Geertz C. - Pożytki z różnorodności.pdf - filozofia kultury - isabela3

IV. Pożytki z różnorodności

Antropologia, moja fröhliche Wissenschaft, przez całe swe dzieje

(długie, jeśli liczyć je od Herodota; raczej krótkie, jeśli od Tylora)

była całkowicie zaabsorbowana wielką rozmaitością sposobów, na

jakie mężczyźni i kobiety układali swoje życie. Starała się uchwycić

pewne zakresy tej różnorodności w sieć uniwersalnej teorii:

ewolucyjne stadia, ogólnoludzkie idee bądź praktyki lub formy

transcendentalne (struktury, archetypy, głębokie struktury gramatyki).

W innych jej obszarach kładła nacisk na partykularność,

idiosynkrazję, niewspółmierność -groch z kapustą. Ostatnio jednak

stanęła w obliczu zupełnie nowej sytuacji: wobec faktu gwałtownego

rozmywania się tej różnorodności, której spektrum staje się coraz

bardziej stonowane i wąskie. Możemy zostać skonfrontowani ze

światem, w którym po prostu zabraknie łowców głów, plemion

żyjących w systemie matrylinearnym, ludów przepowiadających

pogodę ze świńskich wnętrzności. Różnica oczywiście pozostanie -

Francuzi nigdy nie tkną solonego masła. Niemniej stare, dobre czasy

palenia wdów i kanibalizmu nieodwołalnie odeszły w przeszłość.

Sam w sobie ten proces tonowania kulturowych kontrastów

(zakładając, że zachodzi on naprawdę) nie jest - z profesjonalnego

punktu widzenia - zbyt niepokojący. Antropolodzy będą musieli po

prostu nauczyć się analizy bardziej subtelnych różnic, a ich pisma

mogą zyskać na przenikliwości, choć stracą dawny spektakularny

rozmach. Ewokuje to jednak problem szerszej natury, zarazem

moralny, estetyczny i poznawczy, któ-

ry jest znacznie bardziej niepokojący i który tkwi w samym centrum o

wiele bardziej aktualnej dyskusji na temat tego, jak to się dzieje, że

wartości wymagają uzasadnienia. Odwołam się tu do czegoś, co

utkwiło mi w głowie - przyszłości etnocentryzmu.

Wrócę jeszcze do tych rozważań ogólniejszej natury, ponieważ to one

stanowią przedmiot mojego głównego zainteresowania, jednak w celu

wprowadzenia w problem chcę zacząć od przedstawienia argumentu,

jak sądzę niezwykłego i dość kłopotliwego, który sformułowany

został przez francuskiego antropologa Claude Lévi-Straussa na

wstępie jego ostatniego zbioru esejów zaczepnie zatytułowanego

Spojrzenie z oddali.

* * *

Argument Lévi-Straussa pojawił się po raz pierwszy w odpowiedzi na

zaproszenie UNESCO do wygłoszenia publicznego wykładu

otwierającego Międzynarodowy Rok Walki z Rasizmem i

Dyskryminacją Rasową, który ogłoszono, dla przypomnienia, w 1971.

Lévi-Strauss pisze:

Powodem wybrania mojej osoby było najpewniej to, że dwadzieścia lat

wcześniej napisałem tekst Rasa i historia, również zamówiony przez UNESCO

(...) Wypowiadałem tam pewne podstawowe i oczywiste prawdy (...) [W 1971]

spostrzegłem, że oczekuje się ode mnie, abym je powtarzał. W tamtym czasie,

by oddać przysługę instytucjom międzynarodowym (bardziej niż dzisiaj czułem

się w obowiązku mieć do nich zaufanie), w zakończeniu Rasy i historii nieco

przesadziłem. Może z racji swego wieku, z pewnością zaś w wyniku rozmyślań

nad tym, na co się napatrzyłem w świecie, nabrałem wstrętu do tego rodzaju

uprzejmości, doszedłem też do przekonania, że aby być pożytecznym dla

UNESCO i uczciwie wypełnić powierzoną mi misję, powinienem wypowiedzieć

się z całą szczerością .

1 C. Lévi-Strauss, Spojrzenie z oddali, przeł. W. Grajewski, L. Kolankiewicz. M.

Kolankiewicz, J. Kordys, PIW, Warszawa 1993.

2 Ibid, s. 12

Jak zwykle okazało się, że nie był to zbyt dobry pomysł i to, co

nastąpiło, okazało się swego rodzaju farsą. Funkcjonariusze UNESCO

byli zdruzgotani tym, że „chciałem podważyć sam katechizm, przez

przyswojenie zasad którego zasłużyli sobie na przejście ze skromnej

pracy w którymś z krajów rozwijających się do uświęconego

stanowiska urzędnika międzynarodowej instytucji". Niespodziewanie

ówczesny dyrektor generalny UNESCO, równie rezolutny Francuz,

wygłosił nieprzewidzianą programem mowę, by w ten sposób skrócić

czas wystąpienia Lévi-Straussa i zmusić go do dokonania wcześniej

zasugerowanych „udoskonalających" skrótów. Lévi-Strauss,

incorrigible, zdołał jednak w widocznym pośpiechu przeczytać cały

przygotowany przez siebie tekst, mieszcząc się w przewidzianym

czasie.

Pomijając to wszystko, co jest normą w codziennym funkcjonowaniu

ONZ, problem, jak pisze Lévi-Strauss, polegał na proteście

„przeciwko nadużyciu językowemu, które sprawia, że coraz bardziej

myli się rasizm (...) z postawami naturalnymi, wręcz uprawnionymi, a

w każdym razie nie dającymi się uniknąć" - tj., choć on sam nie użył

tego określenia, z etnocentryzmem.

Etnocentryzm, twierdzi Lévi-Strauss w tekście pt. Rasa i kultura oraz

w napisanym dekadę później nieco bardziej specjalistycznym artykule

Etnolog wobec kondycji ludzkiej, nie tylko nie jest sam przez się

czymś złym, ale - przynajmniej dopóki nie wymyka się spod kontroli -

jest czymś raczej dobrym. Wierność wobec pewnego zasobu wartości

w sposób nieunikniony wyraża się w „częściowej lub całkowitej

obojętności wobec innych wartości", wobec których równie i w

równie zaściankowy sposób zachowują lojalność inni ludzie. „Nie ma

nic karygodnego w stawianiu pewnego sposobu życia i myślenia

ponad wszystkimi innymi czy w poczuciu pewnej rezerwy wobec

innych wartości". Taka względna „niemożność porozumienia" nie

upoważnia nikogo do prześladowania czy niszczenia odrzuconych

3 Ibid., s. 13.

4 Ibid., s. 14.

5 Ibid.

wartości albo reprezentujących je ludzi. Poza tym jednak „nie ma w

niej niczego oburzającego":

Może ona wręcz być ceną, którą płaci się za to, by systemy wartości

każdej duchowej rodziny i każdej wspólnoty przetrwały i mogły się

odnawiać, czerpiąc z własnych wewnętrznych źródeł. Jeśli (...)

pomiędzy społecznościami ludzkimi istnieje pewne optimum

zróżnicowania, którego nie mogą one przekroczyć, ale też poniżej

którego nie mogą zejść nie narażając swego istnienia, trzeba

stwierdzić, że zróżnicowanie to wynika w dużej mierze z pragnienia

każdej kultury, by przeciwstawić się kulturom otaczającym, by

odróżnić się od nich, jednym słowem, by być sobą; nie jest tak, by

kultury się ignorowały, niekiedy biorą coś od siebie, jednakże, by nie

zginąć, muszą być jedna dla drugiej nieprzenikalne6.

Tak więc przekonanie, że ludzkość może całkowicie uwolnić się od

etnocentryzmu, „czy choćby przestanie jej na nim zależeć", nie tylko

jest złudzeniem; nie byłoby wcale dobrze, gdyby do tego doszło. Taka

„wolność" prowadziłaby do świata, „w którym kultury, opanowane

wzajemną skłonnością pragnęłyby wyłącznie wabić jedna drugą;

kiedy w powstałym zamieszaniu każda z nich straciłaby zarówno urok

dla innych, jak i własne racje istnienia"7.

Dystans jest źródłem jeśli nie oczarowania, to w każdym razie

obojętności, a w rezultacie kulturowej integralności. W przeszłości,

gdy tak zwane prymitywne kultury były tylko marginalnie ze sobą

powiązane - określając się same mianem „prawdziwych", „dobrych"

czy po prostu „istot ludzkich" i określając mieszkających na drugim

brzegu rzeki czy za pagórkiem terminami „naziemne małpy" czy

„gnidy", to znaczy negując lub redukując ich ludzki charakter -

integralność kulturowa była z łatwością utrzymywana. „Głęboka

obojętność wobec innych kultur dawała (...) gwarancję, że można żyć

na swój własny sposób

6 Ibid., s. 15.

7 Ibid.

i na własnych warunkach" 8 . Dzisiaj, gdy takiej sytuacji najwyraźniej

nie da się zachować i każdego z żyjących na tej coraz bardziej

zatłoczonej małej planecie głęboko interesują pozostali jej mieszkańcy

z ich sprawami, pojawia się niebezpieczeństwo utraty takiej

integralności w wyniku utraty obojętności. Etnocentryzm być może

nigdy nie zniknie całkowicie jako „współistotny z naszym

gatunkiem", lecz może niebezpiecznie osłabnąć czyniąc nas ofiarami

pewnego rodzaju moralnej entropii:

Bez wątpienia łudzimy się marzeniem o zapanowaniu między ludźmi równości i

braterstwa, i żeby nie przeszkodziło to im w różnieniu się. Jeśli jednak ludzkość

nie pogodziła się z perspektywą stania się jałową konsumentką tych tylko

wartości, które umiała stworzyć w przeszłości, zdolną co najwyżej do wydania

dzieł fałszywych, do wynalazków prostackich i dziecinnych, to musi uczyć się

od nowa, że wszelka prawdziwa twórczość zakłada pewną głuchotę na głosy

innych wartości, posuwającą się do odmowy ich przyjęcia czy nawet negacji.

Nie da się bowiem jednocześnie zatracić w cudzej rozkoszy, utożsamić z innym

i zachować swoją odmienność. W pełni udane, całkowite porozumienie z innym

podważa, wcześniej lub później, oryginalność jego i mojej twórczości. W

wielkich twórczych epokach komunikacja była wystarczająca, by odlegli od

siebie partnerzy mogli się pobudzać, nie stając się zarazem czymś na tyle

częstym i łatwym, by przeszkody niezbędne między jednostkami, jak i grupami,

uległy pomniejszeniu, gdyż zbyt łatwe wymiany partnerów zrównują i rugują

ich odmienność 9 .

Bez względu na to, co o tym myślimy czy jak jesteśmy zaskoczeni

słysząc te słowa od antropologa, z pewnością poruszają one jakąś

aktualną strunę współczesności. Atrakcyjność „głuchoty na głos

innych wartości" oraz podejście do czyjegoś uwięzienia w jego

własnej tradycji kulturowej na zasadzie „wyluzuj się i ciesz z tego, co

posiadasz" to zjawiska coraz bardziej akceptowane w aktualnej myśli

społecznej. Nasi filozofowie, historycy i przedstawiciele nauk

społecznych, niezdolni do opowiedzenia

8 Ibid.

9 Ibid., s. 53.

Geertz C. - Pożytki z różnorodności.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: