propozycjonalny model kategorii pojeciowej.pdf

Język. Komunikacja. Wiedza . Mińsk: Prawo i ekonomika, 2006. S. 287–317.

PROPOZYCJONALNY MODEL KATEGORII POJĘCIOWEJ

(na przykładzie semantycznej kategorii lęku

w języku polskim, rosyjskim i niemieckim)

1. Założenia propozycjonalnego modelu kategorii semantycznej

W badaniach semantycznych poczynając od lat 80. XX w. dominuje

kierunek kognitywistyczny, u podstaw którego leży procedurowa

oraz fenomenologiczna koncepcja znaczenia: po pierwsze, koncep-

tualizacja danych doświadczalnych opiera się na procesach analo-

gowych (rozróżnienie dwóch rodzajów psychicznego przetwarza-

nia informacji — analogowego (analog) oraz liczbowego (digital),

tj. umownego, w 1980 r. wprowadził G. Bateson), w szczególności

na operacji rzutowania (mapping) informacji o jednej domenie po-

znawczej na inną domenę; po drugie, domenę źródłową w opera-

cjach rzutowania stanowią głównie doświadczenia sensoryczne, a

przede wszystkim — dotyczące ciała człowieka. Za standardową

uważa się zapoczątkowaną w latach 80. XX w. przez amerykań-

skich badaczy G. Lakoffa oraz M. Johnsona teorię metafor koncep-

tualnych (Lakoff/Johnson 1980; Johnson 1987; Lakoff 1987).

Podejście fenomenologiczne uważamy jednak za zbyt wąskie,

jednostronne. Odzwierciedla ono konceptualizację obiektów w

określonych warunkach społecznych, komunikacyjnych oraz sy-

tuacyjnych, a poza tym w stosunku do konceptualizacji propozy-

cjonalnej ma charakter podrzędny — stanowi jeden z modułów

propozycjonalnych sieci semantycznych, ufundowanych na struk-

turach predykatowo-argumentowych.

288

Aleksander Kiklewicz

Prezentowany w niniejszym rozdziale opis STRACHU / LĘKU ja-

ko kategorii semantycznej opiera się na preferowanej przez autora

koncepcji lingwistycznej, stanowiącej syntezę semantyki pozyty-

wistycznej (opartej na logice modalnej i intensjonalnej, wywodzą-

cej się z filozofii analitycznej) oraz semantyki fenomenologicznej,

w szczególności jej trzech wersji: 1) teorii metafor konceptual-

nych, 2) teorii prototypów oraz 3) teorii poziomów konceptualiza-

cji.

Kategoria semantyczna (domena pojęciowa — w terminologii

kognitywizmu) składa się z kilku modułów i ma strukturę hierar-

chiczną. W planie treści moduł nadrzędny kategorii tworzą mo-

dele propozycjonalne, czyli sieci semantyczne (o ich sta-

tusie bazowym p.: Anderson 2000; Bierwisch 1980; Kintsch 1974;

Kintsch/van Dijk 1978; Christmann 1989; Sucharowski 1996 i in.),

natomiast moduł podrzędny stanowią modele realizacyj-

ne dwóch typów — gramatyczne (kategorialno-gramatyczne,

czyli eksplicytacyjne, w terminologii S. Karolaka) oraz leksykalne.

W obrębie leksykalizacji predykatów i argumentów rozróżniamy

środki eksplikacyjne (prymarne, bezpośrednie) oraz operacyjne

(sekundarne, pośrednie, figuratywne). Te ostatnie, tworzące za-

kres metafory i metonimii, zaspokajają potrzebę nominacji po-

szczególnych subkategorii danej domeny. Jakkolwiek modele

propozycjonalne stanowią rezultat analizy i strukturalizacji da-

nych doświadczalnych, to modele metaforyczne i metonimiczne

zaopatrują je w środki nominacji. Semantyka propozycjonalna

odzwierciedla aspekt intensjonalny kategorii pojęciowych, polega

bowiem na reprezentacji typów sytuacyjnych, a także ograniczeń

dotyczących podzbiorów poszczególnych partycypantów (uczest-

ników opisywanych w zdaniu sytuacji). Modele obrazowe doty-

czą innego — ekstensjonalnego aspektu sieci semantycznych —

leksykalizacji znaczeń, konotujących koncept bazowy.

Przy uwzględnieniu powyższych założeń proponujemy nastę-

pujący ogólny model teoretyczny kategorii semantycznej:

Propozycjonalny model kategorii pojęciowej ( na przykładzie semantycznej kategorii lęku )

289

Moduł 1: PODSTAWOWA STRUKTURA PROPOZYCJO-

NALNA

1.1. Aspekt reprezentacyjny — semantyczne struktury

predykatowo-argumentowe, np. P (x, y), P (x, y, z),

P (p, y), P (x, q), P (p, q) itp.

1.1.1. Struktury semantyczne konotowane przez kon-

cept bazowy

1.1.2. Struktury semantyczne konotujące koncept ba-

zowy

1.2. Aspekt konfiguracyjny — selekcyjne cechy predyka-

tów

Moduł 2: JĘZYKOWE STRUKTURY REALIZACYJNE (MA-

NIFESTACYJNE)

2.1. Realizacja kategorialno-gramatyczna — schematy stru-

kturalne typu: V N N; V N N N; V N V N N;

V V N N, N itd.

2.2. Realizacja leksykalno-semantyczna (leksykalizacja)

2.2.1. Wypełnianie leksykalne struktur propozycjonal-

nych (referencyjne możliwe światy) oraz struk-

tura prototypowa/stereotypowa kategorii poję-

ciowej (społeczno-kulturowa hierarchia możli-

wych światów)

2.2.2. Nominacja sekundarna konstytuantów

2.2.2.1. Nominacja metaforyczna

2.2.2.2. Nominacja metonimiczna

Moduł 3: STRUKTURA KATEGORII POJĘCIOWEJ JAKO

POLA SEMANTYCZNEGO (podobieństwa, dystynkcje, im-

plikacje)

W niniejszym rozdziale zaprezentujemy fragment opisu seman-

tycznej kategorii STRACH / LĘK we współczesnym języku polskim,

rosyjskim i niemieckim, uwzględniając dwa moduły — 1.1 oraz

2.2.

290

Aleksander Kiklewicz

2. Semantyka strachu: aspekt intensjonalny (propozycjonalny)

Wyrażenia językowe, zawierające znaczenie strachu, z semantycz-

nego punktu widzenia można podzielić na dwie klasy:

1. wyrażenia propozycjonalne autosemantyczne (jądrowe), w

których predykat strachu jest konstytuantem konotującym,

oraz

2. wyrażenia propozycjonalne synsemantyczne (wewnętrzne),

w których predykat strachu jest konotowany przez inne

predykaty

Por. egzemplifikację:

Jan boi się, że pies go ugryzie — Spojrzenie ojca wzbudziło w nim strach.

Иван боится, что собака укусит его — Вгляд отца вызвал у него страх.

Wir fürchten, dass sie zweimal zur Kasse gebeten werden — Unsere Angst

ist vorbei.

2.1. Semantyka strachu w wyrażeniach autosemantycznych

Językowe wykładniki kategorii pojęciowej STRACH / LĘK (niezależ-

nie od ich realizacji gramatycznej — w postaci czasowników, rze-

czowników lub przymiotników) można zinterpretować jako pre-

dykaty terreologiczne drugiego rzędu. Są na nich ufundowane

propozycje dwumiejscowe dwóch typów:

P terr (x, q) = ‘X ma strach przed sytuacją q’ (1)

P terr (p, y) = ‘Sytuacja q powoduje strach (stan strachu) y-a’ (2)

Znaczenia argumentów konotowanych przez predykat terreolo-

giczny można określić jako: a) eksperiencer ( Jan ) oraz b) efektor,

czyli kauzator ( Magda porzuci Jana ). Formuły propozycjonalne (1) i

(2) stanowią dwa typy profilowania inwariantnej struktury se-

mantycznej. W wyrażeniach pierwszego typu — receptywnych —

„wyświetlany” jest eksperiencer — właśnie on zajmuje miejsce

pierwszego argumentu, a w strukturze powierzchniowej zdania

— pozycję podmiotu. W wyrażeniach drugiego typu — kauza-

Propozycjonalny model kategorii pojęciowej ( na przykładzie semantycznej kategorii lęku )

291

tywnych — na pierwszym planie, odwrotnie, jest efektor. Stosując

do semantyki strachu model składni funkcjonalnej S. Kuno (1987),

różnicę tę można zinterpretować za pomocą pojęcia empatii (E —

symbol empatii, > — symbol większego stopnia empatii):

P terr (x, q) ﬁ E (eksperiencer) > E (efektor) (3)

P terr (p, y) ﬁ E (efektor) > E (eksperiencer) (4)

Jak pisze A. K. Žolkovskij (1995), czasowniki przestraszyć oraz

przestraszyć się , podobnie jako kupić — sprzedać , są konwersywne,

a więc tworzą tzw. diatezy.

Struktury propozycjonalne ufundowane na predykatach kate-

gorii STRACH / LĘK należą do tego samego typu, co wyrażenia za-

wierające predykaty sentymentalne typu CIESZYĆ SIĘ , MARTWIĆ SIĘ ,

PODZIWIAĆ i w ogóle — nazwy stanów intensjonalnych typu

CHCIEĆ , UWAŻAĆ , WIERZYĆ , PRZYZWYCZAIĆ SIĘ itp. STRACH / LĘK

stanowi kategorię interpretacyjną, określającą negatywny stan

psychiczny człowieka, wywoływany przez opisywaną w wypo-

wiedzeniu lub domniemaną sytuację referencyjną.

Za antonim wyrazu strach autorzy Słownika synonimów języka

rosyjskiego uważają rzeczownik надежда ‘nadzieja’ (Apresjan i in.

1997, 412), por.:

Jan boi się, że Magda go porzuci — Jan ma nadzieję, że Magda wróci do nie-

go ( nie porzuci go ).

Иван боится, что Маша бросит его — Иван надеется, что Маша ост-

анется с ним ( не бросит его ).

Er fürchtet, dass Inge ihn verlasst — Er glaubt, dass Inge bei ihm bleibt ( ihn

nicht verlasst ).

Antonimia owa dotyczy jednak tylko wyrażeń receptywnych. Co do

wyrażeń kauzatywnych, struktury semantyczne, ufundowane na pre-

dykatach STRASZY oraz DAJE NADZIEJĘ , są odmienne, por.:

To, że Magda może go porzucić, straszy Jana.

To, że Magda wraca, daje Janowi nadzieję, że znajdzie z nią porozumienie.

? To, że Magda wraca, daje Janowi nadzieję.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: