1. Historia Kazań świętokrzyskich
a) Kazania świętokrzyskie powstały prawdopodobnie w klasztorze Bożogrobców w Miechowie à klasztor Bożogrobców w Leżajsku à klasztor Św. Krzyża na Łysej Górze à Biblioteka Załuskich w Warszawie à Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego à skonfiskowane po powstaniu listopadowym trafiły do Cesarskiej Biblioteki Publicznej w Petersburgu à Odkryte w 1890 roku przez Aleksandra Brücknera.
b) Tekst Kazań świętokrzyskich został pocięty na paski i włączony do oprawy kodeksu zawierającego łaciński tekst Dziejów Apostolskich i Apokalipsy. Zachował się cały tekst Kazania na dzień św. Katarzyny i fragmenty pięciu innych kazań
2. Budowa kazania II: Na dzień św. Katarzyny
a) Cykl kazań de sanctis (dotyczące poszczególnych świętych)
b) Postylla – oparte na komentarzu do Biblii, z objaśnieniami)
c) Struktura:
* Protemat: fragment początkowy zawierający objaśnienie wezwań bożych
* Temat: cytat z Pieśni nad Pieśniami
* Divisio: 4 kategorie grzeszników: siedzący (ślepiec), śpiący (więzień), leżący (paralityk), umarli (wątpiący w Bożą miłość)
* Dilatatio: omówienie każdej kategorii
* Cel: zachęcenie do nawrócenia na wzór św. Katarzyny; alegoria podążania Oblubienicy (dusza ludzka) za Oblubieńcem (Chrystus)
* Unitio: podsumowanie
* Clausio: krótka formuła zamykająca kazanie
d) Symbolika liczb
* 3 – doskonałość, pełnia, boskość, sprawy święte, sacrum
* 4 – przyziemność, świat, sprawy ludzkie, profanum
3. Wygląd zewnętrzny Marii w kazaniach maryjnych Jana z Szamotuł, zwanego Paterkiem
Kazanie o Maryi Pannie Czystej:
Szczegółowość, opis zalet, idealizacja (doskonała, szlachetna, cudna), porządek w opisywaniu (od góry do stóp), Maria jako ideał piękna, piękno ciała oddziaływało na piękno umysłu, zewnętrzne piękno Chrystusa wynikiem urody matki
4. Forma i cechy Kroniki Galla Anonima
* dzieje najdawniejsze do 1113 roku
* ex visione i ex auditu
* idealizacja cech władcy: model herosa
* forma gesta - skupia się na opisie wielkich czynów sławnych postaci, chronologia wg. dat dziennych
* prosimetrum – przeplatanie fragmentów prozy i wiersza
* 3 księgi: każdą z ksiąg poprzedza panegiryczny utwór (panegiryk – tekst wysławiający osobę lub instytucję w sposób przesadny) i list dedykacyjny
* związek przyczynowo-skutkowy (nic nie dzieje się bez przyczyny)
* gesta trzech Bolesławów – symbolika liczby 3
* nawiązania do ST i NT (Chrystus po uczcie rozmnożył chleb i ryby, Piast po uczcie zebrał kilkanaście koszy mięsa)
* kierowana do elit, do władców europejskich
* Ośrodek Wielkopolski – cykl legend o Popielu i Piaście
5. Hipoteza o pochodzeniu Galla
Anonim zwany Galem pochodził prawdopodobnie z Galii – jego sposób pisania mógł wskazywać na francuskie pochodzenie (zrytmizowana łacina przeznaczona do słuchania). Według Tomasza Jasińskiego Anonim był mnichem benedyktyńskim i mógł pochodzić z Wenecji ( zestawienie kroniki Galla z kroniką benedyktyna weneckiego: „Historia o Translacji św. Mikołaja” dowodzi, że gdyby Anonim pochodził z Francji, nie znałby tak dobrze południowych greckich państw.
6. List dedykacyjny w ks. I Kroniki polskiej Wincentego Kadłubka
* autor tłumaczy decyzję o napisaniu kroniki
* prośba o wsparcie, by dzieło dobrze funkcjonowało
* opis zawartości dzieła
* dedykacja z podziękowaniem i wskazaniem inicjatorów
* prośba o wstawiennictwo Bożej Opatrzności
* captatio benevolentias – pozyskanie życzliwości słuchacza
* motyw żeglarza + topos skromności: autor ma świadomość wielkiego trudu związanego z napisaniem tak wielkiego dzieła, jest pokorny ale i dumny
7. Budowa Kroniki polskiej Wincentego Kadłubka
* dzieje dawne do 1202 roku
* 4 księgi – 3 księgi w formie dialogu (dysputa: uczeń-mistrz) abp. Jana (zadaje pytania, komentuje) z bp. krakowskim Mateuszem (narrator, ocenia bohaterów), ostatnia księga: narracja, autor jest świadkiem dialogu
* Treść
a) Księga I
pochodzenie narodu i państwa polskiego w świetle legend
b) Księga II
okres od założenia dynastii Piastów po konflikt Bolesława Krzywoustego z bratem Zbigniewem Hermanem – klęska Zbigniewa
c) Księga III
dzieje zwycięstw B. Krzywoustego na Pomorzu; okres rozbicia dzielnicowego
d) Księga IV
wstąpienie na tron Mieszka Starego
* ośrodek Małopolski – cykl legend o Wandzie, Kraku zwanym Grakchem
8. Styl Kroniki polskiej
* zestawienie podobieństw, zaskakiwanie paradoksalnymi ujęciami
* ornatus difficilis – sztuka trudnej ozdobności, cytaty, aluzje, personifikacje
* prosimetrum
* mówienie nie wprost
* altercatio – dialog postaci alegorycznych
* ars dictandi – umożliwiała recytację utworu w gronie wybranych słuchaczy
* motyw biesiady jako tło intelektualnej, uczonej konwersacji
9. Przypowieść o Kodrusie, Alkibiadesie i Diogenesie w Kronice polskiej Wincentego Kadłubka
Prolog zawiera przypowieść o starożytnych postaciach: ubogim Kodrusie, pięknym Alkibiadesie oraz mądrym Diogenesie nienawidzących uroczystości teatralnych. Pierwszy nie chciał czynić widowiska z własnej nędzy, drugi chełpić się urodą, trzeci pragnął uniknąć zetknięcia z pospolitym gminem. Przypowieść ta zapowiada topos skromności: autor podejmuje się pisania z wielką pokorą.
10. Chronologia Kronik
a) Anonim zwany Galem do 1113 r.
b) Wincenty Kadłubek do 1202 r.
c) Godzisław Baszko do 1272 r.
d) Janko z Czarnkowa do 1384 r.
e) Jan długosz do 1480r.
11. Skarga umierającego
a) Przekaz płocki – abecadłowa pieśń zapisana w kodeksie kościelnym z XV wieku prawdopodobnie przez Dawida z Mirzyńca
* 23 strofy ośmiozgłoskowcem
* Temat: umieranie człowieka w momencie, gdy leżąc na łożu śmierci w otoczeniu rodziny i przyjaciół, doznaje cierpień fizycznych i duchowych związanych ze strachem przed Sądem Ostatecznym
* monolog moribunda, który żałuje, że dobrym życiem nie zapewnił swej duszy zbawienia
* psychomachia – wewnętrzna walka człowieka, walka dobra ze złem
* cechy utworu: lament pokutny (lamentum poenitentiale), spór ciała i duszy (altercatio), sztuka umierania (ars moriendi), wizje (visiones)
* prosba o dobrą śmierć dla ciała i błogosławieństwo dla duszy
* contempus mundi – pogarda świata
* diabelskie kuszenie: żal za majątkiem, lament nad opuszczoną rodziną i gorycz wywołana niespodziewaną chciwością przyjaciół, wyznanie grzechów (lotus communis)
b) Przekaz wrocławski – w formie dialogu liczącego 76 wierszy à w formie inscenizacji
* podział kwestii na postacie: Chory, Ludzie Słuchający, Anioł, św. Piotr oraz Dusza
* 2 części:
- dialog Chorego z otaczającymi go ludźmi
- do głosu dochodzą narrator oraz św. Piotr i Dusz
* możliwość recytacji utworu
12. Lament świętokrzyski
a) toposy
* compassio – pragnienie Marii by podzielić z synem mękę fizyczną, nawet śmierć
* „ja powiem – wy słuchajcie”
* „urodziłam Cię, wykarmiłam, czemu mnie opuszczasz?”
* topos apokryficzny: „przemów i pociesz swa matkę”
* topos sporu Marii z Archaniołem Gabrielem
b) cztery gesty retoryczne – poszczególne fazy, cztery osobne monologi skierowane do konkretnych grup: 1. do słuchaczy obecnych w trakcie wykonywania pieśni, 2. do syna na krzyżu, 3. do archanioła Gabriela, 4. do wszystkich matek
c) modele czasowe – stanowią odrębny wymiar bólu i służą kontrastowi radości i męki. Stała obecność sceny zaprasza do współcierpienia, do uczestnictwa we współodczuwaniu
d) znaczenie epitetu „krwawy”
* krwawa głowa – Maria zdradza tajemnicę o krwawej ofierze Syna Bożego, który wypełni boski plan odkupienia
* krwawe gody – zaślubiny – połączenie ciała fizycznego z naturą boska poprzez narodziny z Marii i śmierć na krzyżu
* krwawa godzina – w godzinie wywyższenia i uwielbienia oraz męki Chrystus na krzyżu dopełnia „zaślubiny” z ludzką naturą i Kościołem
* słowo syn, synek dowodzi człowieczeństwa i boskiej natury Chrystusa
13. Bogurodzica
a) Przekaz kcyński
* sporządzony w 1408-1409 roku na tylnej wklejce oprawy kodeksu kazań niedzielnych Macieja z Grochowa
* 2 strofy z nutami
* najbliższy oryginałowi
* zbiorowość wiernych kieruje swe prośby do Maryi, występującej jako pośredniczka między modlącym się ludem a swym synem
* prośba wiernych o wybłaganie u swego syna łaski dla wiernych i zesłanie ich na ziemię
* powiązanie z ikonograficznym motywem deesis – kompozycja trzech postaci, Chrystusa jako sędziego i zbawiciela, oraz dwojga pośredników: Maryi oraz Jana Chrzciciela
b) Przekaz krakowski
* sporządzony w 1420 roku na karcie łacińskiego kodeksu
* 13 kolejnych strof bez nut
c) Funkcje:
Bogurodzica poprzez swój temat zwraca się do warstw wyższych, a poprzez język do niższych warstw społeczeństwa. Jednoczy społeczeństwo polskie, łączy naród z chrześcijańskim światem. Bogurodzicę śpiewano pod Grunwaldem, ponieważ walczyli o umocnienie Polski jako:
* państwa z własnym językiem
* państwa przestrzegającego pax christiana
* państwo o równorzędnej pozycji wobec Zakonu
d) 3 części Bogurodzicy:
* archaiczna (bożonarodzeniowa) zwrotki 1-2
* wielkanocna zwrotki 3-6
* pasyjna zwrotki 7-15
14. Kto na kiedy datuje Bogurodzicę
* XI lub XII wiek – E. Ostrowska
* XII wiek – Lehr-Spławiński
* Melodia pieśni XII/XIII wiek – H. Feicht
* XIII wiek – J. Woronczak, A. Brückner
* XIV wiek – S. Urbańczyk
Argumentem na rzecz wczesnego pochodzenia dzieła (X-XII w.) jest obecność najstarszych słów: Bogurodzica, bożycze, dziela
15. Źródła Bogurodzicy
* sekwencja De Sancta Maria (Ave Dei Genitrix)
* sekwencja Post partum
* Kyrie eleison z Litanii do Wszystkich Świętych
* Ad celebres z Kodeksu Matyldy
* sekwencja Gaude mater luminis
16. Twórczość Władysława z Gielniowa
(pierwszy autor piszący po polsku, używający 13-zgłoskowca)
Władysław z Gielniowa pisał zarówno po łacinie (dla współbraci), jak po polsku (dla ludu). Do utworów łacińskich należy m.in. antyfona i epitafium na cześć Szymona z Lipnicy, autobiograficzny wiersz o wstąpieniu do zakonu, modlitwa do św. Brygidy, wierszowany wykaz kar pokutnych, pieśń do Matki Bożej na czas zarazy oraz poemat oparty na biblijnej Pieśni nad pieśniami. Twórczość polska to:
* Pieśni:
- pasyjne:
Żołtarz Jezusow
Jezus Chrystus Bóg Człowiek, Mądrość Oćca Swego
O, Waszego Świata Wsztek Lud
Jezusa Judasz przedał za pieniądze nędzne
- wielkanocne:
Chrystus z martwych wstał jest
Przez twe święte z martwy wstanie
Wesoły nam dzień nastał
Bóg wszechmogący wstał z martwy
Z śmierci wstał Ninie Chrystus Pan
- o Duchu Św.
Przydzi Ku Nam Święty Dusze
Dusze Święty zawitaj Ku Nam
- kolędy
Zdrow bądź, Królu Anielski
Augustus kiedy krolował
- maryjne
Maryja, czyste dziewice
Posłuchajcie bracia mila
Królewno niebieska
Anna niewiasta niepłodna
- o świętych
Ach, Krolu wieliki nasz
Zdrowa królewno, matko miłosierdzia
Już się anieli wiesielą
* Cechy utworów Władysława z Gielniowa
- Akrostych – utwór wierszowany, którego pierwsze litery tworzą sensowną całość np. imię autora, hasło („Już się anieli wiesielą”)
- Abecedariusz – utwór, w którym kolejne wersy lub strofy zaczynają się od kolejnych liter alfabetu („Anna niewiasta niepłodna”)
- Anafora – polega na rozpoczynaniu kolejnych wersów od tego samego wyrazu („Jezusa Judasz przedał za pieniądze nędzne”)
17. Żołtarz Jezusów rok 1448
Pierwsze piętnaście strof pieśni obejmuje opis sądu, męki i śmierci Jezusa. Cierpieniom ukrzyżowanego towarzyszy cierpienie jego matki – Marii, obecnej przy synu od wyroku aż po śmierć na krzyżu. Jej rozpacz skontrastowana jest ze spokojem Jezusa, znoszącego cierpliwie zadawany mu ból. Dwie ostatnie strofy pieśni stanowią zbiór zaleceń dla wiernych: mają oni często czytać i odśpiewywać żołtarz, odmawiać Zdrowaś Mario i Ojcze nasz zgodnie z porządkiem różańca, a także poświęcać się kontemplacji piętnastu pierwszych strof pieśni (odpowiadających piętnastu tajemnicom różańca), co ma stanowić gwarancję uzyskania zbawienia.
18. Władysław z Gielniowa
1. Schemat Transitus (przejście)
* część I
Anioł zwiastuje Marii rychłą śmierć i pozostawia na znak swego objawienia liść palmowy; Apostołowie wraz z Marią oczekują jej zaśnięcia
* część II
Jezus zstępuje z nieba i poleciwszy Apostołom godnie pogrzebać ciało Marii, zapowiada swoje ponowne przybycie
* część III
po upływie czasu Jezus ponownie zjawia się na ziemi i w chwale unosi do nieba zmartwychwstałe ciało Matki
2. Już się anieli wiesielą
* segment I
los Marii po śmierci Syna; tęsknota za synem, pragnienie szybkiego połączenia się z nim
* segment II
Marii ukazuje się Anioł Boży, zwiastuje jej rychłe przybycie do nieba i odparowuje liść palmowy (część I Transitus)
* segment III
Przy zmarłej Marii pojawia się Jezus aby wydać dyspozycje dotyczące pogrzebu Matki. W uroczystości przeszkodzili Żydzi, domagając się tradycyjnego spalenia Marii, za co Jezus ukarał ich ślepotą (część III Transitus...
Volakis