym miastem na ziemiach polskich. W wyniku II wojny swiatowej przemysl calkowicie podupadl, aby w latach 50-tych i 60-tych dynamicznie sie rozwinal. Czynnikiem, który ograniczal rozwój byl niedobór mieszkan, a wiec i sily roboczej. Okreg Warszawski rózni sie od GOP-u poniewaz wyspecjalizowany jest w galeziach typowych dla obszarów wielkomiejskich. Nie rozwina sie ze wzgledu na wydobywane surowce, gdyz ich tam nie ma, jak w przypadku GOP-u. Wiodaca galezia jest przemysl elektromaszynowy, który skupia sie w samej Warszawie jak i okolicznych miastach: Pruszków, Piaseczno, Blonie, Ozarów, Minsk Mazowiecki. Zaliczamy do niego przemysl elektroniczny, precyzyjny, srodków transportu, obrabiarek i maszyn budowlanych. Cecha wspólna tych galezi jest male zapotrzebowanie na surowce, wysokie wymagania w zakresie wykwalifikowanej kadry i stosunkowo mala uciazliwosc dla srodowiska. Dominujacy jest tez przemysl farmaceutyczny, perfumeryjno-kosmetyczny, odziezowy (drugi pod wzgledem wielkosci po Lodzi), lniarski i poligraficzny. Istniej tez przemysl spozywczy i energetyczny nastawiony na zaspokojenie lokalnego rynku. Nietypowym zakladem jest huta metali szlachetnych bardzo zanieczyszczajaca srodowisko. PRZEMYSL POLSKI Przemysl jest dzialem produkcji , który zajmuje sie wydobywaniem i przetwarzaniem surowców . Wywiera on wplyw na inne dziedziny gospodarki narodowej i na ogólny rozwój kraju . Przemysl spelnia kilka najwazniejszych funkcji : - ekonomiczne : tworzy dochód narodowy i pobudza inne dziedziny gospodarki np.: rolnictwo , transport - spoleczne : daje ludziom duza liczbe miejsc pracy ; podnosi standard zycia - przestrzenne : buduje nowe miasta , osiedla , sklepy , GLÓWNE OKREGI PRZEMYSLOWE W POLSCE Górnoslaski Okreg Przemyslowy ( GOP ) : przemysl weglowy , energetyczny , metalurgiczny , maszynowy , samochodowy ; najwiekszym zakladem jest Huta Katowice Warszawski Okreg Przemyslowy : przemysl elektromaszynowy , precyzyjny , elektroniczny , elektrotechniczny , spozywczy ; srodki transportu Lódzki Okreg Przemyslowy : przemysl wlókienniczy , odziezowy , dziewiarsko-ponczoszniczy Gdansk i Gdynia : stocznie budowlane , remontowe ; przemysl chemiczny i rafineryjny Wroclaw i Poznan : przem. metalurgiczny , maszynowy , spozywczy ; srodki transportu Baza surowca , przemysl Obecnie w Polsce eksploatuje sie ponad 50 rodzajów kopaln . Z punktu widzenia zasobnosci zlóz najwazniejsza grupe stanowia : wegiel kamienny , wegiel brunatny , rudy miedzi , cynku , i olowiu oraz srebro , siarka , sól kamienna i surowce skalne . Wedlug danych z 1992 Polska dostarcza m. in. 34,5 % swiatowego wydobycia siarki ( 1 miejsce w swiecie ) , 4,9% wydobycia wegla kamiennego , 5,6% wydobycia wegla brunatnego ( 6 miejsce ) , 4,55% wydobycia srebra ( 7 miejsce ) i 4,9% wydobycia miedzi ( 9 miejsce ). Udokumentowane zasoby wegla kamiennego wynosza 61 mld t i naleza do najwiekszych w Europie . Wiekszosc z nich ( 52 mld t ) usytuowana jest w Górnoslaskim Zaglebiu Weglowym , 8,8 mld t zasobów przypada na Lubelskie Zaglebie Weglowe , a pozostale niewielkie zasoby - na likwidowane obecnie Zaglebie Walbrzyskie . Zasoby wegla brunatnego wynosza ponad 14 mld t i sa rozproszone ( 85 zlóz ) na Nizinie Polskiej . Wegiel brunatny eksploatowany jest w trzech osrodkach - w Turoszowie , w rejonie Konina oraz w Belchatowie- zuzywany w miejscowych elektrowniach . Jego wydobycie utrzymuje sie na dosc stabilnym poziomie 60 - 70 mln t rocznie . Zloza gazu ziemnego wystepuja na obszarze karpackim oraz w zachodniej czesci Nizu Polskie-go; ich laczne zasoby wynosza 147 mld m3. Poza tym, do wykorzystania sa jeszcze zasoby meta-nu (50 mld m3 ) z pokladów wegla kamiennego na Górnym Slasku . Wlasne wydobycie gazu ziemnego pokrywa tylko 40 - 50% zapotrzebowania krajowego , pozostale ilosci importowane sa gazociagami z Rosji . Rozpoznane zasoby ropy naftowej sa minimalne ( 4,3 mln t ) ; wystepuja na obszarze karpackim oraz w pólnocno-zachodniej czesci kraju , lacznie z szelfem baltyckim . Wiekszosc zuzywanej ropy naftowej importowana jest z Rosji ( do rafinerii w Gdansku i Plocku ). Produkcja energii elektrycznej ( 135 mld kWh ) opiera sie w ponad 90% na weglu kamiennym i brunatnym , a tylko 2% na hydroenergii . Rozpoczeta w latach 80 , budowa elektrowni jadrowej w Zarnowcu na wybrzezu zostala w 1990 r. wstrzymana . Zasoby rud miedzi w Zaglebiu Lubinsko-Glogowskim naleza do najwiekszych w Europie . Huty miedzi znajduja sie w Legnicy i Glogowie . Rudy cynku i olowiu znajduja sie rejonie Olkusza i Trzebini ( gdzie sa eksploatowane ) oraz w Zawiercia ; ich zasoby wynosza 211 mln t , a roczne wydobycie 4,8 mln t . Huty cynku i olowiu koncentruja sie na Górnym Slasku. Hutnictwo zelaza , rozwiniete glównie na Górnym Slasku, w Krakowie i Warszawie , opiera sie w calosci na rudach importowanych ( glównie z Ukrainy i Rosji); podobnie hutnictwo aluminium ( Konin ). Polska dysponuje najwiekszymi w Europie zlozami siarki w rejonie Tarnobrzega , których zasoby wynosza 747 mln t. Znaczna czesc wydobywanej siarki ( 2,1 mln t ) jest eksportowana. Polska posiada tez olbrzymie zasoby soli kamiennej ( 121 mld t ) , glównie na Kujawach oraz na Górnym Slasku. Wyczerpane zostaly juz zasoby Wieliczki i Bochni . Fabryki sody w Inowroclawiu i Janikowie wykorzystuja miejscowe zloza soli kamiennej. Przemysl cementowy i wapienniczy wykorzystuje bogate zloza wapieni i margli w województwie opolskim , na Wyzynie Krakowsko- Czestochowskiej, w Górach Swietokrzyskich, na Wyzynie Lubelskiej oraz na Kujawach. Wiodacymi dziedzinami przemyslu przetwórczego jest przemysl elektromaszynowy (23%), chemiczny (18%), rolno-spozywczy (26.5%) . Przemysl elektromaszynowy skoncentrowany jest glównie w okregu warszawskim , na Górnym Slasku , w okregu bielskim ,we Wroclawiu, Poznaniu , w Gdansku , Gdyni , i Szczecinie . Mniejsze jego osrodki rozproszone sa po calym kraju . W przemysle chemicznym najwazniejsze znaczenie maja rafinerie ropy naftowej ( Plock , Gdansk , Czechowice-Dziedzice , Gorlice ) , przemysl gumowy i tworzyw sztucznych , zlokalizowany w wielu miejscowosciach , przemysl farmaceutyczny (Tarchomin , Warszawa , Poznan , Jelenia Góra , Lódz , Kraków ) . Dobrze rozwiniety jest tez przemysl nawozów sztucznych ( Pulawy , Wloclawek , Tarnów , Kedzierzyn), korzystajacy z importowanych fosforytów, soli potasowych i gazu. Przemysl wlókienniczy skupiony jest w okregach : lódzkim , bialostockim , sudeckim i bielskim . Jest on dotkniety kryzysem , wskutek zalamania sie rynków wschodnich . Przemysl rolno-spozywczy ma korzystne warunki rozwoju. Jest najbardziej rozproszony , co zwiazane jest z rozmieszczeniem surowców rolnych , jak i z powszechnym popytem na produkty zywnosciowe . Wazniejszymi branzami jego sa : produkcja napojów , przetwórstwo miesa , mleka przemysl tytoniowy i cukierniczy . Bibliografia : Podrecznik Geografii do kl. 8-ej Encyklopedia Gutenberga Encyklopedia PWN Encyklopedia Geograficzna Swiata tom V
hpdv6