Koneczny, Feliks - Dzieje Rosji.pdf - E-booki - hipacypociej

FELIKS KONECZNY

Dzieje Rosji

Od najdawniejszych do najnowszych czasów

Wydanie skrócone

(1)

Opracowanie elektroniczne Wojciecha Górki z tekstu książki wydanej przez:

WYDAWNICTWO ANTYK

Marcina Dybowskiego

Z wiosną 1917 r. wyszedł nakładem Spółki Wydawniczej Warszawskiej tom

pierwszy moich "Dziejów Rosji", obejmujący na 527 stronicach większej 8-ki czasy

zaledwie do roku 1449. Zanim tamta praca dokonaną być zdoła w proporcjach tych

samych, w jakich ją zaczęto, zachodzi potrzeba, coraz pilniejsza, żeby dać naszemu

ogółowi treściwy całokształt przedmiotu - i w tem geneza niniejszej książki.

Zawiera ona od początku do końca wyłącznie wyniki własnych tylko badań i długoletnich

dociekań, prowadzonych i przerywanych w najrozmaitszych okolicznościach życia. Jest

wydaniem skróconem tamtej, obszerniejszej pracy, której podano tutaj sam kościec

niejako; jest tomu I-go skróceniem, a dalszych szkicem, wydanym zgóry ze względu na

potrzeby praktyczne ogółu. Z tegoż względu trzymałem się w tem wydaniu prawidła, żeby

wykład czasów dawniejszych jak najbardziej skrócić, a rozszerzać rzecz coraz znaczniej w

miarę zbliżania się do okresu współczesnego.

Niniejsze wydanie skrócone nie posiada całkiem t.zw. aparatu naukowego; to

pozostawione jest wydaniu obszerniejszemu, w którem utrzymaną będzie nadal metoda ta

sama, jak w tomie I. Kto ciekaw szczegółów, wywodów, dowodów, kto lubi zadawać

pytanie: dlaczego? i żąda na nie odpowiedzi uzasadnionych, sięgnie do wydania głównego,

a odczytanie niniejszego tomu zechce zapewne uważać za lekturę wstępną.

(1)

***

CZĘŚĆ I

Do najazdu Mongołów.

I. PRZED PANOWANIEM WAREGÓW

(do r. 862).

W schodnia Słowiańszczyzna stanowi dla Historji - jako nauki o zmianach - temat jak

najobfitszy, gdyż żadna chyba strona świata nie przechodziła przez zmian tyle i tak

radykalnych. Przeszłość ziem polskich wydaje się czemś niewzruszenie stałem wobec

dziejów Rosji! Podczas gdy u nas zmieniały i zmieniają się ciągle formy dla treści mniej

więcej stałej, na ziemiach wschodniej Słowiańszczyzny przeciwnie: częściej zmieniała się

treść, niż forma. Tam odmieniały się nawet tradycje, rugując się wzajemnie.

Druga walna różnica dziejów Polski a Rosji tkwi w zasadniczej odmienności walki o byt.

Rosjanie dotychczas jeszcze nie zaczęli pracować intensywnie. Doskonalenie się

społeczeństwa wymaga koniecznie odpowiedniego stopnia twardości walki o byt, której

intensywność łączy się nieuchronnie z wysiłkiem umysłowym - rosyjskie zaś stosunki nie

zmuszały ludności nigdy do wytężania sił umysłowych celem zapewnienia sobie

dobrobytu. Sam handel we wschodniej Słowiańszczyźnie, nie połączony z wytwórczością

rękodzielniczo-przemysłową (jak to bywało np. w Polsce XIV-XVI wieku), hamował

raczej aż do najnowszych niemal czasów rozwój społeczeństwa, rozluźniając je. Życie

płynęło tam, a zwłaszcza w dorzeczu Wołgi, zawsze szeroko, nie pogłębiając się.

Czy cała Słowiańszczyzna wschodnia identyczna jest z rosyjskością i czy Ruś a Rosja, to

jedno, czy też należy pojęcia te przeciwstawiać - nad tem dysputa naukowa jest już

doprawdy wyczerpana i... nie doprowadziła do żadnego praktycznego wyniku. Stary to

przywilej życia, żeby przeskakiwać ponad teorjami! Książka zaś niniejsza, z naukowego

wywodząc się łożyska, a nie z politycznego obozu, będzie opisywać stosunek ruskości do

rosyjskości w dziejowym rozwoju, t. j. tak, jak sobie to wyobrażali w rozmaitych okresach

współcześni. Zaczniemy rzecz naszą od Kijowa poprostu dlatego, że koloniści,

wytwarzający w dorzeczu Wołgi Ruś nową (która miała stać się Rosją), Wyszli od

Dniepru; trzeba tedy wiedzieć, co oni przynieśli z sobą w północne kraje fińsko-turańskie.

Zakres dziejów Rosji musi przeto w pierwszym okresie objąć całą wschodnią

Słowiańszczyznę.

Pierwszych bodźców do ruchu historycznego doznała ta część Słowiańszczyzny od Ormian

i Arabów, dzięki handlowi między narodowemu, zmierzającemu w tych stronach świata od

wschodu ku zachodowi, aż wreszcie i Słowian wciągnięto w jego koło. Stało się to przez

pośrednictwo Chazarów, ludu fińsko-uralskiego, prowadzącego życie napół osiadłe na

południu Oki, tudzież Bułgarów, ludu turańskiego, koczującego poza średnią i dolną

Wołgą.

Obszar pierwotnego osiedlenia Słowian wschodnich - to trójkąt, którego podstawą linja

mniej więcej od górnego Bugu do Kijowa, zwężający się gwałtownie ku północy, gdzie

wierzchołkiem jego jezioro Ilmen. Trójkąt ten wchodził klinem pomiędzy szczep fińsko-

turański od wschodu a bałtycki od zachodu. Tam była na wschodzie wieloplemienna

"Jugra", rojowisko ludów na bardzo niskim stopniu kultury, sięgające od wschodnich

stoków wyżyny wałdajskiej aż po Ural, od morza Lodowatego do Wołgi i Kamy

(najdzikszymi z nich byli Madiarzy za Kamą); natomiast ludy fińskie na północ od wyżyny

wałdajskiej, na wschód i zachód od jeziora Ilmenu posiadały bez porównania wyższy stan

kultury. Od południowego zachodu były kraje pustynne, które dopiero od X wieku poczęły

się zaludniać; od północnego zaś zachodu osiadł szczep bałtycki (Łotewcy, Żmujdzini,

Prusacy, Litwini, Jadźwingowie), pozostający również na niższym od wschodnich Słowian

stopniu kultury . Nie stykały się więc ludy wschodnio-słowiańskie pierwotnie nigdzie

bezpośrednio z zachodnimi (polskimi) pobratymcami - a ponieważ cała kraina dolnego

Dniepru także była pustkowiem, była tedy Słowiańszczyzna wschodnia w pierwszym

okresie swych dziejów najzupełniej izolowaną tak od zachodniej, jako też od południowej

strony.

Około r. 700 odkryli Chazarzy na nowo drogę handlową ku północy, wzdłuż Dniepru

(znaną już w starożytności Grekom). Powołali wtedy do nowego życia starożytną stację

handlową, w miejscu zaludnionem już od okresu paleolitycznego, dogodnem do

urządzenia przewozu na Dnieprze, a stanowiącem granicznik osadnictwa, wogóle w tych

stronach. Miejscem tem Kijów. Niżej Kijowa były brzegi Dniepru puste niemal aż do

ujścia.

Kupieckiemi szlaki przybył do Chazarów z Azji Mniejszej i z Persji prąd mozaizmu ,

później zaś (w połowie IX wieku) i chrześcijański, gdy stosunki handlowe zbliżyły ich do

Bizancjum. Bizantyńscy budowniczowie wznosili im nową stolicę nad Donem (Sarkal

obok dzisiejszej Białowieży), a wraz z nimi przybył Konstanty z Tessaloniki (lata 857-

858), znany następnie całemu światu pod imieniem zakonnem Cyryla.

Dzieło jego apostolstwa nie dotarło jednak od Donu ani nawet do Dniepru i faktem jest, że

ani św. Cyryl, ani też brat jego, św. Metody - późniejsi apostołowie Słowiańszczyzny

południowej i zachodniej - nie mieli zgoła nic wspólnego ze Słowiańszczyzną wschodnią.

W połowie IX wieku zjawił się od północy nowy a wielce niebezpieczny współzawodnik

handlu wzdłuż Dniepru: Waregowie ze Skandynawji. Wyższość ich polegała na tem, że

byli oni ludem żeglarskim, umiejącym budować łodzie, a więc zdolni opanować drogi

wodne Podnieprza i Powołża, gdy tymczasem Finowie, Jugra, wschodni Słowianie,

Bułgarzy i Chazarzy, umiejąc sporządzać tylko łodzie prymitywne (będące po prostu

wydrążonemi pniami drzew) , nie mogli zapędzać się rzekami daleko. Przestrzeń pomiędzy

Bałtykiem a Carogrodom dzieliła się też przez długie wieki na kilka stref pośrednictw

handlowych i od czasów greckich dopiero zdarzyło się po raz pierwszy w r. 838, że ktoś

przebył ją. całą. Byli to wysłannicy skandynawskiego ludu Swijów, z plemienia "Rus".

Dalekie wyprawy żeglarskie były oddawna kwestją ekonomicznego bytu dla południowej

Skandynawji; znała też cała Europa zachodnia normandzkich twórców państw

nadmorskich, "wikingów", których rodzonych braci nazwano na Podnieprzu "waregami".

Nawiedzali oni oddawna krainy nad Dźwiną zachodnią i Newą, lecz tylko sporadycznie, bo

nawet dotarłszy w okolice jeziora Ilmenu, niewielkie odnosili z tych wypraw korzyści.

Dowiedziawszy się atoli, że gdzieś dalej na południu są kraje bogate, do których wszystkie

te ludy północne dostarczają futer, nie spoczęli, aż rzecz tę zbadali bliżej i pozbierali

informacje w szeregu wypraw eksploracyjnych, podróży, przedsiębranych w celu odkryć

geograficznych nad Dniepr, Don, morze Czarne i Wołgę. Stwierdzili, że jezioro Ilmen

stanowi klucz do wszystkich dróg wodnych tej strony świata, jako położone na rozstajach,

łączących morze Bałtyckie z Czarnem i Kaspijskiem, Skandynawję z Carogrodem i

kalifatami Azji muzułmańskiej. Około roku 850 zaczynają się systematyczne najazdy

Waregów celem opanowania górnych biegów Dniepru i Wołgi.

Chodziło Rusom o to, żeby osiąść bliżej początków złotodajnych dróg wodnych, przyczem

ostatecznym celem zamierzonej ekspansji było "złote miasto": Carogród. Zaczyna się "put'

iz Warjag w Greki", mająca stanowić hasło dwu następnych wieków.

Ludy słowiańskie i fińskie około Ilmenu zawarły sojusz przeciw Waregom, lecz

bezskutecznie. W latach 859-862 rozstrzygnęła się walka na rzecz Rusów i żaglowe łodzie

"wareskie" spuszczono po raz pierwszy już i na Wołgę. Tak zaczyna się historja tych

krajów od wojen handlowych. Nie rolnik, lecz kupiec nadaje tu piętno historyczne.

II. RUŚ JAKO DROGA DO GRECJI.

(860-1043.)

W aregowie pragnęli zdobyć sobie państwo nad Bosforem, a Podnieprze miało dla

nich wartość i znaczenie jedynie jako "droga do Grecji". Wśród wschodnich Słowian

zakładali tylko stacje wojenne i handlowe, a cała ich działalność posiadała wszelkie cechy

świadomej tymczasowości. Oni też sami pozostali tylko drużynami, skupionemi około

pewnych grodów, w nieustannem pogotowiu do wypraw.

Jedna z drużyn wareskich podążyła Dnieprem aż do krańców osadnictwa, t. j. do Kijowa i

wydarła tamtejsze krainy zwierzchnictwu chazarskiemu. Stąd już pomiędzy r. 860 a 865

odbyła się pierwsza wyprawa wareska pod Carogród. Inna drużyna, zająwszy w r. 862

Nowogród nad Ilmenem pod wodzą Rusa R u r y k a, wybierała się również na Kijów -

lecz dopiero w 20 lat potem, w r. 882, znalazły się wszystkie stacje wareskie około Ilmenu

i wzdłuż Dniepru pod jednym wspólnym kierunkiem. Dokonał tego następca Ruryka, Oleg

(879-912), wierny opiekun nieletniego jego syna i dziedzica, Igora (912-945). Oleg

wyprawiał się na Bizancjum w r. 907, wymusił gruby okup i nader korzystny traktat

handlowy. Największą wyprawę urządził Igor w r. 941 w 10.000 łodzi żaglowych, ale

porażon "ogniem greckim", sam ledwie zdołał się ocalić ucieczką w 10 łodzi. Powrócił na

wody Bosforu w trzy lata potem z nową walną wyprawą i wziął okup, lecz musiał przystać

na traktat handlowy na warunkach gorszych, niż za pierwszym razem.

Dwa razy ulegała wśród tego "droga do Grecji" zamknięciu, zatarasowana przez dzicz

koczowniczą. Raz w r. 884, gdy na stepy na południe od Kijowa przesiedliła się większość

Madiarów z nad Wołgi i Kamy, co jednak trwało zaledwie sześć lat, gdyż dzicz madiarska

przeniosła się na niziny węgierskie, sprowadzona przez cesarza niemieckiego przeciw

państwu wielkomorawskiemu. Drugim razem zajęli stepy południowe w r. 915 wyparci

przez Chazarów z nad morza Kaspijskiego Pieczyngowie, lud turański. Po niedługim

czasie sprzymierzył się z nimi Igor przeciw Bizancjum.

Dzięki Rusom nawiązały się tedy stosunki pomiędzy dorzeczem Dniepru a cesarstwem

greckiem. Wpływy chrześcijańskie poczynają skutkiem tego działać, aż wdowa po Igorze,

Olga (945-964), zjechała w r. 957 do Konstantynopola i przyjęła tam chrzest - w obrządku

grecko-katolickim. (schyzmy jeszcze nie było). Obstawał jednak przy pogaństwie syn jej,

Światosław (964-973), który dwa razy wyprawiał się na półwysep bałkański (967, 969),

dwa razy zdobywał i tracił państwo bułgarskie , a zginął od Pieczyngów (pozyskanych

tymczasem przez Bizancjum) podczas przygotowań do trzeciej wyprawy (973).

Wyprawy Światosława stanowiły pierwsze zetknięcie się Słowiańszczyzny wschodniej z

południową; niosły zaś nadto zarodek zetknięcia i z zachodnią Słowiańszczyzną:

Waregowie dowiedzieli się w Bułgarji, którędy sprowadzano na półwysep bałkański z

Zachodu "srebro i konie". Zainteresowali się podunajskim szlakiem handlowym, łączącym

Europę środkową z półwyspem bałkańskim, i poczęli badać sprawę, którędy mogliby mieć

do tego traktu dostęp od Kijowa. Szlak ów miał kilka odgałęzień ku północy. Najbardziej

wschodnie z nich wiodło przez wąwóz dukielski w Karpatach na ziemię polskiego ludu

Lachów. Siedziby jego, sięgające mniej więcej od Sanu do Strypy i górnego Bugu,

stanowiły jakby południowe przedłużenie Mazowsza. Ani Mazowszanie, ani Lachowie nie

należeli jeszcze do państwa piastowskiego, pogrążeni w pierwotnym bycie plemiennym

pod drobnymi książątkami grodowymi. Nie było też jeszcze od wschodu bezpośredniego

sąsiedztwa z osadnictwem wschodnio-słowiańskiem, gdyż z jednej strony z prawego

brzegu Bugu koczowała Jaćwież, z drugiej zaś nad górną Prypecią i najbardziej

zachodniemi jej dopływami nie było zgoła osad ludzkich.

Już w ośm lat po śmierci Światosława rzucono się do opanowania nowo odkrytej drogi. Po

trupach sprzyjających chrześcijaństwu braci przyrodnich, Olega (zabity w r. 977) i

Jaropełka (980), dochodzi do władzy nad drużynami Rusów (i biernie uległym żywiołem

słowiańskim) "zrodzony z niewolnicy" inny syn Światosława, Włodzimierz (980-1015),

jako zaciekły naczelnik stronnictwa pogańskiego. Zaraz w drugim roku swego panowania

"ide Wołodimer k Lacham i zają hrady ich, Priemyszl, Czerweń i iny hrady".

Tak brzmi dosłownie zapisek najstarszej kroniki ruskiej (t. zw. Nestora), a słowa te

stanowią świadectwo niewzruszone, że Włodzimierz zajął ziemię polską, że krainy te nie

zaliczały się bynajmniej do osadnictwa Słowiańszczyzny wschodniej.

W ten sposób nastąpiło w r. 981 pierwsze zetknięcie ze Słowiańszczyzną zachodnią.

Drogę, mającą doprowadzić Rusów przez ziemię Lachów na Węgry i dalej nad dolny

Dunaj, otoczono szczególną opieką. Urządzono na tamtejszych grodach szereg zbrojnych

stacyj wareskich, nadto, żeby sobie ubezpieczyć tam dostęp od wschodu, założono w r. 988

gród nowy, nazwany imieniem założyciela: Włodzimierz (wołyński). Przypuszczano, że

droga ta przyda się także do celów wojennych, do wypraw na Bałkan.

Włodzimierz działał przeciwko Bizancjum systematycznie. Szczeblami tej akcji były

wyprawy bułgarskie 985 i 986 roku, tudzież wyprawa r. 988 na wybrzeże czarnomorskie,

przedsięwzięta pomimo to, że cesarz grecki sam pierwszy wyprawił do Kijowa poselstwo z

prośbą o pokój, ofiarowując Włodzimierzowi rękę cesarzówny Anny. Musiałby się

oczywiście ochrzcić. Warunek ten odrzuciwszy, podpłynął Włodzimierz pod

czarnomorskie miasto Cherson. Wyprawa przybrała wynik tak katastrofalny, że

Włodzimierz znalazł się na łasce i niełasce cesarza. Ogołoconego z wojska nie puszczono

z pod Chersonu, póki tam zaraz na miejscu chrztu nie przyjął. Przystano potem na warunki

poprzednio ofiarowane i cesarzównę w małżeństwo mu dano.

Anna była rodzoną siostrą "cesarzowej rzymskiej", Teofanji, słynnej małżonki Ottona I.

Dynastja Rurykowiczów wchodzi szybko w stosunki z dworami Zachodu, sąsiadując od

czasu zajęcia ziemi Lachów nadto i z polskimi Piastami, i z węgierskimi Arpadami. Z

samym Rzymem utrzymywał Włodzimierz stałe stosunki. Chrzest przyjął był (podobnie

jak Olga) w kościele katolickim, w obrządku grecko-katolickim (schyzmy wówczas nie

było; w samymże zresztą Chersonie spotkał się z posłami papieskimi). Stosunki ze

światem łacińskim miały się rozwijać i zacieśniać coraz bardziej, zwłaszcza, że

przybywające wciąż ze Skandynawji nowe drużyny wareskie były obrządku łacińskiego.

Wśród Rusów Podnieprza spotykały się tedy obydwa obrządki: wschodni i zachodni.

Koneczny, Feliks - Dzieje Rosji.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: