wstep_do_prawoznawstwa.doc

Prawoznawstwo – nauki prawne, zbiór nauk, które są związane z normami prawnymi. Dzielimy je na:

a)      nauki historyczno-prawne – zajmują się przeszłością państwa i prawa. Wyróżniamy:

·         historię Polski, państwa i prawa

·         historię powstania państwa i prawa

·         historię doktryn postępowania prawnych

b)     nauki szczegółowe o prawie (dogmatyka prawa) – zajmują się aktualnie obowiązującym prawem wewnętrznym danego państwa, jak również prawem pomiędzy państwami (prawo międzynarodowe publiczne) np. nauka prawa cywilnego. Nauka prawa (zespół twierdzeń o prawie) # prawo (zespół norm)

c)      nauki ogólne o prawie – występują różne nazwy:

·         filozofia prawa – bada istotę prawa, stara się określić czym prawo jest, zajmuje się ocenianiem i wartościowaniem. Formuje twierdzenia, czy prawo jest dobre czy jest złe.

·         Juryspruderyjne (analityczne) – występuje przeważnie w krajach anglosaskich. Zajmuje się badaniem ogólnych pojęć związanych z prawem.

·         Teoria prawa – stara się zbudować ogólną teorię zjawisk prawnych. Bada prawo jako pewne zjawisko, takie które było jest i będzie. Jako coś uniwersalnego.

Nauki pomocnicze prawoznawstwa, przykłady:

-          wiktymologia (nauka o ofierze przestępstwa)

-          kryminalistyka (nauka o wykrywaniu przestępstw)

-          nauka administracji

-          penalogia (nauka o karze)

Wstęp do prawoznawstwa – przedmiot do celów dydaktycznych, narzucanie pewnych pojęć prawnych.

Prawo – koncepcje na przestrzeni wieków:

a)      prawno-naturalne – powstały już w starożytnej Grecji. W Rzymie ius – prawo lex ustawa. ius est ars boni et aequi. prawo jest sztuką dobra I sprawiedliwości. Najwybitniejsi w oświeceniu: Wolter, Rousseau. Koncepcja ta burzyła ład feudalny, ponieważ człowiek nie był równy. Kolejny rozwój nastąpił po II Wojnie Światowej. Niemcy Gustaw Radbruch w ustawie bezprawia. Są ustawy ale nie ma prawa. Koncepcje prawno + naturalne.

·         religijne – prawo natury pochodzi od Boga.

·         Laickie- pochodzi z rozumu człowieka, naturalny stan rzeczy

·         Statyczne – jest stałe i niezmienne, powiązane z religią

·         Dynamiczne – zmienia się w zależności od czasu  i miejsca

·         Idea

Przyjmuje się, że nastąpiła pozytywizacja koncepcji prawno-naturalnej poprzez to, że normy znalazły swoje odzwierciedlenie w regulacjach z zakresu prawa międzynarodowego publicznego np. karta praw dziecka. Koncepcja ta odzwierciedla dążenie człowieka do dobra i sprawiedliwości. Oceny mogą służyć wartościowaniu prawa pozytywistycznego, ich słabość polega na tym, iż tak do końca nie wiadomo czym jest prawo natury.

b)     pozytywizm prawniczy – Rozwinęła się w drugiej połowie XIX w. Do chwili obecnej ma duży wpływ. Twórca J. Austin. Prawem jest rozkaz suwerena, zabezpieczony sankcją. Nie ma sankcji to nie ma prawa. Prawo międzynarodowe publiczne jako pozytywna moralność. Jego myśli kontynuował H. Hart, który uznał, że istota prawa polega na związku dwóch rodzajem norm tzw. Pierwotnych i wtórnych > proceduralne, kompetencyjne, uznania, które określają kryteria przynależności danych norm do systemu prawa. 2 połowa XIX w. W Niemczech to rozkwit pozytywizmu, R. Jellinek, Hans Kelsen. Uznawał, że prawem są normy pochodzące od władzy państwowej i większość z nich uznała, że są zabezpieczone przymusem państwowym. Prawo utożsamiali z prawem spisanym. Programowo odcinał prawo od moralności: prawo jest prawem, moralność jest moralnością. Pozytywiści uznawali, że głównym zadaniem nauki prawa jest opis norm, klasyfikacje, systematyzacje, badania ogólnych pojęć. Główną metodą badania prawa była metoda formalno-dogmatyczna. Dokonuje się operacji logicznych wykonywanych na tekście prawnym. Prawa nie trzeba identyfikować. Prawo to tyle co tekst. Jego słabość polegała na oderwaniu go od moralności. Normatywizm prawniczy, twórcą był H. Kelsen, który sformułował czystą, teorię prawa. Prawnik powinien badać jedynie tekst, prawnych nie wchodząc w sferę rzeczywistości, czy sferę ocen moralnych. W Rosji przedstawiciel A. Wyszyński.

c)      psychologiczne koncepcje prawa – przedstawiciel Petrażycki. U człowieka wyróżnił emocje etyczne, podejmujące na narzucającej się potrzebie w pewien określony sposób. Posługiwał się introspekcją – obserwowanie swoich przeżyć psychicznych. Wyróżnił 2 rodzaje emocji etycznych:

·         jednostronne – narzucająca się potrzeba postąpienia w pewien określony sposób, ale bez odczucia, że określone zachowanie drugiej strony się należy.

·         Dwustronne – narzucająca się potrzeba, konieczność, że drugiej osobie się to należy. Pierwszy rodzaj to moralność, a drugi to prawo. Uznawał pluralizm porządków prawnych, wyróżniając:

-          prawo oficjalne (pochodzące od państwa)

-          prawo pozytywne (związane z wyobrażeniem tzw. Aktów normatywnych)

-          prawo intuicyjne (..

d)     socjologiczne koncepcje prawa – Prekursor R. Jelling, twierdził, iż prawo powstaje w wyniku walki pomiędzy sprzecznymi interesami. Przymusowo chroniony interes. U jego podstaw leżą potrzeby fizjologiczne. Interes, który zwycięża staje się prawem. Największy rozwój tej koncepcji w USA:

·         funkcjonalizm prawniczy (R. Pound) uważał, że prawo jest kompromisem pomiędzy sprzecznymi interesami. Badać społeczne skutki działania prawa, aby odwoływać się do metod socjologicznych (obserwacja rzeczywistości, badania porównawcze, ankiety)

·         realizm prawniczy – prawo to jak faktycznie postępują sędziowie. Prawo to nie książki i kodeksy. Postulowali aby na prawo patrzeć z perspektywy złego człowieka, analizować skutek.

W ujęciu pozytywistycznym – prawo jest wypowiedzią językową przybierającą postać normy. To zespół norm postępowania generalnych i abstrakcyjnych pochodzących od państw i zabezpieczenia przymusem państwowym. Norma postępowania wskazująca danemu adresatowi pewien rodzaj zachowania. Ze względu na adresatów dzielimy:

·         generalne -  określony rodzajowo np. studenci

·         indywidualnie – imiennie p. Jan Nowak

          z punktu widzenia zachowania:

·         abstrakcyjne – dotyczy zachowań powtarzalnych np. pójście do kościoła

·         konkretne - dotyczące zachowań jednorazowych

1)Normy prawne pochodzą od organizacji państwowych

2)Ich realizacja zapewniona jest przymusem, przejawia się w sankcjach:

a)karne – polegają na wyrządzeniu pewnego rodzaju zła (dolegliwości) osobie, która narusza normy prawne. Manipulują najbardziej istotnymi dla człowieka wartościami: mienie, wolność, wyróżnia kary zasadnicze np.: grzywna, wolności etc. Środki karne, które są w istocie karami dodatkowymi: pozbawienie praw publicznych, zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych. Wiąże się z tym prewencja ogólna, funkcja odstraszającej kary w stosunku do innych członków społeczeństwa. Prewencja szczególna – funkcja resocjalizacyjna.

b)egzekucji – restutio in integro – przywrócenie stanu poprzedniego. Sankcja ta jest stosowana przeważnie w prawie cywilnym i administracyjnym. W Polsce:

·         sądowa – stosowana przez komorników sądowych

·         administracyjna – przez ZUS, US, UF

c)nieważności – polega na tym, że jeżeli czynność nie została dokonana w sposób prawem przewidziany, to taka czynność nie wywołuje skutków prawnych.

Prawo, a inne systemy normatywne.

Moralność, zwyczaje, religia, normy organizacji społecznych. Przestrzegając norm nie popadamy w konflikty z innymi osobami , u ich podstaw leży skumulowana mądrość społeczna.

a)Moralność – jest to historycznie ukształtowany, kompleks norm postępowania, u podstaw których leżą oceny dobra i zła. Ma charakter grupowy, jednostkowy i zróżnicowany. Nauka o moralności to etyka. Podobieństwa pomiędzy prawem, a moralnością – system norm. Różnice:

·         prawo nie jest jedno, a moralności jest wiele

·         prawo ma charakter spisowy, skodyfikowany, natomiast, moralności funkcje w świadomości społeczności.

·         Na straży norm prawnych stoją sankcje skupione (zinstytucjalizowane). Sankcje określone przez przepisy prawa, do realizacji, których powołane są specjalne organy. Na straży moralności stoją sankcje rozsiane niezinstucjalizowane.

·         Prawo z natury swojej reguluje zachowania uzewnętrznione. Natomiast przedmiotem norm i ocen moralnych mogą być myśli człowieka i doznania.

Zwyczaje to zespół norm postępowania u podstaw, których leży tradycja, czyli długotrwała praktyka poparta świadomością, że w danych okolicznościach należy tak, a nie inaczej postępować.

Od zwyczajów należy odróżnić prawo zwyczajowe, czyli zwyczaj uznany przez organy państwowe za prawo.

Wymogi doktrynalne, które powinny być spełnione, aby zwyczaj mógłby być uznany za prawo:

a)      obowiązywać od niepamiętnych czasów

b)     powinien być w miarę sprecyzowany

c)      nie może być sprzeczny z prawem, aktualnie obowiązującym

Religia – system normatywny:

a)      normy religijne sensu stricto (pochodzą od istoty nadprzyrodzonej)

b)     sensu largo (tworzone przez organizacje religijne) np. prawo kanoniczne

Każda organizacja tworzy swój własny system normatywny, przystępując do danej organizacji bierzemy na siebie obowiązek przestrzegania norm, które są w statucie danej organizacji. Największą karą jest wydalenie z organizacji.

Wzajemne regulacje pomiędzy prawem, a innymi systemami normatywnymi.

Zasady współżycia społecznego:

a)      koncepcja szeroka, która przyjmuje, że zasady to wszystkie normy społeczne z wyjątkiem norm prawnych.

b)     Koncepcja wąska, zgodnie z która zasady współżycia to tylko wąska część zasad moralnych, to jest takich, które uzewnętrzniają się z innymi członkami społeczeństwa.

Zasady współżycia społecznego mają uelastyczniać prawo i zbliżać je do życia. Można się na nie powoływać w sytuacjach nadzwyczajnych, wyjątkowych, gdyż groziłoby to praworządnością. 

Przepisy odnoszące się do współżycia społecznego noszą nazwę klauzul generalnych.

Powstawanie prawa.

Historycznie rzecz biorąc wyróżniamy następujące sposoby powstawania prawa:

a)      stanowione – polega na tym, że kompetentne (upoważnione przez prawo organy państwowe wydają akty prawotwórcze), Współcześnie prawo jest stanowione przez parlamenty, w sferze wykonawstwa prawo jest także tworzone również przez organy administracji rządowej, jak również przez organy samorządu terytorialnego. Jest podstawowym sposobem tworzenia prawa. Rezultatem stanowienia prawa są tzw. Systemy prawa stanowionego (ustawowego), dominują w Europie. Cechy:

·         priorytet ustaw

·         normy prawne mają charakter generalnych i abstrakcyjnych

·         oparta na hierarchii aktów prawotwórczych

·         oddzielanie stanowienia prawa od stosowania prawa

·         w systemach tych prawo samo reguluje sposób swojego powstawania

·         prawo określa sposób ogłaszania prawa

·         duża rola kodeksów (jest to ustawa, która w możliwe najbardziej wyczerpujący sposób reguluje daną dziedzinę stosunków społecznych)

·         w systemach tych dużą role odgrywa podział na prawo publiczne i prawo prywatne

W Polsce nie są skodyfikowane tylko dwie dziedziny: prawo administracji materialnej i ..

b)     zwyczaj – jest pierwotną formą powstania prawa

c)      precedens – jest to konkretne rozstrzygnięcie w danej sprawie, przez organ stosujący prawo, które stanowi wzór do rozstrzygnięcia spraw podobnych. Ze względu na organ dokonujący rozstrzygnięcia wyróżniamy:

·         sądowe

·         administracyjne

·         parlamentarne

Możemy wyróżnić precedensy konstytutywne, tworzące prawo i dekreratoryjnie  je potwierdzające. Ojczyzną prawa precedensowego jest Anglia, zaczęła się kształtować w XI w. Został wprowadzony system rządów królewskich, objeżdżali oni państwo. Taki system obowiązuje w byłych koloniach brytyjskich. Cechy :

·         w systemach tych nie ma rozdziału pomiędzy tworzeniem, a stosowaniem prawa.

·         Normy prawne mają charakter norm indywidualnych i konkretnych

·         Wyróżnia się w decyzjach sędziowskich: a) stare decisis i jej uzasadnienie obiter dicta

·         Systemy te mają charakter (kazuistyczny) szczegółowy, systemy common law są bardziej przystosowane do życia, występują również prawo statut law – prawo stanowione – Wlk. Brytania – parlament i USA – kongres.

Umowy – są to zgodne oświadczenia woli przynajmniej dwóch stron. Są podstawowym źródłem prawa międzynarodowego publicznego. Drugim źródłem prawa jest zwyczaj (pakt, konkordat, konwencja)

Obecnie doktryna prawa nie jest źródłem prawa, aczkolwiek ma wpływ na tworzenie prawa. Doktryny te obowiązywały w starożytnym Rzymie, poprzez to, że niektórzy urzędnicy otrzymywali od cesarza ius responda, polegającą na tym, że opinie tych prawników wiązały sądy.

System źródeł prawa w Polsce reguluje ją jeden z rozdziałów Konstytucji.

Źródło prawa – źródło poznania prawa, wszystko to z czego dowiadujemy się norm prawnych

Źródła prawa w znaczeniu formalnym – formy egzystencji norm prawnych

Źródło prawa w znaczeniu materialnym – wszystko to co wpływa na treść norm prawnych np. czynniki polityczne

Polska Konstytucja wyróżnia prawo powszechnie obowiązujące (to jest prawo o nieograniczonym zakresie zastosowania); po drugie prawo wewnętrznie obowiązujące – prawo skierowane do określonych organizacji, które wywołuje określone skutki tylko tych organizacji.

Konstytucja do prawa powszechnie obowiązującego zalicza:

a)      Konstytucję – najwyższy prawotwórczy akt danego państwa, różnica pomiędzy ustawą zwykłą, a Konstytucją: nazwa, regulowane materie, tryb uchwalania. Takie Konstytucje, które są zmienianie w trybie szczególnym noszą nazwę sztywnych, a takie, których zmiana jest podobna do zmiany ustawy noszą nazwę giętkich. Reguluje podstawy ustroju: politycznego, społecznego, gospodarczego, jak również określa podstawowe uprawnienia jednostki, wolności i obowiązki obywatela. Uprawnienie – jest do czegoś. Poprzez wolność państwo wyraża swój brak zainteresowania w pewnej sferze.

b)     Ratyfikowanie umów międzynarodowych – ze względu na ratyfikację (w Polsce ratyfikuje Prezydent RP): bezpośrednio ratyfikowana przez Prezydenta; ratyfikowana przez Prezydenta, za uprzednią zgodą Sejmu, wyrażoną w formie ustawy.

c)      Ustawy – stanowione są przez Sejm przy udziale Senatu i Prezydenta

d)     Rozporządzenia – materia ustawowe, mogą być regulowane tylko poprzez ustawę lub akt wykonawczy w stosunku do ustawy. Do materii zalicza się: strukturę organów i ich kompetencje; prawa wolności i obowiązki obywateli. Wydawane przez Prezydenta; zwykłe są to akty wykonawcze, na podstawie ustawy w celu jej wykonania. Musi być zawarte szczegółowe upoważnienie zawarte w ustawie, wydane rozporządzenia musi się na to upoważnienie powoływać.

e)      Prawo miejscowe – akty wydawane przez wojewodę, oraz przez organy samorządu terytorialnego. Wojewoda jest powoływany przez Prezesa Rady Ministrów, jest przedstawicielem rządu na danym terenie. Wojewoda stanowi prawo na zasadzie rozporządzeń i zarządzeń. Organy samorządu terytorialnego: przedstawicielskie stanowiące i kontrole,  Rada Gminy, Rada Miasta, na szczeblu powiatu Rada powiatu, a na szczeblu województwa Sejmik Województwa; organy wykonawcze: wójt, powiat (zarząd kolegialny, na czele ze starostą); zarząd kolegialny na czele z marszałkiem). Stanowią przed wszystkim organy przedstawicielskie. Takie, akty, które opierają się na upoważnieniu wynikają z ustawy.

Prawo wewnętrznie obowiązujące: uchwały Sejmu, Senatu, zarządzenia Prezesa Rady Ministrów, zarządzenia poszczególnych ministrów. Uchwałę może wydać tylko urząd kolegialny. Uchwały Rady Ministrów.

Konstytucja w odniesieniu do prawa powszechnie obowiązującego wprowadza wymóg publikacji pod rygorem braku mocy obowiązującej aktu. Stanowi również, że podstawą orzeczenia sądowego, decyzji administracyjnej, może być tylko akt prawa obowiązującego.

Publikacje Prawna: ze względu na zasady: neglegentia ius noce (nieznajomość prawa szkodzi); neglegentia... (nieznajomość prawa niesprawiedliwa)

Jeżeli prawo ma być środkiem do wywoływania skutków społecznych to adresaci muszą je znać.

W Polsce występują oficjalne publikacje prawa : dzienniki ustaw, Monitor Polski, dzienniki resortowe (urzędowe), wydawane przez poszczególnych ministrów, bądź szefów urzędów centralnych. Wojewódzkie dzienniki urzędowe, gdzie jest publikowane prawo miejscowe (wydaje je wojewoda)

Akt normatywny, akt prawotwórczy, przepis prawny, norma prawna

Akt prawotwórczy – wszelki akt zawierający normy postępowania np. ustawa, status spółki.

Akt prawotwórczy – taki akt, który w swej treści zawiera normy prawne. Np. ustawa, rozporządzenie. Składa się z przepisów prawnych. Najczęściej przyjmuje się, że przepis prawa jest jednostką redakcyjna, aktu prawotwórczego przyjmującą postać artykułu, paragrafu, ustępu, punktu, litery i tiretu.

Ustawa – artykuły

Akty wykonawcze – paragrafy

Przepis prawa – zdanie w sensie gramatycznym, zawartym w tekście prawnym.

Budowa aktu prawotwórczego na przykładzie ustawy:

a)      część nieartykułowana, która nie przybiera formy przepisów prawa. Obejmuje:

      tytuł aktu, który składa się z 3 części :

·         określenie rodzaju aktu

·         data wydania

·         określenie przedmiotu regulacji

preambuły (wstępy) są zamieszczane w ważnych aktach. Określają okoliczności wydania danego aktu, jak i cele. Np. w prawie wspólnotowym, międzynarodowym

b)     część artykułowana – przybiera formę przepisów. W aktach wykonawczych odnajdziemy podstawę pozytywną, czyli powołanie się na upoważnienie do wydania aktu prawotwórczego. Układ przepisów w akcie prawotwórczym:

·         przepisy ogólne – określają zakres zastosowania, określają zakres normowania, czego akt dotyczy. Wyjaśniają znaczenie wyrażeń zawartych w danym akcie, które będą formą definicji ustawowych (legalnych). Poprzez definicję ustawową prawodawca eliminuje wieloznaczność z tekstu prawnego. Definicje legalne – są to przepisy poprzez, które prawodawca nakazuje nadawać pewnym zwrotom, taki, a nie inne znaczenie.

·         przepisy szczegółowe – są zwykle najbardziej rozbudowane. Poprzez te przepisy następuje zasadnicza regulacja materii, których on dany akt dotyczy.

·         przepisy przejściowe – regulują stosunek nowego prawa do stosunków społecznych powstałych pod rządami prawa starego. Lex retro non agit – prawo nie działa wstecz i zasada ochrony praw nabytych.

·         przepisy końcowe – zawierają dwa rodzaje postanowień:

a)      przepisy uchylające (derogacyjne)

b)     przepisy wprowadzające – akt prawotwórczy poprzez przepisy końcowe, może wejść w życie z dniem ogłoszenia; z datą późniejszą; z datą zaistnienia określonego zdarzenia; vacatio legis.

Rodzaje przepisów prawnych, ze względu na rodzaj zachowania:

a)Przepisy bezpośrednie wyznaczają zachowanie się adresatów – to takie na podstawie, których można stwierdzić jakie zachowanie jest prawem, bądź obowiązkiem adresata.

b)Przepisy pośrednio-wiążące – zachowanie się adresata, gdzie wyżej określonej klasyfikacji nie można dokonać.

Ze względu na rodzaje zachowań:

a)przepisy konkretne – zawierają pełen opis pożądanego zachowa...