Wojciech Roszkowski - Kleska w obozie zwycięzców.pdf - trochę historii i literatury faktu - hipolit

Klęska w obozie zwycięzców – polski czyn zbrojny 1939-1945

Prof. dr hab. Wojciech Roszkowski

1. Wstęp

W wojennych dziejach Polski nie brakowało nagłych zwrotów –

od wojny obronnej we wrześniu 1939 r., poprzez zagrożenie

hitlerowską i radziecką eksterminacją w latach 1939-41, współpracę z

zachodnimi aliantami i Związkiem Radzieckim w latach 1941-43,

zerwanie stosunków polsko-radzieckich, decyzję aliantów o

przesunięciu granic kraju na zachód, aż do ostatecznej utraty

suwerenności i powstania kontrolowanego przez komunistów rządu w

czerwcu 1945 r 1 .

Pakt Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 r., a zwłaszcza tajny

dodatkowy protokół do niego w sprawie podziału stref wpływów w

Europie Środkowo-Wschodniej, stanowił dla Hitlera zachętę do napaści

na Polskę 2 . Dla Polski druga wojna światowa rozpoczęła się 1 września

1939 r., kiedy to hitlerowskie Niemcy napadły na kraj bez formalnego

wypowiedzenia wojny. Po niemieckiej napaści na Polskę, 3 września

1939 r., Wielka Brytania i Francja wypowiedziały wprawdzie wojnę

Niemcom, nie wywiązały się jednak ze swoich sojuszniczych

zobowiązań wobec Polski. Podczas spotkania we francuskiej

miejscowości Abbeville 12 września premierzy brytyjski i francuski

1 Istnieje szereg rzetelnych opracowań na ten temat zarówno w polskiej, jak i w

anglojęzycznej literaturze przedmiotu. Por. np.: John Coutouvidis, Jaime Reynolds, Poland 1939-

1947 , (Leicester: Leicester University Press, 1986); Norman Davies, God's Playground. A History

of Poland , (Oxford: Clarendon Press, 1981), t. 2, wydanie polskie: Boże Igrzysko. Historia Polski

(Kraków: Znak, 1998); M.K.Dziewanowski, Poland in the Twentieth Century, (New York:

Columbia University Press, 1977); Józef Garliński, Polska w drugiej wojnie światowej (Londyn:

"Odnowa", 1982), praca dostępna także w tłumaczeniu na j. angielski: Poland during the Second

World War ; Jan Karski; The Great Powers and Poland 1919-1945 , (Lanham, MD: University

Press of America, 1985); Krystyna Kersten, Narodziny systemu władzy. Polska 1943-1948 ,

(Poznań: SAWW, 1990); Poland in the British Parliament 1939-1945 , (New York: J.Piłsudski

Institute, 1946), t. 1-3; Władysław Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski 1864-

1945 , (Londyn: Caldra House, 1986), t. 3; [Andrzej Albert] Wojciech Roszkowski, Najnowsza

historia Polski 1914-1993 , (Londyn: "Puls", 1994), t. 1; J.Rozek (red.), Allied Wartime Diplomacy.

A Pattern for Poland , (New York, 1958). Niestety nie powstało jak dotąd poważne opracowanie

na temat najnowszej historii Polski w języku rosyjskim.

2 Akten zur deutschen auswaertigen Politik 1918-1945 , t. 7, nr 228.

www.1944.pl

postanowili, że o losach Polski rozstrzygnie ostateczny wynik wojny, a

nie bezpośrednie wsparcie z ich strony. Choć Niemcy przeprowadzili

Blitzkrieg przeciwko Polsce, 16 września do końca wojny było jeszcze

daleko. Jednak 17 września wojska radzieckie napadły na Polskę od

wschodu, łamiąc cztery umowy, których stronami były Polska i ZSRR:

polsko-radziecki traktat pokojowy zawarty w Rydze w marcu 1921 r.,

protokół Litwinowa z 1929 r., odrzucający wojnę jako metodę

rozwiązywania konfliktów, polsko-radziecki traktat o nieagresji z 1934

r., obowiązujący do roku 1945, oraz konwencję londyńską z 1933 r.,

określającą, czym jest agresja. Radzieckiej inwazji na Polskę nie

można usprawiedliwić żadnymi względami natury politycznej,

społecznej ani narodowościowej, na które powołano się w oficjalnej

radzieckiej nocie z 17 września 1939 r., gdyż zostały one uznane za

niedopuszczalne na mocy konwencji londyńskiej 3 .

Inwazja radziecka uniemożliwiła jakikolwiek dalszy opór ze

strony polskiej. 28 września 1939 r. Ribbentrop i Mołotow spotkali się

ponownie, aby podpisać niemiecko-radziecki układ o granicy i

przyjaźni. Granica radziecko-niemiecka została wytyczona z pewnymi

zmianami w stosunku do ustaleń z 23 sierpnia – ziemie polskie

położone pomiędzy Bugiem a Wisłą włączone zostały do niemieckiej

strefy wpływów, Litwa natomiast znalazła się w radzieckiej strefie

wpływów 4 .

Zgodnie z konstytucją z 1935 r. prezydent i rząd RP ewakuowali

się do Francji. 30 września 1939 r. gen. Władysław Sikorski powołał

nowy rząd koalicyjny na uchodźstwie, który został niebawem uznany

przez Francję, Stany Zjednoczone i Wielką Brytanię. Po klęsce Francji

w czerwcu 1940 r. rząd ten przeniósł się do Londynu razem z

niedobitkami wojska polskiego, które walczyło za Francję u boku armii

francuskiej i zostało rozbite wraz z nią. Inne oddziały polskie walczyły

po stronie aliantów w norweskim Narwiku w 1940 r., w Afryce

Północnej, we Francji i we Włoszech w 1944 r.

Niemcy podzielili swoją strefę okupacyjną na ziemiach polskich

na dwie części. Ziemie zachodnie, na których mieściła się większa

część potencjału gospodarczego kraju, wcielono do Trzeciej Rzeszy, a

Polskę centralną nazwano Generalnym Gubernatorstwem i

ustanowiono dla niej kolonialną administrację, na czele której stanął

niemiecki Gubernator Generalny Hans Frank. Z ziem włączonych do

Rzeszy deportowano setki tysięcy Polaków, zaczęły się masowe

3 Sprawa polska w czasie drugiej wojny światowej na arenie międzynarodowej ,

(Warszawa: PISM, 1965), s. 35-37, 67-68; Wnieszniaja politika Sowietskogo Sojuza w pieriod

Otieczestwiennoj Wojny , (Moskwa, 1946), t. 4, s. 447-448. Na temat inwazji radzieckiej na

Polskę: Karol Liszewski, Wojna polsko-sowiecka 1939 , (Londyn: Polska Fundacja Kulturalna

1986); Agresja sowiecka w świetle dokumentów . 17 września 1939 , (Warszawa: Bellona, 1994).

4 Wnieszniaja politika , t. 4, s. 452.

www.1944.pl

egzekucje i wywózki do obozów koncentracyjnych. Ze szczególnym

okrucieństwem traktowano polskich Żydów – większość z nich zginęła

z rąk hitlerowców 5 .

W radzieckiej strefie okupacyjnej zainscenizowano – w

atmosferze masowego terroru – farsę wyborczą. Wybrani przez władze

radzieckie delegaci z „Zachodniej Ukrainy” i „Zachodniej Białorusi”

wystąpili o przyłączenie tych ziem do republik radzieckich –

białoruskiej, ukraińskiej i, po czerwcu 1940 r., litewskiej. Wszyscy

mieszkańcy tych ziem zmuszeni zostali do przyjęcia radzieckiego

obywatelstwa. Nastąpiły masowe deportacje obywateli polskich do

odległych obozów koncentracyjnych i do miejsc przymusowego

osiedlenia na Syberii i na radzieckim Dalekim Wschodzie. Ta polityka

deportacji, przeprowadzanych w przerażających warunkach, trwała

przez cały czas okupacji. Na mocy specjalnego rozkazu Biura

Politycznego radzieckiej partii komunistycznej z 5 marca 1940 r.

NKWD wymordował w Katyniu i innych miejscach ponad 20 tys.

polskich oficerów 6 .

Gdy Hitler zaatakował ZSRR 22 czerwca 1941 r., rząd RP na

uchodźstwie postanowił, idąc za przykładem Brytyjczyków, zawrzeć

układ sojuszniczy ze Stalinem. Układ ten obejmował klauzulę

unieważniającą niemiecko-radzieckie pakty z roku 1939. Zgodnie z

logiką, powinno to było oznaczać powrót do granicy ryskiej z 1921 r.,

jednak już wkrótce strona radziecka zaczęła granice te kwestionować 7 .

W Rosji przystąpiono do tworzenia armii polskiej pod dowództwem

gen. Władysława Andersa, w której szeregach znaleźli się Polacy

zwolnieni z łagrów i miejsc zsyłki. Z formalnego punktu widzenia,

podstawę poboru stanowił fakt przywrócenia obywatelstwa polskiego

obywatelom II Rzeczypospolitej narodowości polskiej. Natomiast byłym

obywatelom polskim narodowości białoruskiej, ukraińskiej i żydowskiej

odmówiono prawa zgłaszania się do komisji poborowych. W nowo

powstałym wojsku polskim brakowało oficerów. Rząd polski wystąpił z

5 Literatura dotycząca polityki hitlerowskiej i Holocaustu w Polsce jest bardzo obszerna.

Por. np.: Wacław Jastrzębowski, Gospodarka niemiecka w Polsce 1939- 1944, (Warszawa:

Czytelnik, 1946); Dziennik Hansa Franka , (Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze, 1957); Czesław

Łuczak, Polityka ekonomiczna Trzeciej Rzeszy w latach drugiej wojny światowej (Poznań, 1982 ).

6 Władze rosyjskie ujawniły niedawno rozkaz specjalny Biura Politycznego z marca 1940

r., który został opublikowany po polsku i po angielsku w: Dokumenty ludobójstwa , (Warszawa:

ISP PAN, 1992), s. 34-39. Książka dostępna jest także w języku angielskim: Documents of

Genocide . Por. także: Keith Sword (red.), The Soviet Takeover of the Polish Eastern Provinces

1939-41 , (Londyn: Macmillan, 1991); Z archiwów sowieckich. Polscy jeńcy wojenni w ZSRR

1939-1941 , (Warszawa: ISP PAN, 1992); Piotr Żaroń, Obozy jeńców polskich w ZSRR w latach

1939-1941 , (Warszawa: Unicorn, 1994).

7 Wnieszniaja politika , t. 1, s. 121-122.

www.1944.pl

pytaniem o losy oficerów zatrzymanych przez władze radzieckie w

1939 r., nigdy jednak nie otrzymał jednoznacznej odpowiedzi 8 .

Brytyjczycy chcieli wykorzystać wojsko polskie na Bliskim

Wschodzie, władze radzieckie natomiast, pragnąc uniknąć

angażowania się w jakikolwiek sposób po stronie Polaków o orientacji

niepodległościowej, odmówiły zaopatrzenia armii polskiej w sprzęt

wojskowy z własnych zapasów. W tej sytuacji armia gen. Andersa

ewakuowała się z Rosji w 1942 r., co doprowadziło do pogorszenia

stosunków polsko-radzieckich. Nie mogło być inaczej, gdyż od końca

1941 r. Kreml przygotowywał się do przejęcia władzy w Polsce.

Przebywający w Rosji polscy komuniści zostali zreorganizowani i

przeszkoleni przez Komintern. W październiku 1941 r. Wanda

Wasilewska i Stefan Jędrychowski przemawiając na wiecu w Saratowie

przedstawili program alternatywny do programu rządu londyńskiego.

Wkrótce dokonano zrzutów pierwszych grup inicjatywnych działaczy

Kominternu na terytorium okupowanej Polski. Z początkiem 1942 r.

powstała w Warszawie nieliczna Polska Partia Robotnicza (PPR).

Podczas rozmów z Brytyjczykami w grudniu 1941 r. Stalin po raz

pierwszy zaproponował przesunięcie zachodniej granicy przyszłego

państwa polskiego na linię Odry i Nysy Łużyckiej oraz wytyczenie

wschodniej granicy Polski wzdłuż linii Curzona. Przez cały rok 1942

Kreml usztywniał stanowisko w sprawie granicy polsko-radzieckiej. W

styczniu 1943 r., po ewakuacji armii Andersa, rząd radziecki wstrzymał

pobór Polaków do wojska i zmusił ich do ponownego przyjęcia

radzieckiego obywatelstwa. W lutym 1943 r. powstał na terytorium

ZSRR Związek Patriotów Polskich (ZPP), stawiający sobie za cel

utworzenie w Polsce państwa pozostającego pod kontrolą radziecką.

Po odkryciu przez Niemców grobów katyńskich rząd RP na

uchodźstwie zwrócił się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o

zbadanie sprawy, jednocześnie odmawiając Niemcom wszelkich praw

do wykorzystania jej dla usprawiedliwiania własnych zbrodni. Skutkiem

tego 25 kwietnia 1943 r. Kreml zerwał stosunki z rządem londyńskim 9 .

Wymordowawszy polskich oficerów w 1940 r., władze radzieckie

wykorzystały teraz ich straszny los do zerwania stosunków z rządem

RP na uchodźstwie.

8 Poszukiwania oficerów polskich w ZSRR przez specjalnego przedstawiciela RP Józefa

Czapskiego udaremnione zostały przez władze radzieckie, stwarzające wszelkiego rodzaju

przeszkody. Na pytanie polskiego premiera Sikorskiego w grudniu 1941 r. Stalin odpowiedział, że

oficerowie musieli zbiec do... Mandżurii. Funkcjonariusze NKWD udzielali sprzecznych

odpowiedzi, a radziecka cenzura konfiskowała skierowane do oficerów obwieszczenia i apele,

ukazujące się w polskiej prasie wychodzącej w Rosji. Władysław Anders, Bez ostatniego

rozdziału, (Londyn: "Gryf", 1959) , s. 57-62, 69-77, 87-105; Józef Czapski, Na nieludzkiej ziemi ,

(Warszawa, 1990). Por. także: Z archiwów sowieckich. Armia polska w ZSRR 1941-1942 ,

(Warszawa: ISP PAN, 1992).

9 Sprawa polska , s. 345-346; Wnieszniaja politika , t. 1, s. 346-347.

www.1944.pl

2. Polska podziemna

Tymczasem w okupowanej przez hitlerowców Polsce powstało

rozległe podziemie polityczno-wojskowe. Władza polityczna należała do

Delegata Rządu (londyńskiego) na Kraj, zawiadującego stale

rozrastającą się siecią podziemnej administracji. Przykładowo,

Departament Spraw Wewnętrznych Delegatury przygotowywał plany

przejęcia Prus Wschodnich i Dolnego Śląska, a także zorganizował

zalążek policji – Państwowy Korpus Bezpieczeństwa. Departament

Prasy i Informacji dostarczał wiadomości i przeciwdziałał hitlerowskiej

propagandzie. Departament Oświaty i Kultury koordynował tajną

działalność tysięcy szkół podstawowych i średnich, a także kursów

uniwersyteckich. Departament Skarbu przekazywał środki z zagranicy

do okupowanej Polski, a Departament Pracy i Opieki Społecznej

wspomagał więźniów politycznych i ich rodziny 10 .

Działalność całego aparatu Delegatury oparta była na współpracy

większych partii politycznych, które podjęły działalność w podziemiu.

Najbardziej wpływowe wśród nich były prawicowe Stronnictwo

Narodowe (SN), chrześcijańsko-demokratyczne Stronnictwo Pracy

(SP), Stronnictwo Ludowe (SL) i Polska Partia Socjalistyczna (PPS).

Pierwszy delegat, Cyryl Ratajski, reprezentował SP. Po nim urząd objął

Jan Piekałkiewicz (SL), a po jego aresztowaniu przez hitlerowców Jan

Stanisław Jankowski (SP). Działał także quasi-parlament, złożony z

przedstawicieli ważniejszych partii politycznych – Polityczny Komitet

Porozumiewawczy (PKP), przemianowany następnie na Radę Jedności

Narodowej (RJN). Władze te nie były uznawane jedynie przez

przedstawicieli skrajnej prawicy o marginalnym znaczeniu i

komunistyczną PPR 11 .

Jednocześnie stale rozrastało się podziemne wojsko. Tajne

organizacje zbrojne stawiające sobie za cel walkę o niepodległość

Polski stopniowo jednoczyły się pod dowództwem powstałej w lutym

1942 r. Armii Krajowej (AK). Komendant Główny AK, gen. Stefan Grot-

Rowecki, był doświadczonym teoretykiem partyzantki miejskiej. AK

stawiała sobie za cel min. wywołanie ogólnonarodowego powstania w

momencie załamania się potęgi hitlerowskiej. Tymczasem trwały

intensywne przygotowania do planowanej akcji, polegające na

organizowaniu, szkoleniu i zaprzysięganiu dziesiątek tysięcy młodzieży,

zbieraniu informacji wywiadowczych, utrzymywaniu łączności z

10 Waldemar Grabowski, Delegatura Rządu Rzeczpospolitej na Kraj , 1940-1945 ,

(Warszawa: PAX, 1995).

11 Jan Rzepecki, "Organizacja i działania Biura Informacji i Propagandy (BIP) Komendy

Głównej AK", Wojskowy Przegląd Historyczny , 1971, nr 4, s. 147-153; Jerzy Paśnik, Status

prawny Delegata Rządu na Kraj , (Warszawa: ISP PAN, 1991).

Wojciech Roszkowski - Kleska w obozie zwycięzców.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: