5

Ks. W. Rakocy CM, Chronologia Nowego Testamentu, Kraków 1994.

Chociaż okres historyczny obejmujący wyda­rzenia Nowego Testamentu jest o wiele krótszy od Starego Testamentu, chronologia tychże wydarzeń stawia nas przed równie dużymi problemami. Istnie­jące punkty styczne z historią powszechną (synchronizmy) nie są wystarczające, aby mieć absolutną pewność co do czasu ich zajścia. Często nawet nie­które fakty biblijne są ze sobą w sprzeczności z punktu widzenia chronologii. Może być to spowodo­wane istnieniem wówczas różnych systemów oblicza­nia czasu, jak również faktem, że opisane wydarzenia mają przede wszystkim charakter teologiczny a nie historyczny. Stąd też autorzy pism NT nie są często nawet zainteresowani chronologicznym następstwem przedstawianych faktów i ich umieszczeniem w kon­tekście historii powszechnej. Ich głównym celem jest przedstawienie ich zbawczego charakteru, a nie czasu. Dlatego określa się ten rodzaj historii mianem historii zbawienia.

Narodziny Jana Chrzciciela i Jezusa Chrystusa

Oba wydarzenia zbiegają się prawie w czasie. Narodziny Jana Chrzciciela wyprzedzają tylko nie­znacznie narodziny Jezusa Chrystusa. Jan urodził się zaledwie sześć miesięcy wcześniej o czym mówi Ewangelia św. Łukasza (1,36). Był bliskim krewnym naszego Pana, gdyż Elżbieta była krewną Maryi (Łk 1,36). Początek misji Jana przypada na piętnasty rok panowania Tyberiusza Cezara, kiedy Poncjusz Piłat był namiestnikiem Judei a Herod Antypas tetrarchą Galilei (Łk 3,1), tj. w 28 lub 29 roku n.e. Misja Jana była podwójna, głosił przyjście Mesjasza i Jego kró­lestwa oraz nawoływał do pokuty. Miało to miejsce, przynajmniej w pierwszym okresie, w południowej części Judei nad brzegami Jordanu. Okres jego dzia­łalności nie był raczej drugi. Już na początku działal­ności Jezusa zostaje wtrącony do wiezienia przez Heroda Antypasa najprawdopodobniej z obawy przed wznieceniem rewolucji (Mk 6,14-29). Według Józefa Flawiusza Jan był więziony i ścięty w twierdzy Macheront znajdującej się w Perci po wschodniej stronie Morza Martwego.

Narodziny Jezusa miały miejsce za panowania Cezara Augusta (Łk 2,1) i Heroda Wielkiego (Mt 2,1). Ten ostatni zmartw roku 4 p.n.e. Stąd narodziny Jezusa nastąpiły jakiś czas przed śmiercią Heroda. Na ten czas przypadają także rządy w rzymskiej prowincji Syrii namiestnika Publiusza Kwiryniusza (Łk 2,2) i zarządzony przez niego spis ludności, który datuje się najwcześniej na rok 7 p.n.e., kiedy zaczął sprawować władzę. Zatem spis ludności i narodziny Jezusa mia­łyby miejsce w 7 lub 6 roku p.n.e., zaraz po tym jak został namiestnikiem. Jezus był małym dzieckiem, kiedy po śmierci Heroda powrócił do Palestyny razem z rodzicami z Egiptu (Mt 2,19nn.). W Judei panował wówczas syn Heroda, Archelaus. Dlatego rodzice Je­zusa udali się do Nazaretu w Galilei. Z dzieciństwa Jezusa wspomina się tylko jedno wydarzenie, kiedy miał dwanaście lat. Uczestniczył wówczas w Jerozo­limie w obchodach święta Paschy (Łk 2,41nn.).

Publiczna działalność Jezusa

Równie problematyczny jest początek działal­ności Jezusa. Wprawdzie św. Łukasz mówi, że nastą­piło to w piętnastym roku panowania Tyberiusza Cezara, tj. w 28/29 roku n.e., ale nie mamy pewności czy ma na myśli rok jego dojścia do władzy czy też czas od kiedy został mianowany współrządcą z Augus­tem. W tym drugim przypadku miałoby to miejsce w roku 25/26 n.e. Chociaż tradycja uznała trzydziesty rok życia Jezusa za rok publicznego wystąpienia, sam św. Łukasz nie ma co do tego całkowitej pewności, skoro pisze, że Jezus miał wówczas "lal około trzy­dziestu" (3,23). Dlatego jakiekolwiek określenie czasu publicznego wystąpienia Jezusa jest tylko przybliżone. Wzmianka w Ewangelii św. Jana o pierwszych świę­tach Paschy Jezusa przypadających na czterdziesty szósty rok od rozpoczęcia budowy świątyni (2,20) potwierdza rok 28/29 n.e. Stwarza jednak nowe prob­lemy odnośnie narodzin Jezusa, chyba że przyjmiemy, że Jezus miał około trzydziestu pięciu lat w mo­mencie ukazania się przed Izraelem.

Nie wiemy także dokładnie ile czasu mogła trwać działalność Jezusa. Sądząc po ilości wzmianek o świętach Paschy, według Ewangelii synoptycznych (Mt, Mk, Łk) mogła ona trwać zaledwie jeden rok (por. Łk 4,19), podczas gdy według Ewangelii św. Ja­na (trzy wzmianki) ponad dwa lata. Nic ma także zgodności co do dnia i daty śmierci Jezusa. Tradycyj­nie przyjmuje się, że nastąpiła ona w piątek 15 Nisan, tj. 7 kwietnia 30 roku lub 3 kwietnia 33 roku n.e. Po swym zmartwychwstaniu Jezus ukazywał się swoim uczniom przez czterdzieści dni (Dz 1,3) a następ­nie wstąpił do nieba i zesłał na nich Ducha Świętego. Od tego momentu rozpoczyna się czas Kościoła, w którym to okresie Jego uczniowie kontynuują dzieło ewangelizacji.

Pierwsza wspólnota w Jerozolimie

Pierwsi wyznawcy Jezusa Chrystusa wywodzili się z Judaizmu. Poza Dziejami Apostolskimi (1-7) nie posiadamy innych dokumentów opisujących pierwsze lata chrześcijaństwa w Jerozolimie. Zgodnie z przyjętą datą śmierci Jezusa byty to lata od 30 względnie 33 roku n.e. Był to czas powolnego rozwoju wspólnoty wierzących w Chrystusa, która, jeżeli polegać na danych z Dziejów Apostolskich, mogła liczyć w krót­kim czasie tysiące wyznawców (por. 2,41; 4,4; 5,14;

6,7). Charakteryzowała ją wspólnota dóbr i modlitwa, na której trwali razem z apostołami. Gromadzili się po domach i w krużganku Salomona. Przez ich ręce dokonywało się wiele cudów tak, że z sąsiednich okolic przynoszono chorych do Jerozolimy (por. 2,42-47; 4,32-37; 5,12-16). Nie była pozbawiona codzien­nych problemów. Dochodziło do zatargów pomiędzy samymi wierzącymi (Dz 6,lnn.) a także do poważnych wykroczeń jak w przypadku Ananiasza i Safiry (5,lnn.). Uczniowie musieli stawić również czoło wła­dzom żydowskim, które od samego początku byty wrogo nastawione do nich. Okres ten kończy się wystąpieniem Szczepana i jego męczeństwem (Dz 7), po którym wybuchło wielkie prześladowanie i roz­proszenie uczniów. W Jerozolimie pozostali jedynie apostołowie (8,1). Mogło mieć to raczej miejsce około 33 roku, trzy lata po śmierci Jezusa.

Ewangelia wychodzi poza Palestynę

Ci, którzy zostali rozproszeni, głosili ewan­gelię w Judei, Samarii i Galilei, a następnie na Cyprze, w Fenicji i Antiochii (Dz 8,1; 9,31; 11,19). Trudno jest ustalić nawet przybliżoną datę wydarzeń opisanych w Dz 8-11. Mogły one mieć miejsce od trzech do sześciu lat po śmierci Jezusa. Na ten czas przypada działalność Filipa w Samarii i nawrócenie urzędnika królowej etiopskiej Kandaki w Judei. Po ustaniu prześladowania w Jerozolimie Piotr odwiedza wspólnoty w Liddzie i Jaffie, oraz udaje się do Ceza­rei nadmorskiej, gdzie setnik Korneliusz przyjmuje wiarę. W międzyczasie zagorzały prześladowca Koś­cioła, Szaweł, jedzie z listami polecającymi do Damaszku, aby tam pojmać i przyprowadzić do Jero­zolimy uczniów Jezusa (Dz 9,lnn.). W drodze zostaje powalony na ziemię i słyszy głos samego Chrystusa. Zostaje ochrzczony w Damaszku przez Ananiasza i natychmiast zaczyna głosić w tamtejszych synagogach ewangelię. Ściąga w ten sposób na siebie wrogość mieszkających tam żydów, którzy zamierzają go zabić. Namiestnik króla Aretasa każe pilnować miasta, aby pojmać Pawła. Ten zostaje spuszczony nocą przez uczniów z murów w koszu i opuszcza miasto (9,23-25; 2Kor 11,32-33). Przedstawione wydarzenie musiało nastąpić w latach od 37 do 39, kiedy Aretaś IV kontrolował miasto Damaszek. Nawrócenie Pawła mogłoby nieznacznie poprzedzać to wydarzenie. Ra­czej nie przesuwa się daty jego nawrócenia wcześniej niż na rok 33. Pomiędzy nawróceniem a ucieczką z Damaszku mogło upłynąć kilka lat, gdyż według listu do Galatów Paweł udał się w międzyczasie do Arabii, a następnie powrócił do Damaszku (1,17).

I-sza podróż Pawła do Jerozolimy

Po opuszczeniu Damaszku Paweł udaje się do Jerozolimy. Jest to jego pierwsza wizyta w tym mieście od czasu nawrócenia. Uczniowie przyjmują go nieufnie. Dopiero Barnaba przedstawił go apostołom i wprowadził do wspólnoty (Dz 9,26nn.). Przypuszcza się, że mogło mieć to miejsce w roku 37, ponieważ sam Paweł twierdzi, że nastąpiło to w trzy lata od jego nawrócenia (Gal 1,18). Paweł przebywał pewien nieokreślony czas w Jerozolimie razem z uczniami, głosząc ewangelię i próbując przekonać żydów, że Jezus jest Mesjaszem. U Piotra zatrzymał się tylko piętnaście dni (Gal 1,18). Rozprawiał również z hel­lenistami, tzn. z żydami pochodzącymi z Diaspory. Ci, jak w przypadku Szczepana, usiłowali go zabić. Paweł był zmuszony opuścić Jerozolimę i udał się do swego rodzinnego miasta, Tarsu, w Cylicji (9,29-30), skąd później przyprowadzi go do Antiochii Barnaba (11,25-26). Paweł spędził w Tarsie dłuższy czas, który nie jesteśmy w stanie określić z braku informacji na ten temat. Jest to okres jego działalności w Cylicji i być może również przejściowo w Syrii przed ostatecznym rozpoczęciem misji w Antiochii około 47 roku.

Początki Kościoła w Antiochii

Uczniowie, którzy zostali rozproszeni po prześladowaniu jakie wybuchło w Jerozolimie z po­wodu Szczepana, dotarli między innymi do Antiochii w Syrii (Dz ll,19nn.). Tam po raz pierwszy na więk­szą skalę zaczęto głosić dobrą nowinę nic tylko żydom ale również poganom. Wielu z żydów i pogan musiało się nawrócić, gdyż apostołowie w Jerozolimie zdecy­dowali wysłać do nich Barnabę. Gdy przybył zobaczył działanie łaski Bożej i zachęcał ich do wytrwania w Panu. Następnie udał się do Tarsu, aby odszukać Pawła. Przyprowadził go do Antiochii i razem głosili tam ewangelię przez jeden rok. Tam też po raz pierw­szy nazwano uczniów Jezusa chrześcijanami. Antiochia stała się drugim, według Dziejów Apostolskich, ważnym ośrodkiem po Jerozolimie. Stąd będą zaczy­nały się wyprawy misyjne Pawła i tu będzie z nich powracał. Wspomniany wcześniej pierwszy okres po­bytu Pawła razem z Barnabą w Antiochii poprzedza bezpośrednio jego pierwszą podróż misyjną, a zatem mógł trwać do roku 48/49.

II-ga podróż Pawła do Jerozolimy

W okresie pobytu Pawła w Antiochii Dzieje Apostolskie umieszczają jego drugą podróż do Jero­zolimy (11,29-30; 12,25). Jej celem było niesienie pomocy materialnej mieszkańcom Judei, którzy zostali dotknięci głodem. Musiała być to wielka klęska nieurodzaju (por. 11,28), skoro sam Łukasz tak ją przedstawia. Miało to miejsce za Klaudiusza (41-54). Najczęściej przypuszcza się, że nieurodzaj miał miejsce w roku 47. Następny rok był rokiem szaba-towym, w którym nie uprawiano ziemi, a zatem głód stał się jeszcze dotkliwszy. W ten sposób można ustalić datę drugiej podróży Pawła do Jerozolimy z jałmużną najprawdopodobniej na rok 48.

Łukasz próbuje umieścić w tym samym czasie również dwa inne epizody, które miały miejsce w Je­rozolimie. Są to prześladowanie tamtejszej wspólnoty (12,1-19) i śmierć Heroda Agryppy I (12,20-23), wnuka Heroda Wielkiego. Jest to klasyczny przykład na to, że autor nie jest zawsze zainteresowany ściśle chronologicznym przedstawieniem opisywanych wyda­rzeń. Źródła pozabiblijne są zgodne co do roku śmierci Heroda, wskazując na rok 44. Opis prześlado­wania w Jerozolimie i ścięcia Jakuba, brata Jana, poprzedzają niewątpliwie śmierć Heroda. Wydarzenia przedstawione zatem w Dz 12 miały miejsce najwcześ­niej w 44 roku, i kilka lat wcześniej niż sugeruje ich aktualny kontekst, tj. podróż Pawła i Barnaby do Jerozolimy.

Pierwsza wyprawa misyjna Pawła

Z Antiochii za natchnieniem Ducha Świętego Paweł udaje się razem z Barnabą w swą pierwszą podróż misyjną (Dz 13-14). Obejmie ona swoim za­sięgiem Cypr, Pamfilię i południową część rzymskiej prowincji Galacji. Do pomocy mieli ze sobą Jana, zwanego Markiem, który odłączył się od nich w Pamfilii (Perge) i powrócił do Jerozolimy. Z jego powodu dojdzie później do konfliktu miedzy Pawiem i Barnabą. Dzie­je Apostolskie zatrzymują się najdłużej nad pobytem Pawła i Barnaby w Antiochii zwanej Pizydyjską dla odróżnienia jej o Antiochii Syryjskiej, skąd wyruszyli. Pobyt w Antiochii Pizydyjskicj zakończył się częścio­wym sukcesem. Jednak wszczęte przez żydów prześla­dowanie zmusiło ich do opuszczenia miasta i udania się do Likaonii. Głosili zatem ewangelię w Ikonium i Listrze. W Listrze miał miejsce epizod kamieno­wania Pawła przez tamtejszych mieszkańców, których podburzyli przybyli z Antiochii i Ikonium żydzi. Sądzili nawet, że nie żyje. Paweł podniósł się jednak i opuścił Listrę, udając się do Derbe. Po pewnym czasie postanowił przejść ponownie przez te same strony umacniając w wierze wszystkich braci. Po zejściu nad morze w Attalii odpłynęli do Antiochii w Syrii.

Opisana w skrócie pierwsza podróż misyjna Pawła następuje po drugiej Jego wizycie w Jero­zolimie a przed tzw. Soborem Jerozolimskim. Pierw­sza podróż misyjna nie trwała dłużej niż kilka miesięcy i mogła mieć miejsce w latach 48/49. Po powrocie do Antiochii, Dzieje Apostolskie podają, że zatrzymał się tam przez dłuższy czas (14,28). Nie jest możliwe określenie jak drugi był to czas i czy należy mierzyć go miesiącami czy latami. Zgodnie z przyjętą chronologią była to kwestia miesięcy.

III-cia podróż Pawła do Jerozolimy

Po raz trzeci od swego nawrócenia apostoł udaje się do Jerozolimy w związku z kwestią obrze­zania nawracających się z pogaństwa. Spotkanie do jakiego doszło w Jerozolimie między Pawłem i Barnabą z jednej strony, a z drugiej Jakubem, Piotrem i Janem określa się mianem Soboru Jerozolimskiego (Dz 15). W ustaleniu daty tego spotkania jest nam bardzo pomocny list do Galatów, w którym sam apos­toł pisze, że nastąpiło to czternaście lat po pierwszej wizycie w Jerozolimie (2,1) i około siedemnastu od nawrócenia. W ten sposób, trzymając się przyjętej chronologii dotychczasowych wydarzeń, Sobór Jerozo­limski odbyłby się w kilka miesięcy po zakończeniu pierwszej podróży misyjnej Pawła, tj. około 49 roku. Do jakiegoś stopnia był on spowodowany głoszoną przez niego nauką, że poganie przyjmujący wiarę w Chrystusa nie muszą być poddawani obrzezaniu jak tego domagali się niektórzy żydzi przybyli z Je­rozolimy (Dz 15,1.5). Sobór zakończył się tylko częściowym sukcesem Pawła. Chociaż zwolniono po­gan z konieczności obrzezania, to jednak nałożono na nich tzw. klauzule Jakubowe (15,20,23nn.). Jest to wynik poszukiwania pewnego kompromisu z Judaiz­mem. Czas pobytu w Jerozolimie nie był długi. Kwestia obrzezania domagała się szybkiego rozwią­zania, a z powiadomieniem o tym braci Paweł nie mógł czekać długo. Po zakończeniu wizyty Paweł i Barnaba powrócili do Antiochii Syryjskiej, gdzie ponownie spędzili pewien nieokreślony czas (15,35).

Spór pomiędzy Pawłem i Piotrem w Antiochii

Według listu do Galatów, kiedy Paweł prze­bywał w Antiochii, odwiedził tamtejszą wspólnotę Piotr (2,11). Doszło wówczas do sporu pomiędzy obydwoma apostołami. W to "nieszczere postępowa­nie", jak pisze Paweł, wciągnięto również Barnabę (2,13). Wskazywałoby to raczej na czas poprzedzający konflikt z Barnabą o Marka niż na późniejszy okres. Stąd spór z Piotrem miałby miejsce jakiś czas po Soborze Jerozolimskim. Tym bardziej, że do sporu między obydwoma apostołami doszło na tłe uchwał powziętych po Soborze.

Druga wyprawa misyjna Pawła

Początkowym celem podróży jest odwiedze­nie braci w miastach, w których głosili razem ewan­gelię (Dz 15,36). Doszło wówczas do sporu z Barnabą o Jana, zwanego Markiem, który odłączył się od nich w Pamfilii. Paweł nie chciał zabrać go ze sobą, twier­dząc, że nie brał on udziału w ich pracy. W ten sposób doszło do zakończenia wspólnej działalności z Barnabą, których znajomość trwała kilkanaście lat, od około 37 roku (por. Dz 9,27). Paweł dobrał sobie nowego towarzysza, Sylasa, a później również Tymo­teusza.

Ponownie za natchnieniem Ducha Świętego zostaje skierowany na nowe tereny misyjne, tym razem do Macedonii. We śnie widzi Macedończyka, który prosi go, aby przeprawił się do nich. Jest to początek nowej wyprawy misyjnej Pawła, podczas której odwiedzi między innymi Filippię, Tesalonikę, Ateny i Korynt (Dz 16,6-18,22). Po krótkich wizytach w Filippi, Tesalonice, Berei i Atenach, gdzie głosił ewangelię zarówno żydom jak i poganom, dociera do Koryntu, stolicy rzymskiej prowincji Achai. W Koryncie poznał żydów Akwilę i Pryscyllę, którzy przybyli tam niedawno z Italii, po tym jak Klaudiusz wysiedlił z Rzymu żydów (18,2). Opierając się na rzymskim pi­sarzu Swetoniuszu, sekretarzu na dworze cesarza Hadriana, który wspomina wypędzenie żydów z Rzy­mu, datę tego wydarzenia można ustalić na rok 49. Paweł mógł zatem przybyć do Koryntu najwcześniej z końcem tegoż roku lub na początku 50 roku.

W Koryncie Paweł spędził półtora roku (Dz 18,11), głosząc, że Jezus jest Mesjaszem. Zaraz na początku swego pobytu w tym mieście pisze Pierwszy list do Tesaloniczan. Jest to najstarsze pismo nowotestamentalne. List został napisany niebawem po przybyciu do Koryntu z Aten, skąd z kolei wysłał do Tesaloniki Tymoteusza (lTes3,l-2). Zadaniem Tymo­teusza było pouczenie Tesaloniczan w pewnych kwes­tiach, co było spowodowane przedwczesnym opusz­czeniem Tesaloniki przez Pawła prześladowanego przez tamtejszych żydów (Dz 17,5nn.). Kiedy Tymo­teusz powrócił do Pawła z dobrymi wieściami (1 Tes 3,6-7), ten pisze do nich wspomniany list. Od opusz­czenia Tesaloniki do napisania listu nie upłynęło dużo czasu, jak to sam stwierdza apostoł w liście (2,17). Drugi list do Tesaloniczan został również napisany w Koryncie kilka miesięcy później.

Z pobytem w Koryncie wiąże się pewien epi­zod, który potwierdza wspomiany powyżej rok przy­bycia Pawła do Koryntu. Według Dziejów Apostol­skich, kiedy Gallio został mianowany nowym prokonsulem Achai żydzi wystąpili przeciw Pawłowi i przyprowadzili go przed sąd (18,12). Czas sprawo­wania władzy przez Galliona można dzisiaj określić prawie dokładnie dzięki inskrypcji znalezionej w Delfach na początku tego stulecia. Inskrypcja upamiętnia odpowiedź Klaudiusza w kwestii, z którą zwrócił się do niego Gallio, i podaje dwunasty rok jego panowania. Trzeba wziąć pod uwagę pewien czas potrzebny na rozstrzygnięcie sprawy, i to, że prokonsulowie byli na urzędzie zasadniczo przez jeden rok, rozpoczynając sprawowanie władzy z początkiem lata. Jest nawet możliwe, że kiedy dotarła do Koryntu odpowiedź Klaudiusza, Gallio nie był już prokonsulem. Biorąc pod uwagę wszystko to, co zostało powie­dziane, jak również inne pomniejsze dane, najbardziej prawdopodobny okres sprawowania władzy przez Gal­liona przypada na lata 51-52. Paweł przybył natomiast do Koryntu zanim Gallio został prokonsulem. Przypu­szcza się, że nastąpiło to około roku wcześniej, ponie­waż, po postawieniu go przed sądem Galliona, spędził jeszcze dłuższy czas w Koryncie (Dz 18,18). Jest za­tem bardziej prawdopodobne, że z osiemnastu miesię­cy spędzonych w Koryncie krótszy czas przypada na okres późniejszy. W ten sposób, druga wyprawa misyj­na Pawła i jego towarzyszy, Tymoteusza i Sylasa, przypadałaby na lata 50-52 z granicą błędu jednego roku.                                       

Po opuszczeniu Koryntu Paweł przybył do Efezu, gdzie rozstał się z Akwilą i Pryscyllą. Popłynął do Cezarei w Palestynie, skąd udał się do Jerozolimy w celu pozdrowienia braci. Następnie zszedł do Antiochii w Syrii (Dz 18,19nn.), skąd wyruszył wcześniej w drugą podróż misyjną.

Trzecia wyprawa misyjna Pawła

Jak w przypadku drugiej wyprawy misyjnej, początkowym celem Pawła jest chęć odwiedzenia za­łożonych przez siebie kościołów. Nie jesteśmy w sta­nic powiedzieć w jakim czasie nastąpiło to po drugiej wyprawie. Dzieje Apostolskie mówią tylko o pewnym, bliżej nieokreślonym okresie pobytu w Antiochii (18,23). Trzecia podróż misyjna jest opisana w Dz 18,23-20,4. Głównym ośrodkiem działalności Pawła będzie teraz Efez, stolica rzymskiej prowincji Azji. W Efezie spędzi około trzech lat (Dz 20,31) i napisze dwa kolejne listy, do Galatów i pierwszy do Koryntian. Istnieją wątpliwości co do miejsca i czasu napisania Listu do Galatów, ale wszystko wskazuje raczej na Efez i początkowy okres działalności w tym regionie. Nie ma natomiast wątpliwości, gdzie został napisany Pierwszy list do Koryntian, ponieważ sam Paweł wyraźnie to stwierdza (IKor 16,8). Z samych słów apostoła wynika, że jest to jego ostatni rok pobytu w Efezie, który zamierza już opuścić po świę­tach Pięćdziesiąt n icy. Przypuszczalnie byłyby to naj­wcześniej lata 52-55, a najpóźniej 54-57. Jest to uzależnione od tego, ile czasu Paweł zatrzymał się w Antiochii, i ile czasu zajęła mu podróż przez krainę galacką i Frygię zanim dotarł do Efezu. Drugi okres wydaje się bardziej prawdopodobny.

Po rozruchach wszczętych przez Demetriusza w Efezie Paweł opuszcza miasto i udaje się do Mace­donii (Dz 20,1). W jednym z miast Macedonii, gdzie założył kościoły, w Filippi, Tesalonice czy Berei, pisze Drugi list do Koryntian. Mogło mieć to miejsce w Tesa­lonice, stolicy rzymskiej prowincji Macedonii, po przybyciu Tytusa (2Kor 7,6), z którym umówił się na spotkanie w Troadzie (2 Kor 2,12-13). Jeżeli pierwszy list powstał na początku 56/57 roku, drugi list mógł powstać w drugiej połowie tego samego roku. Paweł prowadził dosyć ożywioną korespondencję z braćmi w Koryncie. Zanim napisał 1 Kor otrzymał od nich list, na który odpisuje (por. 1 Kor 7,1). List Koryntian do Pawła był z kolei odpowiedzią na jeszcze wcześniejszy list apostoła do nich, do którego odwołuje się w 1 Kor 5,9.11. Pomiędzy 1 Kor i 2 Kor Paweł napisał do nich jeszcze jeden list, tzw. "List we łzach" (por. 2 Kor 2,4). Wynika stąd, że apostoł pisał do nich przynajmniej czterokrotnie, natomiast Koryntianie przynajmniej jednokrotnie. Przypuszcza się, że dwa wspomniane listy Pawła, rzekomo zaginione, zostały włączone do l-2 Kor.

Z Macedonii Paweł udał się do Grecji (Dz 20,2-3), gdzie podczas trzymiesięcznego pobytu w Ko­ryncie napisał list do Rzymian. Na Korynt wskazuje między innymi kilka postaci, które są przy Pawle, a o których wiadomo, że byty mieszkańcami Koryntu. Wzmianki w liście do Rzymian o dopełnieniu dzieła ewangelizacji na całym obszarze aż po Illirię (15,19) i o podróży do Jerozolimy ze składką zebraną w Ma­cedonii i Achai (15,25nn.) wskazują jednoznacznie na podróż do Jerozolimy opisaną w Dz 20-21. W takim wypadku list do Rzymian powstałby z początkiem 57/58 roku, skoro święta Paschy spędza Paweł już w Filippi (Dz 20,6).

Ostatnia podróż Pawła do Jerozolimy

Jest to podróż opisana w Dz 20-21. Miała miejsce około sześciu lat po poprzedniej wizycie, o której wspominają Dz 18,22. Wówczas apostoł udał się do Jerozolimy po opuszczeniu Koryntu. Niewąt­pliwie pomiędzy tymi wizytami upłynęło kilka lat jak to stwierdza sam Paweł (Dz 24,17-18). Zanim jednak dotarł do Palestyny odwiedził po drodze kilka wspól­not chrześcijańskich jak Troadę, Milet, Tyr, Ptolemaidę i Cezareę. W Milecie Paweł wygłosił słynną mowę pożegnalną (Dz 20,18nn.) skierowaną do star­szych Efezu, których wezwał do Miletu. Apostoł ominął wówczas Efez spiesząc się na święta Pięćdzie­siątnicy w Jerozolimie. Mowa w Milecie, chociaż mówiąca tylko o jego działalności w prowincji Azji, jest poniekąd podsumowaniem całej misji Pawła pośród żydów i pogan. Paweł dotarł z pewnością do Jerozolimy na dzień Pięćdziesiątnicy jak tego pragnął. Według przyjętej chronologii mogło to nastąpić naj­później po połowie maja 57/58 roku.

Pojmanie Pawła w Jerozolimie

Zaledwie tydzień po przybyciu do Jerozolimy zostaje pojmany i osadzony w twierdzy Antonii przez trybuna Klaudiusza Lizjasza (por. Dz 21,27nn.). Przy­czynili się do tego żydzi z Azji przybyli na święta. W samym Efezie, stolicy tej prowincji, apostoł spędził trzy lata; był zatem dobrze znany tamtejszym żydom. W Jerozolimie jako więzień Paweł spędził zaledwie kilka dni. Został odesłany do Cezarei nadmorskiej i powierzony pieczy prokuratora Feliksa, ponieważ żydzi uknuli spisek przeciwko niemu i chcieli go zabić (Dz 23,12nn.).

Więzienie w Cezarei

Pięć dni po opuszczeniu Jerozolimy przez Pawła zjawiają się w Cezarei żydzi, którzy próbują wnieść oskarżenie przeciwko niemu (Dz 24,lnn.). Fe­liks, który był dobrze poinformowany o nowej religii kazał odłożyć całą sprawę aż do przybycia trybuna Lizjasza. Tu urywa się opis Dziejów Apostolskich przechodząc do przedstawienia innego epizodu. Apos­toł spędził w więzieniu w Cezarei około dwóch lat (24,27), tj. od 57/58 do 59/60. Niestety niewiele wiemy na temat tego okresu. Sprawę Pawła przejął później Poncjusz Festus, następca Feliksa, który najprawdo­podobniej zaczął sprawować urząd w roku 59/60. Festus chcąc okazać życzliwość żydom był gotów odesłać Pawła do Jerozolimy, aby tam był sądzony przez nie­go. Wówczas Paweł, jako Rzymianin, odwołał się do Cezara. Żydzi w międzyczasie szykowali bowiem na niego zasadzkę, aby go zabić w czasie podróży.

Z okresu pobytu Pawła w więzieniu w Ceza­rei znamy dosyć dobrze epizod obrony apostoła przed Festusem i królem Herodem Agryppą II, synem Agryppy I (Dz 26). Zostaje jednoznacznie stwier­dzona niewinność Pawła i możliwość zwolnienia go z więzienia, gdyby nie odwołał się wcześniej do Cezara. Jeszcze w roku 59/60 zostaje więc odesłany do Rzymu.

Podróż morska Pawia do Rzymu

Podróż apostola do Rzymu jest opisana w Dz 27,1-28,16. W dużym skrócie, najpierw popłynął ra­zem 7. setnikiem Juliuszem i Arystarchem (por. 19,29; 20,4) di) Sydonu w Fenicji i wzdłuż Cylicji i Pamfilii, aż przybył do Myry w Licji. Tam przesiedli się na okręt aleksa...