Stefan Reczek, Deminutiva polskie. Charakterystyka, rozwój funkcji stylistycznej, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny” WSP w Rzeszowie, Rzeszów 1968, z. 3 (5), s. 373-386.

Streszczenie artykułu

Zasób form deminutywnych wedle dzisiejszego stanu, przyjmowanego jako końcowy, podzielić można na dwie grupy:

·         deminutiva sensu stricto,

·         hipokoristika (spieszczenia) – grupa wtórna do grupy pierwszej.

Podstawowe kategorie znaczeniowe wyrazów, które w języku polskim podlegają deminutywizacji, to rzeczownik, przymiotnik, przysłówek, zaimek, czasownik.

Rzeczownik najpełniej i wszechstronnie podlega obróbce słowotwórczej w zakresie deminutywizacji i spieszczenia. Mamy tu do czynienia z całymi ciągami derywacyjnymi.

Przymiotnik. Szereg przyrostków (np. -eńki, -utki, -uteczki, -uteńki, -uśki, -usieńki) tworzy przymiotniki zdrobniałe lub spieszczone.

·         Na ogół – mimo przyrostka w wielu wypowiedziach wyraźnie spieszczających – z uwagi na znaczenie przymiotnika, który określa właściwości przedmiotu, zdrobnienia przymiotnika uważać należy za spieszczenia, lecz za deminutywny stosunek słowotwórczy stopniowania tych cech i właściwości.

o       bieluteńki – ‘biały do granic możliwości’

·         Jedynie drogą syntaktyczną może przymiotnik zdrobniały stać się znakiem spieszczenia, które wynika z kontekstu.

Zaimek. Deminutywizacji ulega pewna kategoria zaimków, które treściowo stoją blisko przymiotników. Należą tu:

·         zaimki wskazujące (takuśki, takusieńki, samiutki, samiusieńki),

·         zaimki nieokreślone (wszyściutki, każdziutki, żadniutki).

Podobnie ma się sprawa z niektórymi zaimkami przysłówkowymi (takutko, takusieńko, wszędiutko).

Niektóre z zaimków liczebnych – podobnie, zwłaszcza w dawnej polszczyźnie (niewieluczko – XVI w., tyluczko – XVII w., tyleczko – XVIII w.).

Przysłówek – tak podatny na deminutywizację, jak przymiotniki. Podstawowy formant spieszczający to -ko.

·         Nie ulegają deminutywizacji przysłówki zak. na -nie.

Czasownik bardzo rzadko ulega deminutywizacji, wyłącznie przy szczególnie silnym natężeniu emocjonalnym (np. do dziecka – płakusiać, siusiać, bawiuńciać się).

·         Przeważnie – twory pochodzące z języka ludowego lub z języka dziecięcego (twory onomatopeiczne).

Zdrobnienia syntaktyczne (np. półbutek, półgębek).

FORMANTY DEMINUTYWNE I ICH TYPOLOGIA SEMAZJOLOGICZNA

FORMANTY O PODSTAWIE -k-

Sufiksy -ek, -ka, -ko:

·         wyrazy pospolite – np. domek, rączka, uszko

·         wyrazy pospolite o treści wyrażającej stosunki przestrzenne – np. kolumienka piechoty między krzewami

·         wyrazy pospolite o znaczeniu obiektywnym, które w połączeniu z przyrostkiem deminutywnym nabierają treści – np. dyrektorek, olbrzymek

·         imiona chrzestne – np. Franek, Janka

·         nazwiska pochodne od imion – np. Michałek, Maciejek

·         nazwiska pochodne od nazw zawodów – np. Ślusarek, Pisarek

·         nazwy miejscowe i geograficzne – Lwówek, Wólka

Kulminacja dwóch tych przyrostków:

·         -ek + -ek à -eczek – np. domeczek, Franeczek

·         -ka + -ka à -eczka – np. dzieweczka, Janeczka

·         -ko + -ko à -eczko – np. kółeczko

Sufiks -ik:

·         wyrazy pospolite spieszczone – np. bacik, szewczyk

·         imiona chrzestne spieszczone – np. Janik, Józik

·         nazwiska identyczne z takimi formami – np. Janik, Michalik (twory ludowo-patronimiczne, częste w nazwiskach pochodzenia ludowego)

·         nazwiska od nazw zawodów – np. Kowalik, Wojaczyk

Sufiks -czyk (ß -ik) – powstał na zasadzie absorpcji z formacji na -ec:

·         wyrazy pospolite, zwł. Zawodowe – np. chłopczyk, pisarczyk

·         nazwiska od imion chrzestnych patronim. – np. Janczyk, Franczyk

·         nazwiska odzawodowe – np. Młynarczyk, Kowalczyk

Dalsza derywacja:

·         -ik + -ek à -iczek – np. stoliczek, Karliczek, Janiczek

Sufiks -ak (orientacja północnopolska):

·         wyrazy pospolite oznaczające potomstwo – np. kociak, psiak

·         wyrazy pospolite na tej samej zasadzie wykazujące związki osoby z przedmiotem oznaczonym w podstawie słowotwórczej – np. przedszkolak, rodak, czwartak

·         dawne imiona spieszczone – np. Sirak, Miłak

·         nazwiska patronimiczne-ludowe od imion chrzestnych – np. Majchrzak, Antkowiak – oraz nazwiska od in. nazwisk – np. Baraniak, Kaleciak

Dalsza hipokoryzacja – przez dodanie in. przyrostków, np. -ek lub -ik – np. przedszkolaczek, Antkowiaczyk

Sufiks -uk (kresowy, rzadki):

·         wyrazy pospolite na tej samej zasadzie, co poprzedni – np. psiuk

·         imiona chrzestne – np. Jasiuk, Ziuk

·         nazwiska odimienne – np. Jasiuk, Fedorczuk

Sufiks -ec tworzący w przeszłości wyrazy zdrobniałe:

·         pospolite – np. kawalec, dębiec, słońce

·         nazwiska od imion chrzestnych – np. Mikulec, Michalec

Sufiks -ica – dawniej zdrobniały, dziś nieproduktywny w tym zakresie:

·         pospolite – dziewica, studnica, kaplica

·         nazwy miejscowe – Wolica, Wiślica

Sufiks -ic (patronim.):

·         pospolite – dziedzic, rodzic, doktorowic

·         imiona własne – Maciejowic, Racławic

·         nazwiska – zmiana -ic, -owic na -icz, -owicz pod wpływem ruskim – Kmicic, Marianowicz, Wołowicz, Klonowic, Kondolewicz

·         nazwiska stylistycznie charakteryzujące się w komedii oświecenia – Repertowicz, Raptusiewicz

·         wyrazy pospolite oznaczające związki z desygnatem tem. słowotwórczego, żartobliwe, nie deminutywne – karierowicz, quizowicz

FORMANTY O PODSTAWIE -ch-

Sufiks -ch, -cha:

·         spieszczone formy od dawnych imion 2-członowych, skróconych – Stach, Jach, Zocha

Sufiks -sz, -osz, -usz – wyabstrahowany

·         formy spieszczone dawnych imion – Bronisz, Miłosz, Matusz

Dalsze (rozszerzone) formanty (ogarniające również wyrazy pospolite):

·         -iszek – braciszek, Broniszek

·         -aszek – wujaszek, Staszek

·         -uszek – kwiatuszek, Januszek, kaczuszka, Maruszka, serduszko

·         -oszek – chleboszek

·         -yszek – kamyszek

INNE SUFIKSY

Sufiks -ę (gramat.):

·         nazwy istot niedorosłych – cielę, kurzę

·         nazwy potomków – baranię

·         zdrobnienia pogardliwe – prościę

...