Ortofonia i ćwiczenia ortofoniczne.doc

1.       Ortofonia i ćwiczenia ortofoniczne

Zajmując się zagadnieniem ćwiczeń ortofonicznych trzeba najpierw wyjaśnić  pojęcie ortofonii. Co to takiego ortofonia? Według definicji podanej przez B. Toczyską ortofonia – to „dział językoznawstwa i logopedii artystycznej, zajmujący się ustalaniem zasad poprawnej wymowy”.   E.M. Skorek podaje definicję trochę bardziej rozbudowaną, a mianowicie „ortofonia to dział ortoepii zajmujący się ustalaniem zasad poprawnej wymowy i poprawnego brzmienia wyrazów i połączeń wyrazowych danego języka”. Ortoepia zaś to dział językoznawstwa normatywnego. W skład ortoepii, oprócz ortofonii wchodzi również ortografia.  Jak więc, wnioskować możemy na podstawie tych, jak i definicji podawanych prze innych autorów, ćwiczenia  ortofoniczne będą miały za zadanie doskonalenie i  usprawnianie wymowy tak, aby była ona zgodna z ustalonymi zasadami.  W przypadku  dzieci przedszkolnych  ćwiczenia te mają  na celu  prawidłowe kształtowanie wymowy oraz  zapobieganie  powstawaniu  zaburzeń  artykulacyjnych. 

Współczesna literatura wyróżnia dwa rodzaje ćwiczeń ortofonicznych. Pierwszy z nich to  ćwiczenia wstępne, nazywane również przygotowującymi, do których zaliczamy: ćwiczenia oddechowe, fonacyjne, logorytmiczne, słuchowe oraz ćwiczenia usprawniające narządy mowy. Drugi rodzaj ćwiczeń ortofonicznych to ćwiczenia bezpośrednio związane z procesem mówienia, czyli ćwiczenia artykulacyjne. Wspomnieć tu można, iż I. Styczek wyróżniała  ćwiczenia oddechowe, ćwiczenia głosowe oraz  ćwiczenia dykcji, zaliczając je wszystkie do  techniki wymowy, która jest jednym z elementów  kultury żywego słowa. W ćwiczeniach dykcji umieściła  autorka „Logopedii” ćwiczenia narządów mowy,  ćwiczenia  wyrazistej artykulacji samogłosek, spółgłosek, tempo mowy, frazę i ćwiczenia mówienia frazami.

Pozwolę sobie w tym miejscu opisać poszczególne  rodzaje ćwiczeń ortofonicznych, oraz  cele, które dzięki nim mają zostać osiągnięte. Terminologia przedstawionych przeze mnie rodzaje ćwiczeń  stosowana jest między innymi przez E. Sachajską

I.  Ćwiczenia wstępne:

a.         Ćwiczenia oddechowe – są one bardzo istotne, gdyż czynność mowy jest przecież nieodłącznie związana z oddychaniem.  Podstawowym celem tych ćwiczeń jest nauczenie  różnicowania fazy wdechowej i wydechowej, jak również przedłużania fazy wydechowej.  U większości dzieci przedszkolnych oddychanie jest funkcją  już wykształconą, zdarza się jednak niekiedy, że jest ono nieprawidłowe. Często też dzieci mają trudności z oddychaniem podczas mówienia, co szczególnie wyraźnie słychać podczas recytacji wierszyków. Dlatego też podczas zabaw, w których prowadzone są ćwiczenia oddechowe, dziecko powinno nauczyć się  prawidłowego sposobu  operowania oddechem. Innym celem ćwiczeń oddechowych jest ich działanie uspokajające, co jest szczególnie przydatne w pracy z dziećmi.

Ćwiczenia te powinny przeprowadzane być  oczywiście w dobrze wietrzonych pomieszczeniach.

Wśród  ćwiczeń oddechowych wyróżniamy ćwiczenia: - mobilizujące aparat oddechowy; - kształtujące  oddychanie brzuszno-przeponowe; - łączące  oddychanie z ruchem oraz ćwiczenia oddechowo-fonacyjne.

b.               Ćwiczenia fonacyjne - mają na celu ustawianie prawidłowej emisji głosu, dziecko ma nauczyć się właściwego posługiwania się głosem. Prowadzenie ćwiczeń fonacyjnych pozwala na zlikwidowanie u dzieci głosów zbyt piskliwych, krzykliwych. Również wśród tych ćwiczeń wyróżniono kilka ich rodzajów – ze względu na ich cele. I tak: -ćwiczenia wstępne – stosowane w celu zniesienia napięcia mięśni krtani i gardła; - ćwiczenia w wymawianiu głosek oraz ćwiczenia w wymawianiu  samogłosek i spółgłosek. Ćwiczenia fonacyjne powinny być prowadzone po podstawowych ćwiczeniach oddechowych, a potem łącznie z tymi ćwiczeniami oddechowymi, które wydłużają fazę wydechową.

c.                Ćwiczenia logorytmiczne – są to ćwiczenia muzyczno- ruchowe i słowno-ruchowe, a ich składnikiem wiodącym jest  rytm. Ćwiczenia logorytmiczne kształcą ruchy całego ciała, co ma pośredni wpływ na  ruchy narządów mowy oraz kształcenie poczucia rytmu umożliwiającego  prawidłowe stosowanie prozodii mowy, tj. melodii, akcentu, rytmu.

     Ćwiczenia logorytmiczne są szczególnie polecane dla dzieci, które mają trudności w sprawnym poruszaniu się czy w orientacji przestrzennej, dla dzieci nieśmiałych, jak również nadruchliwych. Logorytmika, bowiem uczy płynności ruchów, otwiera  na muzykę, jej rytm, pozwala w celowy sposób wyładować nagromadzoną energię, jak również  zwolnić napięcie mięśniowe.

     W zabawach logorytmicznych wykorzystuje się umiejętności zdobyte przez dziecko podczas wstępnych ćwiczeń oddechowych i fonacyjnych.

d.               Ćwiczenia słuchowe –  odgrywają bardzo ważną rolę, gdyż w procesie komunikowania się odbiór mowy jest równie istotny jak przekazywanie informacji. Celem ćwiczeń słuchowych, nazywanych też ćwiczeniami słuchu fonematycznego, jest zdolność różnicowania głosek oraz umiejętność ich wyodrębniania i scalania  w  wyrazy.

Ogromną rolę odgrywa tu również słuch fizyczny oraz muzyczny. Słuch fizyczny pozwala nam słyszeć, odbierać określone fale dźwiękowe, zaś słuch muzyczny daje nam wrażliwość na wysokości  dźwięków  i ich różnice.

Ćwiczenia słuchowe rozpoczynamy od  zabaw, których podstawą jest słych fizyczny i muzyczny, dopiero później przechodzimy do ćwiczeń słuchu fonetycznego, odpowiednio stopniując trudności. Rozpoczynamy od ćwiczeń w różnicowaniu głosek opozycyjnych, przechodząc  następnie do  ćwiczeń  analizy i syntezy słuchowej.

e.         Ćwiczenia usprawniające narządy mowy – są to ćwiczenia, których celem jest podniesienie sprawności ruchomych narządów mowy. Warunkiem prawidłowego wymawiania wszystkich głosek jest między innymi właśnie sprawne działanie narządów mowy. Realizując daną głoskę  wykonujemy określone ruchy, określony układ artykulatorów, wykonywana jest odpowiednia praca mięśni. Inna głoska potrzebuje innych ruchów. Dlatego tak ważne są  ćwiczenia, które usprawniają narządy mowy, pozwalają  wyrobić świadomość i celowość określonych ruchów.

Ćwiczenia  usprawniające motorykę narządów mowy są kontynuacją ćwiczeń  usprawniających ruchy całego ciała, które prowadzone były podczas ćwiczeń logorytmicznych. Do  ćwiczeń  narządów mowy zaliczamy: ćwiczenia żuchwy, języka, warg oraz podniebienia miękkiego. Początkowo przeprowadza się ćwiczenia pojedynczych narządów, a dopiero, gdy dzieci opanują te umiejętności, można przejść do ćwiczeń koordynujących ruchy dwóch narządów.

Ćwiczenia z tej grupy łączyć należy z ćwiczeniami oddechowymi, fonacyjnymi  oraz logorytmicznymi.

II.            Ćwiczenia artykulacyjne – ich zadaniem jest doskonalenie poprawnej artykulacji głosek. Do wykonywania ćwiczeń artykulacyjnych można przystąpić dopiero wtedy, gdy dziecko jest do nich odpowiednio przygotowane.  Właśnie temu służyły opisane wyżej  ćwiczenia wstępne. Ćwiczenia artykulacyjne zawsze powinny być prowadzone w taki sposób, by  były częścią zabawy, a nie trudnym do wykonania zadaniem. Należy je również  przeprowadzać równolegle z ćwiczeniami  wstępnymi - uwzględniając ich stopień nasilenia od umiejętności dzieci oraz  ich faktycznego stanu wymowy.

           Ćwiczenia artykulacyjne związane są już bardzo ściśle z procesem mówienia i  dzielą się na ćwiczenia w artykulacji głosek, ćwiczenia utrwalające  i automatyzujące artykulację głosek  oraz ćwiczenia w różnicowaniu głosek opozycyjnych.

2.       Przykłady wykorzystania ćwiczeń ortofonicznych w pracy z grupą przedszkolną

Zabawa ruchowa z  elementami ćwiczeń ortofonicznych - „Pszczoły”

Dzieci – pszczoły  stoją w umówionych miejscach pod ścianami – tu są ule. W trakcie muzyki pszczoły wylatują z uli i latają w różne strony zbierając  pyłek z kwiatów. Na przerwę w muzyce z  głośnym  brzęczeniem (zzzzzzz) wracają do ula. W ulu brzęczą bardzo cichutko (mmmm).

Zabawa ruchowa z elementem  rytmicznym -  „W lesie”

Dzieci zostają podzielone na trzy grupy zwierząt leśnych – zające, wiewiórki i ptaki. Każdą grupę zwierząt wywołuje inny akompaniament  rytmiczny. Dzieci, które usłyszą  swój rytm biegają po sali naśladując  wybrane zwierze, następuje zmiana rytmu i kolejna grupa  naśladuje zwierzęta.

Przykład porannych ćwiczeń gimnastycznych z elementami ćwiczeń ortofonicznych

1.       Zabawa bieżna i orientacyjno- porządkowa „Jastrząb i kurczęta”. Dzieci ruchem i dźwiękiem naśladują kurczęta chodzące po podwórku, na sygnał tamburyna uciekają przed „jastrzębiem” w wyznaczone na sali miejsce.

2.       Ćwiczenia tułowia: dzieci naśladują zbieranie szyszek oraz rzuty prawą i lewą ręką na zmianę.

3.       Podskoki: Wróble – podskoki obunóż w miejscu i po całej sali, z jednoczesnym dźwiękowym naśladowaniem  ćwierkania.

4.       Ćwiczenie uspokajające: marsz na palcach.

5.       Marsz z piosenką „Ćwierkają wróbelki”

Scenariusz zajęcia z grupą VIII „Kubusie  Puchatki” (2003/2004)

z  Przedszkola nr 2 w Bytowie

Temat: „Zuzia – lalka nieduża” - zabawy z samogłoskami

Cele:

-          Przedłużanie fazy wydechowej.

-          Uświadomienie dziecku położenia narządów mowy przy realizacji samogłosek.

-          Usprawnianie narządów mowy.

-          Wyrazista wymowa samogłosek.

Środki wspomagające: słomki, styropian, paski papieru, lusterka, zabawa „Śpij laleczko” – E. Sachajska „Uczymy poprawnej wymowy” str.40, schemat ust podczas przesadnego wymawiania samogłosek, płyta CD Klanza „Tańce integracyjne w pracy z grupą” cz I.

                              PRZEBIEG  ZAJĘĆ

           1. „Zuzia –lalka nieduża” – zapoznanie dzieci z piosenką, swobodne wypowiedzi na temat jej treści, dzielenie się przez dzieci spostrzeżeniami i doświadczeniami na temat zabaw lalkami

           2. Zabawa „Śpij laleczko” – wysłuchanie przez dzieci opowiadania, następnie obrazowanie dźwiękiem zachowań kolejnych postaci z opowiadania.

           3. Zabawy oddechowe - zabawy ze słomką

                        -przenoszenie słomką kulek styropianu

                        -jak najdłuższe utrzymanie styropianu wdychając powietrze przez słomkę

                        -dmuchanie przez słomkę na kulki styropianu umieszczone w kubeczku

          4. Ćwiczenia głosowe

Dzieci wypowiadają po kolei samogłoski: u o a e i y, obserwują w lusterku układ warg i języka. Swobodne wypowiedzi dzieci na  temat tego, co zaobserwowały (które samogłoski powodują zaokrąglenie warg, jak zachowuje się język).

           5. Śpiewanie ciągu samogłosek :

                        - raz wysoko,

                        - raz nisko,

           6. Układanie przez dzieci  dowolnej melodii do podanego ciągu samogłosek, śpiewanie go.

              7. „Marsz muzyków”- zabawa rytmiczna kończąca zajęcia: rytmiczny marsz, naśladowanie  gry na instrumentach rozpoznanych w trakcie słuchania utworu.

ĆWICZENIA ORTOFONICZNE W KSZTAŁCENIU POPRAWNEJ WYMOWY DZIECI.

       Metodyka postępowania ortofonicznego z dziećmi w wieku przedszkolnym obejmuje swym zasięgiem wszystkie grupy ćwiczeń: oddychanie, fonację, logorytmikę, słuch fonematyczny, sprawność narządów mownych i artykulacje. Ćwiczenia te należy rozpoczynać już w najmłodszych grupach przedszkolnych z uwagi na okres pojawiania się dźwięków mowy. Wszystkie ćwiczenia należy przeprowadzić w formie zabawy. Należy przy tym tak dobierać teksty i formy zabaw, by zwiększyć stopień trudności, przyzwyczajając dzieci do poprawnego wypowiadania się na co dzień, ćwiczenia ortofoniczne oddziałują na psychikę dzieci, budzą wiarę we własne siły w wyniku osiągniętych postępów itp.

       Ćwiczenia ortofoniczne należy przeprowadzać ze wszystkimi dziećmi, zarówno:

-          przy prawidłowym rozwoju mowy – doskonaląc wymowę i bogacąc jego słownictwo,

-          przy opóźnionym rozwoju mowy jako zapobieganie wadom mowy,

-          przy zaburzeniach mowy wg zaleceń logopedy,

Ćwiczenia ortofoniczne należy łączyć ze sobą i wykonywać równolegle. Niezależnie od grup ćwiczeń w czasie pracy z dzieckiem obowiązuje jedna zasada: wszystkie mają pomóc w przygotowaniu do rozwoju mowy dziecku, należy wiec przeprowadzić je dokładnie                                          i systematycznie

              ĆWICZENIA ORTOFONICZNE (CO WCHODZI W ICH ZAKRES)

Ćwiczenia ortofoniczne polegają na wyrazistym wymawianiu głosek, wyrazów i krótkich rymowanek tekstów z wyrazami w których występują trudne do wymówienia głoski (np. r, ł, sz, cz, dź), połączenia głosek np. trolejbus, regularnie,

Ćwiczenia ortofoniczne – wymagają doborze wygimnastykowanych narządów mowy.                                                                                             Ortofonia to nauka o prawności dźwiękowej mowy ludzkiej. W jej zakres wchodzi cały zespół ćwiczeń w formie zabawy wśród których wyodrębnia się:

-          ćwiczenia słuchowe – uwrażliwiają  na rodzaj dźwięku, tempo, rytm, natężenie głosu, intonację

-          ćwiczenia oddechowe – rozwijające narządy oddychania,

-          ćwiczenia artykulacyjne – wzmacniają ruchy krtani, podniebienia miękkiego, języka, dolnej szczęki, wpływające na większą precyzję tych ruchów

-          ćwiczenia słuchu fonetycznego – umiejętność odróżniania słuchu brzmienia głosek, kolejnego wymawiania ich w wyrazach, dzielenie wyrazu na sylaby, a sylaby na głoski.

Trzeba poznać stan wymowy dzieci, oraz wpływ środowiska na mowę dziecka. Wynikiem takiej diagnozy będzie zakwalifikowanie dzieci do różnych grup ćwiczeniowych.

PROGRAM DZIAŁAŃ ZMIERZAJĄCYCH
DO USPRAWNIANIA NARZĄDÓW MOWY DZIECKA 5-6 LETNIEGO

Poprawne mówienie ma duże znaczenie w życiu dziecka oraz w przygotowaniu go do szkoły. Błędna wymowa może pogarszać jego samopoczucie wśród rówieśników, utrudniać nawiązywanie kontaktów z otoczeniem, powodować nieśmiałość, a nawet przyczynić się do pojawienia niepowodzeń w nauce czytania i pisania.

Warunkiem prawidłowego wymawiania głosek jest przede wszystkim sprawne działanie narządów mowy i prawidłowe posługiwanie się oddechem.

Program działań doskonalących prawidłową wymowę obejmuje:

·  ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne

·  ćwiczenia oddechowe

·  ćwiczenia słuchowe

·  ćwiczenia ortofoniczne

Ćwiczenia narządów artykulacyjnych mają na celu wypracowanie zręcznych i celowych ruchów języka, warg i podniebienia. Dziecko musi mieć wyczucie danego ruchu i położenia poszczególnych narządów mowy.

Celem ćwiczeń oddechowych jest pogłębienie oddechu, rozruszanie przepony, wydłużenie fazy wydechowej, a także zapobieganie arytmi oddechowej i mówieniu na wdechu. Prawidłowy oddech steruje rytmem i strukturą naszej mowy sprawiając, że staje się płynna i zrozumiała.

Ćwiczenia słuchowe rozwijają percepcję słuchową. Wiążą się ściśle z mową, obejmują wyróżnianie wyrazów w zdaniu, sylab i głosek w wyrazach, dotyczą więc słuchu fonematycznego. Stanowią przygotowanie dzieci do nauki czytania i pisania.

Ćwiczenia ortofoniczne zajmują bardzo ważne miejsce w pracy nad prawidłową mową i wymową dzieci. Pozwalają zapobiegać wadom wymowy, korygują błędy już powstałe, sprzyjają kształtowaniu poprawnej i wyraźnej mowy, zrozumiałej dla otoczenia.

Zestaw zabaw logopedycznych do ćwiczeń w domu.

Ćwiczenia języka:

·  "Pychotka" - oblizywanie warg posmarowanych smakołykiem (usta szeroko otwarte). Oblizywanie zębów (ruch okrężny).

·  "Wahadełko" - kierowanie języka w kąciki ust bez dotykania nim warg i zębów.

·  "Cukierek" - udawanie ssania cukierka.

·  "Pyszczek" - otwieranie i zamykanie zębów bez odrywania języka od podniebienia.

·  "Ślimaczek" - wysuwanie języka do przodu, a następnie chowanie go w jamie ustnej (usta szeroko otwarte).

·  "Koci grzbiet" - czubek języka opieramy o dolne zęby i unosimy środkową część języka do podniebienia.

·  "Wesoła piosenka" - wymawianie sylab: la la la, lo lo lo, le le le .

·  "Rurka" - zwijanie bocznych krawędzi języka do wewnątrz i dmuchanie przez "rurkę".

·  Kierowanie języka w kąciki ust (w prawo, w lewo) i do warg (do góry, na dół).

·  "Liczenie zębów" - dotykanie czubkiem języka po kolei górnych i dolnych zębów (buzia szeroko otwarta).

·  "Masaż" - wysuwanie i cofanie języka przez zwarte zęby (język przeciska się między nimi - masuje zęby).

·  Unoszenie języka za górne zęby i cofanie go do podniebienia.

·  "Wędrowniczek" - przesuwanie językiem po wewnętrznej stronie zębów górnych i dolnych.

·  Mlaskanie czubkiem języka, środkiem języka. Przyssanie języka do podniebienia przy szeroko otwartych ustach.

Ćwiczenia warg:

·  Szerokie otwieranie i zamykanie ust.

·  Wysuwanie warg do przodu (samogłoska u), rozchylanie warg (samogłoska e).

·  Przesadne wymawianie samogłosek.

·  "Całuski" - przesyłanie buziaczków.

·  Trzymanie ołówka między nosem a wargą górną.

·  "Grzebyk" - czesanie dolnymi zębami wargi górnej i górnymi zębami wargi dolnej.

·  "Balonik" - nadymanie policzków i powolne wypuszczanie powietrza.

·  Układanie dolnej wargi na górną i górnej na dolną.

·  Zasłanianie dolną wargą dolnych zębów i górną górnych zębów.

·  "Masaż" - nagryzanie górnymi zębami na dolną wargę i dolnymi na górną (masaż warg zębami).

·  Dmuchanie przez złączone wargi, lekko wysunięte do przodu; gwizdanie, parskanie, cmokanie.

·  Wymawianie samogłosek: iii - uuu, aaa - ooo.

Zabawy usprawniające podniebienie:

·  "Gulgotanie" - płukanie gardła ciepłą wodą.

·  "Siłacz" - przenoszenie skrawków papieru za pomocą słomki (wciąganie powietrza).

·  "Dzióbek" - wciąganie policzków.

Ćwiczenia oddechowe:

·  Dmuchanie na wiatraczek.

·  Zdmuchiwanie świecy z coraz większej odległości.

·  Puszczanie baniek mydlanych.

·  Poruszanie wydmuchiwanym powietrzem lekkich przedmiotów (piórko, watka, listek...).

·  Wymawianie na wydechu samogłosek (jak najdłużej).

·  "Mróz" - chuchanie na zmarznięte dłonie.

·  "Chłodzenie zupy" - dmuchanie na gorącą zupę.

·  "Balonik" - naśladowanie nadmuchiwania balona.

·  "Pęknięty balon" - wypuszczanie powietrza z ust (długie sss).

·  "Gwizdek" - gwizdanie na jednym wydechu.

·  "Śpiewak" - śpiewanie na jednym wydechu samogłosek, spółgłosek: s, z, sz, ż, w, f oraz sylab: ma, me, mo, mu, my, na, no, nu, ni, ny (cicho, głośno, nisko, wysoko).

·  "Spacer po łące" - podchodzenie do kwiatków i wąchanie ich.

·  "Śpiące lale" - oddychanie nosem (wdech i wydech nosem). Lale budzą się i ziewają (wdech i wydech ustami).

·  "Zbieranie jagód" - przenoszenie papierowych jagód za pomocą słomki do koszyka (wdech przez słomkę, co powoduje zassanie się papierka do słomki, następnie wydech, co powoduje jego opuszczenie).

·  "Wietrzyk" - dmuchanie na własną grzywkę.

·  "Czarodziejski obrazek" - dmuchanie przez słomkę na kroplę tuszu umieszczoną na kartce papieru.

·  "Żabki" - dmuchanie na papierowe żabki, aby wskoczyły do stawu.

·  "Dmuchawce" - dmuchanie na papierowe zabawki umieszczone na nitce.

·  " Wyliczanka" - liczenie na jednym wydechu.

Ćwiczenia na rozruszanie przepony:

Śmiech - wesoły, beztroski, gwałtowny, cichy, lekki, tłumiony.
Naśladowanie śmiechu różnych ludzi:

·  staruszki...