Rozwijanie myślenia twórczego
Wykorzystanie technik stymulacji myślenia twórczego w szkole
1. Krótka historia pojęcia " twórczość".
Pierwsze pojęcie skrystalizowało się w średniowieczu pod wpływem teologii chrześcijańskiej, odnosiło się do działalności Boga i było związane z boskim atrybutem tworzenia świata z niczego. Zgodnie z tą koncepcją słowo twórca było synonimem słowa Bóg ( Stwórca ).
Drugie pojęcie twórczości powstało w XIX wieku i dotyczyło sztuki, czyli robienia czegoś nowego i fikcyjnego. Twórczość stanowiła atrybut artysty, a słowo twórca stało się synonimem słowa artysta. Twórczością zajmowały się nieliczne, utalentowane jednostki, tworzące wiersze, powieści, obrazy, kompozycje muzyczne itp.
Współczesne pojęcie twórczości ukształtowało się w XX wieku, gdy uznano, że twórca nie musi być artystą. Zaczęto mówić o twórczości w nauce, polityce, handlu, technice. Cechą twórczości stała się bliżej nieokreślona nowość. W tak szerokim ujęciu słowo twórca stało się synonimem słowa człowiek
2. Definicja " twórczości". Cechy postawy twórczej.
Twórczość może być rozumiana jako zdolność swoistego postrzegania świata i dziwienia się, stawiania pytań i akceptowania konfliktów wypływających z dążenia człowieka do rozwoju ( E. Fromm ).
Dla Guilforda twórczość tożsama jest z zespołem cech, w których skład wchodzą uzdolnienia specjalne, osobowość, postawy, motywacja i zainteresowania osoby. Za najważniejsze cechy, które odgrywają decydującą rolę w myśleniu twórczym, uznał: zdolność dostrzegania istotnych problemów, płynność, oryginalność i giętkość myślenia, pomysłowość, zdolność dokonywania analizy i syntezy, pamięć, zdolność poprawnego oceniania i przekonstruowywania zagadnień.
Niektórzy badacze ( S. Popek ) wyróżniają 2 rodzaje twórczości: twórczość obiektywną - pierwotną, która jest źródłem nowych odkryć, tworzeniem, konstruowaniem rzeczy, idei oryginalnych i niepowtarzalnych, odbiegających od dotychczasowych i pojawiających się po raz pierwszy oraz twórczość subiektywną - wtórną polegającą na odkrywaniu prawd, rzeczy i tworzeniu przedmiotów już istniejących, o których twórca nie jest poinformowany i które tylko dla niego mają charakter nowy i oryginalny.
Cechy postawy twórczej:
ˇ Szczególny sposób postrzegania świata - zdolność spostrzegania konkretnych zjawisk wraz ze wszystkimi istotnymi i mało ważnymi szczegółami. Umiejętność poznawania świata na dwa sposoby: zmysłowo i racjonalnie, konkretnie i pojęciowo. Zdolność dziwienia się, zaciekawienia, popadania w zdumienie.
ˇ Otwartość umysłu i tolerancja dla dwuznaczności - elastyczność, brak sztywności myślenia; zdolność odbierania i tolerowania informacji sprzecznych, konfliktowych, dwuznacznych.
ˇ Niezależność i odwaga - niezależność w sądach i działaniach, słabsze uleganie wpływom otoczenia społecznego, odporność na brak nagród zewnętrznych.
ˇ Spontaniczność i ekspresyjność - zachowania mniej kontrolowane i hamowane, zdolność ekspresyjnego wyrażania myśli i uczuć, częste predyspozycje dramatyczne, pantomimiczne.
ˇ Brak obawy przed nieznanym - pociąg do zagadek, tajemnic, niejasności; skłonność do podejmowania ryzyka.
ˇ Zdolność koncentracji i fascynacja zadaniem.
ˇ Życzliwe poczucie humoru .
ˇ Zdolność integrowania przeciwieństw - umiejętność łączenia ze sobą w jedność tego co oddzielne, a nawet przeciwstawne.
3. Czynniki myślenia twórczego.
Oprócz zdolności poznawczych takich jak pamięć i uwaga, do najważniejszych czynników myślenia twórczego należą:
ˇ Płynność myślenia - zdolność do wytwarzania w krótkim czasie wielu słów, sentencji, idei, pomysłów. Wyróżnia się kilka rodzajów płynności:
- płynność słowna - która ułatwia wytwarzanie wielu słów, nie tylko przywoływanie ich z pamięci;
- płynność ideacyjna - dzięki której wymyślamy tematy;
- płynność ekspresyjna - która ułatwia formułowanie myśli;
- płynność skojarzeniowa - która ułatwia dobór odpowiednich słów.
ˇ Giętkość myślenia - zdolność wytwarzania jakościowo różnych wytworów i zmiany kierunku poszukiwań, umiejętność dostosowywania metod rozwiązywania problemów do zmieniających się okoliczności.
ˇ Wrażliwość na problemy - zdolność wykrywania wad, luk, niedostatków i trudności występujących w różnych sytuacjach, umiejętność przewidywania następstw zdarzeń.
ˇ Oryginalność myślenia - zdolność wychodzenia poza stereotypowe, najbardziej narzucające się rozwiązania, umożliwiająca dostrzeganie nowych, niezwykłych aspektów sytuacji problemowej.
ˇ Myślenie dywergencyjne - umiejętność wytwarzania możliwie różnorodnych rozwiązań tego samego problemu ( w przeciwieństwie do myślenia konwergencyjnego - gdzie istnieje jedna poprawna odpowiedź ).
4. Twórczość w szkole.
Czy uczeń zdolny to znaczy uczeń kreatywny?
W wielu koncepcjach zdolności twórczość umieszcza się wśród podstawowych elementów składających się na strukturę wybitnych zdolności jednostek ( zdolności to: ponadprzeciętna inteligencja, uzdolnienia specjalne, wysoki poziom twórczości oraz zaangażowanie w zadanie). Wielu badaczy, podając definicję ucznia zdolnego, zaciera różnice pomiędzy pojęciem ucznia uzdolnionego a pojęciem ucznia uzdolnionego twórczo.
Niektórzy natomiast rozróżniają dwa odmienne typy uczniów: zdolnych i kreatywnych. W. Dobrołowicz np. wyróżnia uczniów ze zdolnościami odtwórczymi i twórczymi. Pierwsi to jednostki obdarzone wysokim poziomem sprawności umysłowych, które ujawniają się głównie w czynnościach odtwórczych ( szybkim uczeniu się, dobrej pamięci, dużych możliwościach percepcji nowych informacji i ich rozumienia ).Uczniowie kreatywni charakteryzują się często słabszą pamięcią, ale za to wyjątkową wyobraźnią, oryginalnością pomysłów, zdolnością myślenia dywergencyjnego oraz niezależnością, wrażliwością, skłonnością do podejmowania ryzyka, poczuciem humoru, ciekawością świata, autonomią wiążącą się z nie podporządkowywaniem się regułom zachowania szkolnego.
Przeszkody utrudniające twórczy rozwój uczniów.
Kształtowanie postaw twórczych uczniów w tradycyjnej szkole jest utrudnione z uwagi na m. in.: encyklopedyzm, prymat nauczania nad uczeniem, przewagę problemów zamkniętych nad otwartymi, nadmierną rywalizację i dominację ocen zewnętrznych, nagradzanie myślenia konwergencyjnego, wyobraźni odtwórczej, pamięci mechanicznej i zachowań konformistycznych.
Istnieją również wewnętrzne, osobiste bariery uczniów, utrudniające rozwój twórczości. Należą do nich:
- antykreatywne przekonania o braku wystarczających uzdolnień twórczych: " I tak nie jestem twórczy";
- " trwoga przed arcydziełem" - odczuwana przez wielu uczniów w sytuacji kontaktu z wybitnym dziełem sztuki, nauki czy techniki. Jest ona wzbudzana przez mieszaninę podziwu i poczucia niższości oraz niewiary w możliwość wzniesienia się na równie wysoki poziom ( " Trzeba się jeszcze wiele nauczyć, zanim wolno będzie wygłaszać własne pomysły" );
- negatywne emocje - lęk, podenerwowanie, osamotnienie.
- przedwczesne przerywanie procesów twórczych - niecierpliwość, zadowalanie się pierwszym rozwiązaniem;
- konformizm, uleganie wpływom grupy - w klasie szkolnej najczęściej występuje nacisk grupy na jednostkę, dążenie do jednorodności, niszczenie odmienności i niezależności;
- sztywność myślenia - niezdolność przezwyciężania raz przyjętego stanowiska, postrzeganie pewnych zadań jako identycznych, a nie różniących się i wymagających zastosowania odmiennych rozwiązań;
Czynniki sprzyjające rozwojowi uzdolnień twórczych.
Wzbudzaniu i rozwijaniu aktywności twórczej uczniów mogą służyć :
- dobór treści nawiązujących do zainteresowań oraz doświadczeń dzieci i młodzieży, treści takie pociągają poznawczo uczniów
- stosowanie nie tylko zamkniętych układów treści, które uczeń ma przyswoić, lecz także układów otwartych, w których brak jest pewnych elementów; układy te powinni uczniowie wzbogacać samodzielnie w toku poszukiwań poznawczych, dyskusji, doświadczeń
- wykorzystywanie w procesie kształcenia w szkole informacji zdobywanych przez uczniów poza szkołą. Różnorodność doświadczeń zdobytych przez wychowanków poza szkołą ożywia proces nauczania, mobilizuje do wymiany poglądów, weryfikowania pewnych informacji. Ważna jest tu orientacja nauczyciela w nowościach literatury pięknej, w treściach czołowych czasopism, audycji popularno - naukowych i kulturalnych;
- stosowanie metod nauczania pobudzających uczniów do współudziału w wytwarzaniu i przetwarzaniu informacji. Użyteczne mogą tu być m. in. : metody gier dydaktycznych- symulacyjnych, inscenizacyjnych; dyskusja, zajęcia laboratoryjne, zajęcia praktyczne;
- odpowiednie formułowanie pytań i poleceń przez nauczyciela. Zamiast pytań skłaniających do odtwarzania informacji ,takich jak np. : "opisz,...gdzie się znajduje,...jak się nazywa,...z czego jest zbudowany,...w którym roku ?" żywszą aktywność umysłową uczniów mogą wzbudzić pytania: "uzasadnij, ..porównaj,...zaprojektuj,...jakie mogą być skutki,...jakie są główne przyczyny,...co należy zmienić,...jak można wykorzystać w praktyce poznane wiadomości ?";
- stosowanie "nauczania problemowego" .Rozwiązywanie praktycznych lub teoretycznych problemów następuje na drodze samodzielnej aktywności poznawczej i badawczej uczniów. Szczególne walory mają te problemy, które posiadają kilka możliwych prawidłowych rozwiązań np. typu "wynaleźć, skonstruować".
Podstawowe zasady ważne przy organizowaniu ćwiczeń twórczego myślenia:
- wszyscy mamy wyobraźnię i wszyscy możemy ją rozwinąć
- żeby mieć parę dobrych pomysłów, trzeba mieć dużo pomysłów
- nie ma odpowiedzi prawidłowych; są tylko mniej lub bardziej użyteczne
- nigdy nie należy zadowalać się pierwszym pomysłem albo rozwiązaniem
- to nie błąd jest porażką, ale brak pomysłu, co zrobić.
Bibliografia:
Bowkett S.(2000), Wyobraź sobie, że...Ćwiczenia rozwijające twórcze myślenie uczniów, tłum. K. Kruszewski, Warszawa, WSiP Dyrda B.(2004),
Rozwijanie twórczości i inteligencji emocjonalnej dzieci i młodzieży, Kraków: "Impuls" Nęcka E.(1998),
Trening twórczości, Kraków: "Impuls" Szmidt K.(1997), Porządek i przygoda. Lekcje twórczości", Warszawa: WSiP
Opracowała: mgr Małgorzata Labuda
monika75107