Działalność NKWD na Podlasiu 1944-1945 (zarys problematyki).pdf

Jacek Pawłowicz (OBEP IPN Warszawa)

Działalność NKWD na Podlasiu 1944-1945

(zarys problematyki)

Tematem wystąpienia jest działalność Wojsk Wewnętrznych NKWD na terenie po-

wiatu sokołowskiego, a nawet traktując zagadnienie nieco szerzej – obecność sił sowieckich

na Podlasiu lewobrzeŜnym w ogóle. Przy jego opracowywaniu wykorzystane zostały doku-

menty sowieckich jednostek stacjonujących w Polsce, głównie 64 i 62 dywizji WW NKWD, a

takŜe dokumenty wytworzone przez KBW, ludowe Wojsko Polskie i UBP. O ile jednak do-

kumenty KBW i ludowego WP zostały dość dokładnie zbadane i wnoszą sporo danych o

działaniach prowadzonych wspólnie z NKWD, to z interesującego nas terenu dokumentacja

UB z przełomu lat 1944 i 1945 dotycząca tego zagadnienia jest bardzo fragmentaryczna i ni-

skiej jakości. Z kolei dokumenty sowieckie są bardzo obfite, ale jak na razie – dość słabo

przebadane, zwłaszcza pod kątem działań w terenie. Niemniej całość zebranego materiału

pozwala na zarysowanie pewnego obrazu, na podstawie którego da się sformułować pewne

ogólne uwagi.

Osiem lat temu, otwierając swe wystąpienie na konferencji naukowej pt. Wojna do-

mowa czy nowa okupacja? – Polska po roku 1944 , dr Andrzej Chmielarz zauwaŜył, Ŝe „Li-

kwidację podziemia niepodległościowego w latach 1944 – 1947 próbuje się nazywać ostatnio

wojną domową, zapominając, Ŝe nie moŜna mówić o wojnie domowej, gdy wyzwolenie jest

faktyczną nową okupacją. Nie moŜna tym terminem określić braku zgody na wprowadzone

przemocą rządy komunistów w państwie, które nie posiadało Ŝadnej suwerenności. Państwie,

którego charakter nie tak znowu bardzo róŜnił się od dominium. Jego granic strzegły wojska

pograniczne NKWD, władze – tj. PKWN, a następnie Rząd Tymczasowy – ochraniał batalion

NKWD, a osobistą ochronę Bieruta równieŜ stanowili funkcjonariusze NKWD. [...] Wojny

domowej w Polsce nie było. Mieliśmy natomiast brutalną pacyfikację społeczeństwa polskie-

go, połączoną z krwawą rozprawą z podziemiem niepodległościowym, którą w latach 1944-

1945 dokonano głównie siłami obcych wojsk” 1 .

1 Chmielarz A., Działania 64 dywizji Wojsk Wewnętrznych NKWD przeciwko polskiemu podziemiu , w: Wojna

domowa czy nowa okupacja? Polska po roku 1944 , Wrocław 1998, s. 73.

Dość powiedzieć, Ŝe siły sowieckie wprowadzone do akcji na terenie Polski w latach

1944 – 1945 przewyŜszały siły resortu bezpieczeństwa, Milicji Obywatelskiej i Korpusu Bez-

pieczeństwa Wewnętrznego razem wzięte.

Wraz z przesuwaniem się frontu na zachód, w stronę Niemiec, na ziemiach polskich

pojawiało się sowieckie formacje specjalne, mające zagwarantować zaprowadzenie tu po-

rządków na modłę sowiecką. Z jakimi formacjami mamy tu do czynienia? Przede wszystkim

specjalistyczne grupy operacyjne NKWD i NKGB kierowane przez gen. Iwana Sierowa, bę-

dące „mózgiem” rozpracowywania i likwidowania polskiego podziemia niepodległościowe-

go, a takŜe organy kontrwywiadu wojskowego „Smiersz” spełniające te same zadania na sze-

roko rozumianym zapleczu frontu. Ich działalność operacyjną wspierały pułki podlegające

Dowództwu Wojsk Wewnętrznych NKWD ds. Ochrony Tyłów Armii Czerwonej. W ich licz-

bie najwięcej było pułków pogranicznych, a takŜe specjalne jednostki zmotoryzowane i pułki

strzeleckie NKWD. Łącznie WW NKWD ds. Ochrony Tyłów liczyły, wg stanu etatowego,

75.000 ludzi i składały się z 44 pułków (rzeczywista liczebność była niŜsza od etatowej) 2 . W

okresie największego nasilenia działań mających doprowadzić do fizycznego zniszczenia pol-

skiego podziemia i „złamania” ludności cywilnej, na terytorium Polski stacjonowały jednostki

NKWD odpowiadająco przeliczeniowo sile 7 dywizji. Liczebność Wojsk Wewnętrznych

NKWD na ziemiach lezących w obecnych granicach Polski wzrosła z 14.000 w grudniu 1944

r. – do 35.000 w maju 1945 r 3 . Pamiętajmy przy tym, Ŝe w dawnych wschodnich wojewódz-

twach II RP ulokowano równie znaczne siły sowieckie, których jednym z podstawowych za-

dań była likwidacja struktur i oddziałów pozostałych po Armii Krajowej. Podstawowe jed-

nostki tworzące siły NKWD w obecnych granicach Polski, uŜyte do zwalczania podziemia, to

64 (sformowana jako pierwsza), 62 i 63 dywizje WW NKWD. Jeszcze w czerwcu 1946 r. na

terytorium Polski stacjonowało 15 pułków WW NKWD, podlegających gen. lejtnantowi Se-

liwanowskiemu, głównemu doradcy sowieckiemu przy MBP, będącemu zarazem pełnomoc-

nikiem NKWD przy Północnej Grupie Wojsk Sowieckich. Gdy w październiku 1946 r. zary-

sowała się koncepcja wycofania podstawowej siły NKWD z terenu Polski, tj. 64 dywizji WW

NKWD, Bierut zaŜądał pozostawienia jej jeszcze do 1 marca 1947 r. (czyli do tzw. amnestii,

która definitywnie „złamała” masowy charakter podziemia niepodległościowego).

Trzeba teŜ dodać, Ŝe w okresie 1944 – 1945 teren całej Polski pokrywała sieć sowiec-

kich komendantur wojennych, a do akcji przeciw podziemiu niepodległościowemu uŜywano

takŜe frontowych jednostek Armii Sowieckiej (np. podczas tzw. „obławy” w Puszczy Augu-

2 Chmielarz A., op. cit., s. 74-75.

Ibidem, s. 76.

stowskiej uŜyto 2 dywizji Armii Sowieckiej wycofywanych z Niemiec do ZSRS). Ponadto

wiele jednostek Armii Sowieckiej, zakwaterowanych w róŜnych miejscowościach naszego

kraju, nawet nie będąc przeznaczona do czynnych działań wobec podziemia i społeczeństwa,

stanowiła dla nich potencjalne zagroŜenie i w kaŜdej chwili mogła być rzucona do akcji. W

powiece sokołowskim była to np. jednostka lotnicza, kwaterująca w latach 1945-1946 w rejo-

nie Ceranowa (jej pododdziały były kilkakrotnie rzucone do obław na partyzantów, a w 1945

r., do działań bojowych uŜywano takŜe samolotów). W róŜnych punktach Podlasia ulokowano

teŜ sieć posterunków obserwacyjnych i łącznościowych, których załogi ze względu na uciąŜ-

liwość i często brutalny stosunek do ludności często znajdowały się w sytuacjach konflikto-

wych z miejscowym podziemiem. Pragnę przy tym dodać, Ŝe dowództwo podziemia poakow-

skiego zabraniało atakowania jednostek frontowych i pomocniczych Armii Sowieckiej, po-

zwalając stosować samoobronę w stosunku do NKWD i sił „polskiego” resortu bezpieczeń-

stwa. W raportach dowództwa 64 dywizji WW NKWD dostarczonych przez agenturę zacho-

wała się informacja takŜe o takim właśnie rozkazie wydanym przez Komendę Obwodu Soko-

łów Podlaski.

Działania przeciw podziemiu niepodległościowemu rozpoczęto dosłownie jeszcze w

momencie przesuwania się frontu. Na mocy rozkazu dowódcy I Frontu Białoruskiego z 2

sierpnia 1944 r. jednostki kontrwywiadu „Smiersz” przystąpiły do rozbrajania oddziałów AK

zmobilizowanych w Podokręgu Wschodnim Obszaru Warszawskiego, skoncentrowanych na

terenie pomiędzy Mińskiem Mazowieckim i Sokołowem Podlaskim, który został juŜ opusz-

czony przez wojska niemieckie.

„6 i 7 sierpnia [1944] przeprowadzona została praca rozbrojenia składu osobowego 8

polskiej partyzanckiej dywizji piechoty Armii Krajowej i internowania składu osobowego tej

dywizji” – choć, jak stwierdzało sprawozdanie dowódcy 47 armii – „niektóre pododdziały

dywizji do tej pory prowadzą działania bojowe na terytorium zajmowanym przez wojska nie-

mieckie ”4 .

Wywiad sowiecki oceniał liczebność trzech pułków AK wchodzących w skład tej jed-

nostki – 22 pp, 32 pp i 13 pp - na od 400 do 600 ludzi. Dowództwo 47 armii sowieckiej in-

formowało o internowaniu kadry oficerskiej 8 dywizji w liczbie 21 oficerów (w tym płk „Sze-

liga” i oficerowie z jego sztabu).

4 CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.29/8, Sprawozdanie dowódcy 47 armii generała lejtnanta Gusiewa i

członka rady wojennej 47 armii generała majora Koropca, 16 VIII 1944 r., k. 255-256.

Informacje dowództw innych wielkich jednostek sowieckich z sierpnia 1944 r., np. 8

armii gwardyjskiej, takŜe mówiły o rozbrajaniu przez jednostki kontrwywiadu „Smiersz” i

127 pułk wojsk pogranicznych oddziałów AK na wschód od Warszawy. m.in. w pow. garwo-

lińskim 5 . Dodajmy, iŜ zdarzenia te miały miejsce w momencie, w którym oddziały AK szy-

kowały się do marszu na pomoc powstańczej Warszawie.

Interesujące wydają się teŜ okresowe sprawozdania naczelnika oddziału operacyjnego

I Frontu Białoruskiego z września 1944 r., w których przy omawianiu sytuacji w ginącej War-

szawie wykorzystywano teŜ informacje od agentury znajdującej się w dzielnicach zajętych

przez powstańców (z zaznaczeniem np., Ŝe ustalenia danych dotyczących uzbrojenia oddzia-

łów powstańczych na śoliborzu było zadaniem groŜącym śmiercią).

Centra działań operacyjnych sowieckich sił specjalnych przeciwko polskiemu pod-

ziemiu i społeczeństwu znajdowały się w na przełomie 1944 i 1945 r. w Lublinie i Warsza-

wie. Z czasem rola Lublina zmalała na rzecz Warszawy (przeniósł się tam gen. Iwan Sierow,

będący główna postacią w planistyce tych działań). Funkcjonowała tu od jesieni 1944 r. grupa

operacyjna płk Lichaczewa, która w styczniu 1945 r. przeniosła się z Pragi do Włoch. W owej

podwarszawskiej miejscowości ulokował się takŜe Główny Zarząd Informacji WP, formacja

której kadra kierownicza niemal w całości obsadzona była przez oficerów sowieckich ze

Smierszu. Ofiarami jej działalności padali takŜe Ŝołnierze AK z Podlasia, m.in. grupa konspi-

ratorów wywodzących się z powiatu sokołowskiego (grupa Jerzego Kazimierskiego „LeŜań-

skiego”) czy akowcy z Siedlec (Ługowski i inni) 6 . Po zajęciu Warszawy 17 stycznia 1945

część jednostek Zbiorczej Dywizji NKWD, w międzyczasie przeorganizowanej w 64 Dywizję

Strzelecką WW NKWD, takŜe przeniosła się z Pragi na lewy brzeg Wisły. Jako pierwszy ulo-

kowany został tam batalion zbiorczy tej jednostki, a wkrótce 2 pułk wojsk pogranicznych

(liczące około 1.200 funkcjonariuszy). Jego pododdziały ochraniały siedzibę tzw. Rządu Jed-

ności Narodowej, poselstwo sowieckie przy RJN oraz grupę operacyjną głównego doradcy

sowieckiego przy MBP – gen. Seliwanowskiego a takŜe szereg rządowych obiektów w War-

szawie 7 . Ochraniały konwoje z aresztowanymi i wyjeŜdŜały na operacje przeciw polskiemu

podziemiu niepodległościowego – na teren całego województwa warszawskiego, a nawet w

5 CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.29/8, Sprawozdanie członka wojennej rady 8 armii gwardyjskiej gene-

rała majora Pronina, 12 X 1944 r., k. 288.

6 Zob. zapisy w rejestrze aresztowanych GZIWP za lata 1945-1947, AIPN 00834/111 (w piwnicach aresztu GZI

WP we Włochach przy ul. Świerszcza 2 zachowały się na ścianach dość liczne zapisy świadczące o uwięzieniu

tam podlaskich akowców), zob. takŜe Z „Czarnej Księgi” komunizmu: NKWD, „Smiersz” i „Informacja WP w

Warszawie i okolicach 1944-1945 , red. S. Stępień, Warszawa, b.d.w.

7 CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.49/20, Raporty dowódcy 2 pułku wojsk pogranicznych majora Kor-

Ŝenki z pierwszej połowy 1945 r.

białostockiego. TakŜe w drugiej połowie stycznia 1946 r. do Warszawy skierowany został 18

pułk pograniczny w pełnym składzie 8 .

Poczynając od października 1944 r. tereny połoŜone na wschód od Warszawy (woj.

warszawskie, białostockie, lubelskie i rzeszowskie) stały się obszarem działań sformowanej w

Lublinie Zbiorczej Dywizji WW NKWD, przekształconej po pewnym czasie w 64 dywizję

WW NKWD dowodzoną przez generała - lejtnanta Browkina. W skład tej jednostki weszły:

2, 11, 18, 98 i 108 pułki pograniczne, 145 pułk strzelecki, 104 oddział pograniczny, 198 spe-

cjalny zmotoryzowany batalion i 107 specjalna grupa manewrowa. Pod koniec października

1944 r. stan Zbiorczej Dywizji NKWD wynosił 10.282 Ŝołnierzy – dobrze wyszkolonych spe-

cjalistów do walki z podziemiem 9 . Pododdziały dywizji zostały ulokowane w Lublinie i sze-

regu miejscowości połoŜonych pomiędzy Bugiem a Wisłą. Natychmiast po przybyciu w miej-

sca dyslokacji pododdziały dywizji przystąpiły do „organizowania pracy w zakresie likwida-

cji oddziałów AK, dezerterów z armii polskiej i wszelkiego wrogiego elementu” 10 .

NajbliŜej rejonu stanowiącego przedmiot naszych zainteresowań ulokowany został 18

pułk pograniczny. Jeden batalion tej jednostki zatrzymał się w Siedlcach, zaś w powiecie łu-

kowskim (w Świdrach 6 km od Łukowa) sztab i dwa dalsze bataliony. Jeszcze w okresie for-

mowania, pomiędzy 14 a 20 X 1944 r., pułki dywizji zbiorczej aresztowały 740 osób, w tym

143 Ŝołnierzy AK, 12 dezerterów WP i 365 osób cywilnych określonych jako „element podej-

rzany”. Nie wiemy jednak, jaki udział w tym „dorobku” mając stacjonujące na Podlasiu bata-

liony 18 pułku pogranicznego) 11 . Bilans działań tej jednej dywizji WW NKWD za rok 1944

zamyka się liczbą 16.820 aresztowanych (w tym 2.604 Ŝołnierzy AK, 691 dezerterów z WP i

1.083 uchylających się od słuŜby wojskowej) 12 .

Przez całą jesień 1945 r. trwało na Podlasiu wyłapywanie Ŝołnierzy AK, przy czym

podstawą do represjonowania nie musiała być jakakolwiek aktualnie czynna działalność or-

ganizacyjna – jedynym wystarczającym kryterium doi aresztowania było ustalenie lub nawet

samo podejrzenie przynaleŜności do AK, NSZ lub innej organizacji niepodległościowej. Ka-

dra dowódcza była stawiana przed polskimi lub sowieckimi sądami wojskowymi i szybko

poddawana eksterminacji fizycznej. W ten sposób zginął komendant Obwodu Sokołów Pod-

8 CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.51/2, Rozkaz dowódcy 18 pułku pogranicznego NKWD ppłk Ostani-

na, 18 I 1945 r., k. 2.

9 CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.45/8, Sprawozdanie naczelnika Głównego Zarządu WW NKWD ds.

ochrony tyłów generała-majora Gorbatiuka sporządzony dla Komisarza Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR -

Ł. Berii, 29 X 1944 r. k. 8-10.

Chmielarz A., op. cit., s. 79.

Ibidem, k. 9.

11 Ibidem, k. 10.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: