Poe EA Berenice tłum Leśmian.pdf

Na podstawie: Edgar Allan Poe (-), Maska śmierci szkar-

łatnej, tłum. Boleslaw Leśmian, Oﬁcyna wydawnicza Latona, War-

szawa 

Wersja lektury on-line dostępna jest na stronie wolnelektury.pl .

Ten utwór nie jest chroniony prawem autorskim i znajduje się

w domenie publicznej, co oznacza, że możesz go swobodnie wy-

korzystywać, publikować i rozpowszechniać.

EDGAR ALLAN POE

Berenice

Dicebant mihi sodales, si sepulchrum amicae visitarem, curas meas aliquantulum fore

levatas. ¹

n i

tęczy, rozpostarta ponad rozległym widnokręgiem posiada barwy tak samo różnorod-

ne, tak samo poszczególnie odmienne, a przecież tak samo ścisłym spojone węzłem.

Rozpostarta nad rozległym widnokręgiem na wzór tęczy! Jakim sposobem godło

piękna mogłem przeǳierzgnąć w symbol brzydoty? Ze znamienia zgody i pokoju

uczynić smutkom przenośnię? Lecz jako w świecie etycznym złe jest wynikiem do-

brego, tak samo w świecie rzeczywistym z radości roǳą się bóle. Albo wspomnienie

minionego szczęścia rozpaczą napełnia ǳień ǳisiejszy, albo męka, r i e , ród

swój wywoǳi od uniesień, re i .

Zamierzam opowieǳieć zdarzenie, którego treść jest pełna zgrozy. Przemilczał-

bym je chętnie, gdyby nie było raczej kroniką wrażeń niż zdarzeń. Na imię mam

Egeusz, nazwisko — pominę milczeniem. Nie ma w kraju pałacu barǳiej obarczo- Dom, Szlachcic,

ǲieǳictwo

nego sławą i wiekiem niż moje melancholĳne i stare gniazdo roǳinne. Ród nasz

od dawna przezywano rodem wizjonerów, i rzeczywiście, w niektórych zastanawia-

jących szczegółach — w charakterze naszego magnackiego domu — we eskach

głównej sali — w obiciach komnat sypialnych, w rytowniczych ozdobach słupów

zbrojowni, a przede wszystkim w galerii starych obrazów, w zewnętrznym pozorze

biblioteki i wreszcie w zgoła osobliwej zawartości owej biblioteki — tkwi coś, co aż

nadto usprawiedliwia owo mniemanie.

Wspomnienia moich lat młodocianych wiążą się ściśle z ową komnatą i jej folia-

łami², których treść zgoła przemilczę. Tam właśnie umarła moja matka. Tam właśnie Kondycja luǳka,

Naroǳiny, Obraz

świata, Wspomnienia

przyszedłem na świat. Wszakże nadaremnie by twierǳono, żem nie istniał uprzed-

nio — że duch mój nie posiadał trwania przedstworzennego. Przeczycie temu? Po-

niechajmy wszelkich pod tym względem sporów. Mam przekonanie osobiście i nie

zamierzam przekonywać innych. Istnieje zresztą pewne wspomnienie kształtów bez-

cielesnych, oczu niewiǳialnych a wymownych, dźwięków melodyjnych, a pełnych

melancholii — wspomnienie, które się wzbrania wszelkim odlotom, roǳaj pamięci

podobnej do mętnego, zmiennego, nieokreślonego cienia, i dopóki mój duch bę-

¹ icen ii e e — Mówili mi towarzysze, że, gdybym odwieǳił mogiłę kochanki,

ulżyłbym nieco mym smutkom.

² i (z łac. i : liść) — stara księga wielkich rozmiarów (o formacie arkusza złożonego na pół,

czyli ok.  na  cm.; ǳiś format taki oznacza się jako A).

Nieszczęście ma postać rozmaitą. Wielokształtna jest marność tej ziemi. Na wzór Vanitas

Obraz świata

ǳie słoneczniał, dopóty nie mogę się zgoǳić na rozłąkę z tym cieniem, który jest

rzeczywistością.

W tej właśnie komnacie przyszedłem na świat. Z odmętów długiej nocy, która Książka

miała pozór, lecz nie była nicością, wyłoniłem się po to, aby wkroczyć nagle w krainę

baśni, w pałacowe przepychy fantazji, w ǳiwaczne ǳieǳiny myśli i wieǳy klasztor-

nej. Nie ǳiw tedy, że przerażonym a płomiennym wzrokiem badałem świat dookol-

ny, że ǳieciństwo spęǳiłem wśród ksiąg, a młodość roztrwoniłem na marzeniach;

lecz zastanawia ta okoliczność, że gdy lata upływały i południe dojrzałego wieku za- Dorosłość, Melancholia

stało mnie jeszcze żywcem w gnieźǳie mych przodków — zastanawia, powtarzam, ta

okoliczność, że bĳące źródła mojego życia zaprawiły się nagłym zastojem, że w kierun-

ku najwłaściwszego mi myślenia stał się przewrót zupełny. Zjawiska rzeczywistości Życie snem, Marzenie

potrącały o mnie jak sny i tylko jako sny, podczas gdy szaleńcze pomysły z krainy

snów stały się w zamian nie tylko strawą mego coǳiennego istnienia, lecz stanowczo

jedynym i całkowitym istnieniem w samym sobie.

Z Berenice łączyły mnie węzły pokrewieństwa i wzrastaliśmy razem w gnieźǳie

ojczystym. Lecz wzrastaliśmy odmiennie, ja — chorowity i spowinięty³ w melan-

cholię, ona zwinna, urocza i obdarzona nadmiarem sił żywotnych; jej ǳiełem była

włóczęga po wzgórzach, moim — samotnicze zgłębianie ksiąg; jam żył sam w sobie,

ciałem i duchem oddany najusilniejszym i najmozolniejszym rozmyślaniom — ona Czas, Cień

bez troski szła przez życie, nie myśląc o cieniach tkwiących na droǳe i o niemym

odlocie kruczo oskrzydlonych goǳin.

Berenice! Wymawiam jej imię — Berenice! — i ze zmurszałych ruin mej pamięci Pamięć

na skinienie tego dźwięku wynika tysiąc burzliwych wspomnień!

Ach, postać jej żywcem stoi mi w oczach, jak w pierwszych dniach naszych unie- Choroba, Przemiana

sień i naszego wesela! O, wspaniałe, a jednak fantastyczne piękno, o, sylﬁda⁴ z gajów

arnheimskich! O, najada⁵ wpośród kaskad! A potem — a potem wszystko staje się

tajemnicą i zgrozą, powieścią, która się nie chce wypowieścić. Choroba, choroba

złowieszcza dopadła jej ciała jak samum⁶ i nawet wówczas, gdy ją oglądałem, duch

przemian snuł się po niej i opanowywał ją, przenikając na wskroś jej duszę, jej na-

wyknienia, jej charakter i skłócając w sposób najniepochwytniejszy i najstraszliwszy

nawet tożsamość jej istoty! Niestety, oprawca przyszedł i odszedł, lecz oﬁara, lecz

istotna Berenice — kędyż się poǳiała? Tej, która trwała, nie znałem, a w każdym

razie nie poznawałem już w niej Berenice.

Nieodparta i zasadnicza niemoc, która tak straszliwym przewrotem dotknęła jej

ciała i ducha, przyprawiała ją jednocześnie o liczny szereg chorób. Wśród nich muszę

wymienić, jako najsmutniejszy i najuporczywszy objaw, roǳaj epilepsji, która często

kończyła się katalepsją⁷ — katalepsją mającą całkowity pozór śmierci, a z której Be-

renice ocykała się niekiedy gwałtownym i nagłym ocknieniem.W tym samym czasie Choroba

³ ini — ǳiś popr.: spowity.

⁴ — ǳiewczyna zamieniona po śmierci w żeńską odmianę sylfa (czyli ducha powietrza wg

w średniowiecznych legend); przen. pełna wǳięku i gracji kobieta, często: tancerka. Postać ta stała się

barǳo popularna w okresie romantyzmu po paryskiej premierze w  r. baletu z librettem

Adolphe'a Nourrita na podst. opowiadania Ch. Norgiera ri e in i (Chochlik z Agryll),

muzyką Jeana Schneitzhöﬀera i choreograﬁą Filippo Taglioniego.

⁵ n (mit. gr.) — nimfa opiekująca się wodami nieoceanicznymi: jeziorami, źródłami, wodo-

spadami, rzekami itp.

⁶ — gorący i suchy, pustynny wiatr płd. występujący w Ayce Płn. i na Półwyspie Arabskim,

wywołujący burze piaskowe.

⁷ e — specyﬁczne zesztywnienie mięśni powodujące zastyganie ciała często w nienatural-

nej pozycji, przy czym niekiedy ciało pozostaje elastyczne, inaczej niż w przypadku śmierci, i daje się

odginać, jednak następnie wraca do pozycji, w której zastygło.

Berenice



moja choroba — gdyż zdaniem ogólnym⁸ nie mogłem innym nazwać jej imieniem

— moja choroba wzrastała⁹ szybko i, wskutek pogorszenia objawów pod wpływem

nadużycia opium, nabrała ostatecznie cech nowej i niezwykłej monomanii, z goǳi-

ny na goǳinę, z minuty na minutę szerzyła się z większą mocą i wreszcie pozyskała

nade mną zbyt osobliwą i niepojętą właǳę. Monomania owa, jeśli koniecznie mam

używać tej nazwy, polegała na chorobliwej podnietliwości właǳ umysłowych, któ-

re język ﬁlozoﬁczny określa słowem: uwaga. Jest to barǳiej niż prawdopodobne, że

nie jestem zrozumiały¹⁰, lecz obawiam się doprawdy, że zgoła nie potraﬁę uǳielić

przeciętnemu czytelnikowi dokładnego pojęcia o tym nerwowym neni cn

ci , ǳięki której zdolności myślenia — że uniknę tutaj fachowej terminologii —

skupiały się i zaprzepaszczały w oglądaniu najcoǳienniejszych przedmiotów.

Niestruǳone i wielogoǳinne rozmyślania z uwagą przykutą do byle jakiego bła-

hego przypisu na marginesie lub w tekście książki, skupione tkwienie duchem przez

większą część dnia letniego w ǳiwacznym cieniu, który ukosem wydłużał się na

ścianach lub na podłoǳe, zapamiętałe przez noc całą wpatrywanie się w sztywny

płomień lampy lub w żużle kominka, całoǳienna zaduma o woni jakiegoś kwia-

tu, jednostajne powtarzanie jakiegokolwiek potocznego słowa aż do chwili, gdy jego

dźwięk pod przemocą powtarzań przestawał uǳielać myślom jakiejkolwiek treści,

zatracanie wszelkiego poczucia ruchu lub istnienia ﬁzycznego za pomocą bezwzględ-

nych i uporczywie przedłużanych znieruchomień — oto niektóre z najogólniejszych

i najmniej groźnych zboczeń mego umysłu, zboczeń, które z pewnością nie były cał-

kiem pozbawione uzasadnień, lecz bezwarunkowo urągały wszelkim tłumaczeniom

i wszelkiej analizie.

Jeszcze jeden szczegół — chcę bowiem, aby mnie dobrze zrozumiano. Nienor- Choroba, Marzenie

malna, natężona i chorobliwa uwaga, buǳona błahymi skądinąd przedmiotami, po-

siada tego roǳaju pozory, iż nie należy jej mieszać z właściwą każdemu człowiekowi

skłonnością do marzeń, którym przede wszystkim hołdują osoby obdarzone pło-

mienną wyobraźnią. Nie tylko nie jest ona, jak to można na pierwszy rzut oka przy-

puścić, najwyższym stopniem i wyolbrzymieniem owej skłonności, lecz przeciwnie,

posiada źródłowe i rǳenne różnice. W pierwszym przypadku marzyciel, posiadacz

wyobraźni, pociągnięty przedmiotem zazwyczaj niebłahym, z wolna traci z oczu ów

przedmiot pod nawałą wysnutych zeń wniosków i napomknień tak, że przy końcu

swych marzeń, cr enicc i r ¹¹, całkowicie zatraca i zapomina po-

budkę, czyli pierwoprzyczynę zadumy. W moim zaś wypadku punkt wyjścia bywa

e , chociaż w środowisku chorobliwych przywiǳeń nabiera urojonej i wid-

mowej doniosłości. Wniosków wyprowaǳam mało, jeśli je w ogóle wyprowaǳam

i w danym razie zdążają one powrotnie do głównego przedmiotu jak do ogniska.

Zaduma ni nie dostarcza rozkoszy i przy końcu marzeń pierwsza pobudka, dale-

ka od zniknięcia mi z oczu, dosięga tej nadprzyroǳenie wyolbrzymiałej baczności,

która stanowi główną cechę mej choroby. Słowem, właǳa umysłowa, która we mnie

szczególniejszej podlega podniecie, jest zdolnością uwagi, podczas gdy u zwykłego

marzyciela jest ona — zadumą.

Książki, które w tym okresie czasu¹² czytałem, jeśli nie syciły bezpośrednio mej Książka, Religia

choroby swą treścią, w każdym razie, jak to łatwo zgadnąć, swym kierunkiem ma-

rzeniowym i bezrozumnym zadość przytakiwały głównym cechom samej choroby.

⁸ nie n — według powszechnego mniemania.

⁹ cr r — ǳiś popr.: choroba rozwĳała się.

¹⁰ nie ee ri — ǳiś popr. nie mówię w sposób zrozumiały.

¹¹ enic i r — napełniający się rozkoszą.

¹² reie c — tautologizm (czyli pot.: „masło maślane”); ǳiś popr.: w tym czasie.

Berenice



Przypominam sobie barǳo dokładnie mięǳy innymi traktat dostojnego Włocha

Coeliusa Secundusa Curiona e iine Bei eni ei — wielkie ǳieło świę-

tego Augustyna pt. r B ¹³ oraz e rne rii Tertuliana, którego niepojęte

zdanie: r e ei i creiie e i ine e e e rerrei cer

e i iiie e ¹⁴ — pochłonęło wyłącznie całą moją usilność w ciągu kilku

tygodni pilnych i bezpłodnych badań.

Ci i owi bez wątpienia pomyślą, że mój rozum, tracący równowagę pod wpływem

błahostek, był poniekąd pokrewny owej skale morskiej, o której Ptolemeusz Hefe-

stion opowiada, że opierała się niewzruszenie wszelkim napaściom luǳkim i strasz-

liwszym jeszcze wściekłościom wałów wodnych i wichrów, a drżała jedynie pod doty-

kiem kwiecia zwanego asfodelą. Umysł mało spostrzegawczy uważałby za rzecz zgoła

prostą i niewątpliwą, że straszliwa zmiana, która pod wpływem nieszczęsnej choro-

by zaszła w stanie c Berenice, winna była dostarczyć mi niejednej pobudki

do owych natężonych i nienormalnych rozmyślań, których istotę z pewnym trudem

odsłoniłem. Otóż nic podobnego nie miało wcale miejsca. W przestankach mojej

choroby jej klęska sprawiała mi wprawǳie ból, często i z goryczą rozmyślałem o ta-

jemniczych i ǳiwnych drogach, na których mógł się odbyć tak cudaczny i nagły prze-

wrót. Lecz rozmyślania owe nie miały nic wspólnego z idiosynkrazją¹⁵ mej choroby;

były tego roǳaju, że mogłyby w podobnych okolicznościach nawieǳić pierwsze-

go lepszego śmiertelnika. Co się tyczy choroby, wiernej swym własnym zamysłom, Choroba

znalazła ona strawę w zmianach mniej ważnych, lecz barǳiej uderzających, które się

zaznaczyły w istocie cne Berenice w szczególnym a straszliwym rozprzężeniu jej

tożsamości osobistej. W najsłodszych dniach rozkwitu jej nieporównanego piękna Miłość, Rozum,

Małżeństwo, Kobieta

czy raczej ǳiałanie mętnych zmierzchów komnaty — lub może oblekająca jej ciało

mglista szata uǳieliła drżenia i nieokreśloności zarysom jej postaci? Nie umiem na

to odpowieǳieć. Być może urosła od czasu swej choroby. Nie rzekła ani słowa, ja zaś

za nic w świecie nie chciałem uronić jednej zgłoski. Zimny dreszcz przeniknął mo-

je ciało, przytłoczyło mnie uczucie trwogi nie do zniesienia. Pochłonna ciekawość

Strach

¹³ r B — e ciie ei ; historiozoﬁczne ǳieło Augustyna z Hippony (–), jednego

z tzw. ojców kościoła. ǲiś przyjęto, że łaciński tytuł tłumaczy się jako: ie B .

¹⁴ r e i iiie e (łac.) — Umarł syn Boży, jest to prawdopodobne dlatego wła-

śnie, że niedopuszczalne; i pogrzebiony zmartwychwstał, jest to pewne dlatego właśnie, że niemożliwe.

¹⁵ iinr (z gr. ii : własny, osobisty i nri : mieszanina) — szczególny, indywidualny

nawyk czy właściwość osoby lub społeczności, często wyrażająca odmienność, ekscentryzm lub osobli-

wość; także: wstręt, niechęć, nadwrażliwość, alergia.

¹⁶ c i n (daw.) — ǳiś popr. składnia: sąǳąc, że jestem samotny.

Berenice



nie kochałem jej nigdy, jestem tego aż nadto pewien. W moim ǳiwacznie zboczo-

nym życiu nie doznawałem ni uczuć z serca pochoǳących i namiętności moje

e wylęgały się w mrokach rozumu. Poprzez biel zmierzchową — w południe,

wpośród zwikłanych cieniów leśnych, i nocą w ciszy mej biblioteki — jawiła się mym

oczom i oglądałem ją — nie jako Berenice żywą i dyszącą, lecz jako Berenice w snach

przywiǳianą, nie jako istotę ziemską, istotę cielesną, lecz jako widmo owej istoty —

nie jako zdobycz ukochań, lecz jako powód do rozmyślań tyluż zawiłych, ile błędnych.

A ecnie — obecnie drżałem na jej widok, bladłem, gdy się zbliżała. Wszakże, gorz-

kim lamentem opłakując w duchu jej zgubę, pomny byłem na to, że kochała mnie

długo, i w złej chwili napomknąłem jej o ślubie. Zbliżał się wreszcie ǳień naszego

ślubu, gdy w zimowe popołudnie, podczas jednego z tych samozwańczo ciepłych,

cichych i omglonych dni, które niańczą piękną Halcyonę — sieǳiałem, sąǳąc się

samotnym¹⁶, w gabinecie bibliotecznym. Lecz, uniósłszy wzwyż oczu, postrzegłem

Berenice, która stała przede mną.

Byłże to skutek zbyt rozżarzonej wyobraźni, czy też wpływ mgieł dookolnych, Choroba, Ciało

ogarnęła mą duszę i na opak odwróciwszy się w fotelu, trwałem czas pewien bez

tchu i bez ruchu, ze wzrokiem przykutym do tej osoby. Niestety zmarniała doszczęt-

nie i ani jeden pozór jej dawnego kształtu nie przetrwał i nie przechował się w ani

jednym zarysie postaci. Wreszcie wzrok mój żarliwie zdążył do jej twarzy. Czoło wy-

sokie i barǳo blade jaśniało niezwykłym spokojem, a włosy niegdyś czarne jak węgiel

przesłaniały je częściowo i ociemniały zapadłe skronie bezlikiem kęǳiorów, obecnie

znojnie złocistych, których powab fantastyczny wyprzysięgał się uparcie panującej na

obliczu melancholii. Oczy były bez życia i bez blasku, jak gdyby pozbawione źrenic, Oko

tak że mimo woli odwróciłem się od ich szklistych znieruchomień, aby przenieść

wzrok na zwężone i pokurczone wargi. Te rozwarły się i w ǳiwnie porozumiewaw-

czym uśmiechu odsłoniły z wolna mym oczom tej nowo powstałej Berenice. O,

gdybyż Bóg zwolił, abym ich nigdy nie wiǳiał lub, raz ujrzawszy, skonał!

Zaniepokoił mnie skrzyp drzwi zamykanych i, podnosząc oczy, stwierǳiłem, że Ciało, Pamięć, Wizja

moja krewna opuściła alkowę. Lecz białe, straszne widmo jej zębów nie opuściło i nie

chciało opuścić obłąkanej alkowy mego mózgu. Nie było ani jednego szczerbu na ich

powierzchni, ani jednej skazy na ich emalii, ani jednej ci na ich krawęǳi, której

by ów uśmiech przelotny nie zdążył zakarbować w mej pamięci!

er nie wiǳiałem je daleko wyraźniej nii przed chwilą. — Zęby! — Zę-

by! — Były tu, były tam — były wszęǳie — wiǳialne, namacalne, tuż przede mną.

Długie, wąskie i niezwykle białe z pokurczonymi wokół bladymi wargami, które roz-

warły się straszliwie, jak to czyniły uprzednio. Wówczas szał mej monomanii objawił

się w pełni i nadaremnie borykałem się z jej niepokonanym i cudacznym wpływem.

Wśród niezliczonych przedmiotów świata zewnętrznego nie znalazłem dla swej myśli

innej ostoi prócz owych zębów. Pałałem ku nim żąǳą rozszalałą. Wszelkie przedmio-

ty, wszelką ku różnym rzeczom ciekawość pochłonął ten jedyny sen o zębach. One

i tylko one stały przed oczami mego ducha i ich wyłączna odrębność przeǳierzgnęła

się w treść mego życia duchowego. Po całych dniach miałem je w oku. Oglądałem je

na wszelkie sposoby. Badałem ich swoistość. Wypatrywałem ich szczególne oznaki.

Rozmyślałem o ich kształcie. Zastanawiałem się nad zmiennością ich natury. Drża-

łem w chwili, gdy w wyobraźni przypisywałem im wrażliwość i uczuciowość, a nawet

zdolność oǳwierciedlania stanów ducha bez pomocy ust. Barǳo trafnie powieǳiał

ktoś o pannie Salle, że e r renie , w stosunku zaś do Berenice

byłem głębiej jeszcze przeświadczony, że e . Zagadką! — Oto

myśl niedorzeczna, która mnie zgubiła! — Oto więc przyczyna, dla któ-

rej tak obłędnie pożądałem tych zębów! Czułem, że jedynie posiadanie ich może mi

przywrócić spokój i rozum.

I tak zadumanego dosięgnął mnie wieczór — i cienie przyszły, utrwaliły się i ode-

szły, nastał ǳień nowy i mgły następnej nocy spiętrzyły się wokół mnie — a ja wciąż

trwałem nieruchomy w tej komnacie samotnej, wciąż w postawie sieǳącej, wciąż

pogrążony w zadumie — i wciąż i zębów ǳierżyło swą właǳę straszliwą z naj-

żywszą i najpotworniejszą wyrazistością, majacząc tam i sam wskroś zmienne światła

i cienie komnaty. I wreszcie wśród ostępów mych marzeń rozległ się wielki krzyk Śmierć

zgrozy i przerażenia, i po krótkiej chwili nastąpił po nim zgiełk głosów złamanych,

przerywanych głuchymi jękami bólu czy też żałoby. Wstałem, i otworzywszy drzwi

biblioteki, znalazłem w sieni sługę całą we łzach, która mi oświadczyła, że Berenice

już nie żyje! Epilepsja zaskoczyła ją nad ranem i teraz z nadejściem nocy mogiła wy-

czekiwała swej przyszłej mieszkanki, i wszystkie przedwstępne do pogrzebu czynności

były już dopełnione.

Z sercem pełnym trwogi i obarczony obawami, z odrazą podążyłem do sypial-

ni zmarłej. Pokój był obszerny i barǳo ciemny i na każdym kroku potykałem się

Berenice



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: