5

Antonina Kłoskowska: SEMIOTYCZNE KRYTERIUM KULTURY SYMBOLICZNEJ

Znak jest to wszelkie wydarzenie lub przedmiot powiązany  w doświadczeniu jakiejś żywej istoty z innym przedmiotem lub wydarzeniem, do którego się odnosi. Zastępuje coś innego, czym sam nie jest.

Czasami „znak” = „symbol”

Wszystkie teorie za punkt wyjścia przyjmują racjonalny charakter znaku (związek pomiędzy tym co znaczące, a tym co znaczone).

Znak symboliczny jest przykładem fizycznej percepcji. Należy do klasy zjawisk informacji.

CH. MORRIS: „Wszelki wzór podniety różny od przedmiotu oznaczonego staje się jego znakiem, jeśli wywołuje w organizmie dyspozycje do jakichkolwiek reakcji poprzednio wywołanych przez ten przedmiot.” ß skrajna orientacja behawiorystyczna.

Semioza                            - same zjawiska i proces funkcjonowania znaków

Semiotyka                            - teoria badanych zjawisk (w tradycji anglosaskiej)

Semiologia                            - teoria badanych zjawisk (w tradycji romańskiej i francuskiej)

ANALIZA PROCESÓW SEMIOZY:

1.      Źródło znaku (możemy uznawać przyrodę lub człowieka operującego aparatem kultury łącznie z używanymi przez niego urządzeniami technicznymi)

2.      Substancjalny charakter znaku (signans) - powinien być łatwo postrzegalny.

3.      Sposób tworzenia znaku i jego powiązania ze źródłem. Może być naturalny i konieczny, (np. chmury oznaczające nadchodzący deszcz; nie może ulec zmianie kolejność znaków; niezależne od społecznej woli i konwencji) lub konwencjonalny, tzn. arbitralni ustalony, nie są ani uniwersalne ani konieczne; kulturowo ustalone i ogólnie przyjęte. Szczególny przypadek: znaki ikoniczne - zbliżają się do znaków naturalnych, mniejszy stopień arbitralności zależny od uwarunkowań kulturowych.

4.      Przedmiot oznaczony lub znaczenie (signatum) i jego powiązanie ze znakiem.

5.      Sposób interpretacji znaku, jego zasady, formy, funkcje

6.      Sytuacja; kontekst procesu semiotycznego

7.      Istota interpretująca (odbiorca)

Syntaktyka               - badanie wzajemnych relacji między znakami i z ich źródłem.

W rozumieniu de Saussure’a znak jest zjawiskiem psychicznym, realizującym się w umyśle ludzkim i polegającym na odniesieniu obrazu akustycznego (signifiant) do pojęcia (signifié). Nie wyjaśnia stosunku znaków wobec rzeczy obiektywnego świata zewnętrznego. Zajmuje jednak stanowisko wobec pragmatycznego aspektu języka. Uznaję język (langue) za fakt społeczny, wręcz instytucję społeczną i rezultat społecznej umowy. Jednostka nie może stwarzać języka, choć posiada wrodzoną zdolność mowy i w jej aktach mowy (parole) faktycznie się realizuje język. (kategoryczne określenie przymusu społecznego à wpływ socjologicznej teorii Durkheima)

G. H. MEAD              - koncepcja społecznego behawioryzmu (leżała u podstaw koncepcji Morrisa) Znak nie jest bodźcem indywidualnym, tylko typem podniety odnoszącym się do całej klasy przedmiotów określonego typu, czyli do znaczenia. Podkreśla czynną rolę doświadczenia, w którego danych umysł może jedynie wykrywać cechy uniwersalne. Myślenie, które odbywa się w kategoriach powszechników, realizuje się w procesie społecznego doświadczenia - w tym procesie powstaje znaczenie.

C. K. OGDEN i I. A. RICHARDS - określenie trójkąta semantycznego obejmujące przedmiot, znak i znaczenie jako zjawisko realizujące się w umyśle interpretatora i w kontekście społecznej sytuacji semiotycznej.

Znaczenie może być kreowane nie w indywidualnym ale też społecznym doświadczeniu - droga do socjologicznej interpretacji kultury.

Problem: Użycie znaków, które nie mają żadnych realnych odniesień; znaków funkcjonujących w micie, religii lub fikcji artystycznej.

Interpretacja fenomenologiczna (Ingarden) - pojęcie znaczeń intencjonalnych. Istota dzieła tkwi w świadomości twórczej i odtwórczej. Znaki mają charakter intersubiektywny - ich znaczenie nie jest prywatne lecz społecznie określone.

Semantyka logicznego pozytywizmu - nie może uznać rzeczywistości rzeczy nie istniejących. (Russel)

POPPER - koncepcja przedmiotów świata, które nie są ucieleśnione w żadnej postaci. Uznaje istnienie przedmiotów kulturalnych w postaci stosunków logicznych między teoriami, dowodów, abstrakcyjnych pojęć naukowych, itp. Nie mają żadnego fizycznego podłoża, nie są sformułowane w postaci terminów - dowód ich istnienia stanowi ich działanie (np. aktywność umysłowa badacza zmierzająca do ich wykrycia)

Semiologiczne ujęcie wyklucza możność istnienia znaku, który byłby pozbawiony signifiant, mającego podstawą fizyczną.

Sposób interpretacji znaku najistotniejszy dla socjologicznej teorii kultury symbolicznej wiąże się ściśle z jego funkcją, ze sposobem posługiwania się znakami przez ich różnych użytkowników. Dwa aspekty:

1.      Odbiorca znaków - związek miedzy znakami istnieje zawsze dla kogoś, dla jakiegoś interpretatora. Od niego i kontekstu zależy także charakter znaczenia. (zwierzęta też mogą interpretować, ale czasami to kwestia sporna).

2.      Funkcja znaków

Morris - analiza sposobów reakcji wskazuje, że niektóre znaki na pewnych odbiorców działają jak operatory (wywołują bezpośrednią, ruchową reakcję odbiorcy  lub zmianę jego stanu, no gniew, lęk, radość)  a na innych jak desygnatory (możność odebrania abstrakcyjnego znaczenia znaku, refleksji na temat jego źródła, sytuacji, celu użycia).

Interpretacja znaków konwencjonalnych dokonuje się zwykle pod wpływem społecznym i w rezultacie dawniej poznanych znaków do wprowadzania nowych.

Poprawka:               znak może wywoływać reakcję skierowaną na przedmiot, który nigdy poprzednio nie był obiektem doświadczenia osoby reagującej, np. mapa lub plan w ręku turysty w obcym terenie.

Znaki o przypisanym znaczeniu (assignas) - warunkowane poprzez użycie innych, znanych już znaków; możliwa dzięki nim transmisja i kumulacja dorobku kulturowego. Mogą one wprowadzać przedmioty i istoty nie istniejące w rzeczywistości, np. jednorożca, postać mityczną, bohatera literackiego. Fakt ich istnienia i zróżnicowania zależy od społecznej percepcji.

U podłoża formowania się znaków także w ludzkim doświadczeniu, leży bezpośredni kontakt sfery wyobrażeń z rzeczywistością zewnętrzną, np. jednorożec to połączeni znanego wszystkim konia i jakiegoś zwierzęcia rogatego - połączone pewne cechy.

PROPOZYCJA TYPOLOGII ZNAKÓW

Kryteria zwyczajowe:               źródło znaku, sposób jego ukonstytuowania, związek z oznaczonym, jego substancja.

·         Pierwszy poziom              - kryterium naturalności, konwencjonalności.

·         Sygnały są wyrażane pod względem substancji

Sygnały i oznaki nie wchodzą w obręb kultury symbolicznej

·         Znaki przydatne - rodzaj przedmiotów kulturowych, w zasadzie nie semiotycznych; usytuowane na pograniczu kultury bytu i kultury symbolicznej.

Problem:               Gdy ten sam przedmiot pełni jednocześnie funkcje użytkowe w porządku kultury bytu oraz funkcje obrzędowe, estetyczne lub inne semiotyczne w porządku kultury symbolicznej.

Odnalezienie  w dziedzinie znaków funkcjonalnych odpowiedników paradygmatycznych i syntagmatycznych reguł językowych nie oznacza, że znaki układają się w systemy pod wszelkimi względami podobne do języka.

Teza:               Każde zjawisko postrzegalne, przedmiot lub wydarzenie może stać się znakiem.

„Pokarm może stać się symbolem, ale symbol nie może się stać pokarmem”

MIEJSCE ZJAWISK SEMIOTYCZNYCH W CAŁOŚCI KULTURY

W aparacie pojęciowym Marksa świadomość jest pojęciem najbliższym pojęciu kultury semiotycznej. Nie jest ona zjawiskiem odrębnym od „rzeczywistej praktyki życia” - nie jest empirycznie od niej oddzielona. Świadomość odnosi się faktycznie do wszelkich dziedzin ludzkiej działalności.

Świadomość-kultura jest aspektem towarzyszącym wszystkim wymienionym kategoriom działań ludzkich niezbędnych do zaspokojenia potrzeb. W pewnych rodzajach działań ludzkich kultura przybiera postać samodzielną - rezultat oddzielenia pracy umysłowej od fizycznej.

W ujęciu Marksa świadomość nie wyczerpuje się w postaci języka, chociaż jest to postać najważniejsza. Uznaje istnienie innych pozasłownych form istnienia świadomości - nowoczesna analiza kultury jako sfery znaczeń lub semiotycznej postaci ludzkiego działania. Wskazuje na zmysłowe podłoże procesu semiotycznego.

Kontakt człowieka z rzeczywistością ma charakter swoistego, sensownego (znaczącego) doświadczenia. Wszelkie elementy działalności człowieka noszą na sobie piętno tej reakcji na świat. Warunkiem uczestnictwa jednostki w tym doświadczeniu jest dyspozycja do odbierania określonych wrażeń jako doznań estetycznych, intelektualnych, itp. o ludzkim charakterze.

Wytwory kultury są pojmowane jako „przedmioty przekazu pochodzące od człowieka i dla człowieka przeznaczone”. Są różnie percypowane w zależności od stopnia przygotowania do ich przyjęcia. Przygotowanie stanowi proces psychiczny polegający na kształtowaniu wrażliwości zmysłowej (język, myślenie, muzyka lub sztuki plastyczne). Z połączenia sensu obiektywnego i subiektywnego powstaje ludzki sens bytu człowieka i przyrody.                     ç najogólniejsze ujęcie Marksowskiej koncepcji kultury.

Koncepcja ta unika metafizycznego kryterium wyodrębnienia kultury w węższym rozumieniu jako kultury „duchowej”.

Twórczość kulturową określał niekiedy jako „produkcję duchową”.

Język stanowi system semiotyczny najlepiej dotąd zbadany ze wszystkich typów znaków, ale próby wyodrębnienia podstawowych jednostek kultury na rzecz językowych fonemów nie przyniosły spodziewanych efektów.

Komunikacja językowa odgrywa ważną rolę w całości kultury. Istnieje ścisły związek między uczeniem się języka a przyswajaniem sobie innych elementów kultury.

język - mowa                            norma - praktyka                            kompetencja - realizacja

Ogólnie sumuje się to jako kod i przekaz

KOD              - w przypadku języka; zespół reguł fonetycznych, gramatycznych i syntaktycznych oraz słownik języka; wytwór anonimowej i zbiorowej twórczości społecznej.

PRZEKAZ              - konkretna, jednorazowa realizacja zasad kodowych

Język może przenikać wszystkie sfery działalności kulturalnej. Jest on systemem najbardziej operatywnym, wielostronnym i rozpowszechnionym w użyciu. Skoro towarzysz ludziom wszędzie, to nie można zamknąć jego badań tylko w obrębie kultury symbolicznej.

·         ZNAKI RUCHOWE - motoryczne i kinetyczne; ruchy ciała, gesty, mimika, postawa, sposób operowania własnym ciałem i manipulacja przedmiotami z otoczenia (ruchy naturalne, ukształtowane pod wpływem kultury; nas interesują: nieintencjonalne - niezamierzone ale znaczące i intencjonalne - zamierzone i znaczące) ß trudności interpretacyjne związane z określeniem i rozróżnieniem jednych od drugich.

·         ZNAKI PLASTYCZNE I DŹWIĘKOWE - ikoniczność: faktyczne podobieństwo znaku i przedmiotu. Istnienie kodu w pewnych kierunkach sztuk plastycznych jest kwestią sporną i podchodzi pod socjologię sztuki.

·         ZNAKI PRZEDMIOTOWE - pojęcie to odnosi się najczęściej do zjawisk naturalnych. Chodzi tu o zjawiska różne od oznak, pełniące funkcje semiotyczne na zasadzie konwencji i odgrywające często rolę symbolu.

Kultura symboliczna à przedmiot badań socjologii kultury

Symbole stanowią pewną klasę znaków. Wyodrębniane ze względu na:

-                Przedmiot odniesienia

-                Charakter znaku

-                Funkcję znaku

Czasami proponuje się nazywać symbolami znaki, których przedmiot odniesienia stanowią zjawiska abstrakcyjne.

Funkcja symboliczna polega na przekazywaniu pojęcia.

Symbol jest rezultatem poddania znaku interpretacji semantycznej drugiego stopnia. Przedmiot jest odebrany jako znak na zasadzie znajomości  kodu; zostaje w toku interpretacji powtórnie dekodowany według kodu, którego zasięg historyczny i społeczny może być bardziej ograniczony.  (Ossowski)

„Socjologia kultury interesuje się przede wszystkim dziedzinami, które można określić jako sfery przerostu procesów semiotycznych ponad ich praktycznie użyteczne zastosowanie, jako hipertrofię semiozy”.

Kryterium aksjologiczne - ludzie nie zawsze dążą do osiągnięcia jakiegoś praktycznego celu, czasem kierują się samym pragnieniem doświadczenia wartości.

Druk i opracowanie: Michał Pyka