Lazari A. - Czy Moskwa będzie trzecim Rzymem. Studia o nacjonaliźmie rosyjskim.PDF - Politologia książki II - narayana

ANDRZEJ de LAZARI

CZY MOSKWA B DZIE TRZECIM

RZYMEM?

STUDIA O NACJONALIZMIE ROSYJSKIM

„ l sk”

Katowice 1995

UWAGI WST PNE

Gdyby dialog ludzi odwołuj cych si do historii mógł rozpoczyna si od

okre lenia norm etycznych obowi zuj cych bezwarunkowo dzi i jutro w ka dej

społeczno ci, oraz od uznania szeregu warto ci za ponadczasowe i tym bardziej

za ponadnarodowe, ponadkulturowe ... Mo e wówczas historia przestałaby by

dostawc argumentów do podziału na My i Oni , a stałaby si przede wszystkim

wiadectwem nieszcz , do jakich prowadzi wywy szenie My (My-narodu,

My-pa stwa, My-klasy, My-religii itp.). Niestety, tendencje etnocentryczne

i kolektywistyczne w niektórych kr gach kulturowych s wci tak silne, e ma-

rzenia o “wspólnym domu”, w którym naczeln warto ci jest ludzkie Ja , pozo-

staj wci w sferze utopii. Mam wiadomo zagro e ze strony My-narodu

i My-religii w budowie polskiego pa stwa prawa, b d c jednak historykiem idei

w Rosji zajm si tylko rzeczywisto ci rosyjsk , traktuj c j jako przykład nie-

mo no ci wyzwolenia si pewnych kultur z tradycji etnocentrycznych i kolek-

tywistycznych.

Nacjonalizm rosyjski ma wiele twarzy. Najmniej gro ny jest nacjonalizm kul-

turowy Aleksandra Soł enicyna i tzw. pisarzy wiejskich, dla których symbolem

zła jest wielkomiejska cywilizacja zachodnia, lecz którzy jednoznacznie od egnu-

j si od stosowania przemocy dla osi gni cia stawianego przed sob celu –

“powrotu do gleby rosyjskiej”. Gro ny jest nacjonalizm polityczny: narodowy

bolszewizm, euroazjatyzm, faszyzm. Jednak najgro niejszy jest, moim zdaniem,

nacjonalizm szukaj cy oparcia w naukach duchownych Cerkwi Prawosławnej,

swoisty prawosławny fundamentalizm. Wszystkie odmiany nacjonalizmu rosyj-

skiego ł czy specyficzna interpretacja historii, odnajdywanie w niej “dowodów”

dla uzasadnienia tezy o szczególnym posłannictwie rosyjskiego My-narodu, My-

-pa stwa lub My-narodu-religii w zbawieniu wiata lub zaprowadzeniu w nim

“sprawiedliwego”, rosyjskiego porz dku.

Wielu Rosjan jednoznacznie od egnuje si od nacjonalistycznego misjonizmu.

Dla przykładu, protojerej Ioann Swiridow utrzymuje, i brutalny nacjonalizm

prawosławny skupia si przede wszystkim wokół metropolity petersburgskiego

Ioanna (Snyczewa) i wokół “Zwi zku Bractw Prawosławnych”. “Ideologia – pi-

sze Swiridow – zmieszała si w ich głowach z resztkami frazeologii cerkiewnej

i otrzymali my dziwaczny koktajl. Przepis mo na znale w 34 numerze czasopi-

sma «Sowietskaja Rossija» z 1994 roku”. Oto skład owego “koktajlu” (podaj za

Swiridowem):

1. Wielkomocarstwowo – w wiadomo ci masowej wyst puj ca jako ide-

ologia imperializmu rosyjskiego , zakładaj ca przekonanie o wszech wiatowej,

jakoby pokojowej roli pa stwa rosyjskiego. Podstawowym przesłaniem jest tu

idea “Moskwy – Trzeciego Rzymu”.

2. “Soborowo ” (czyli swoisty kolektywizm) jako forma ideologii nacjonaliz-

mu rosyjskiego .

3. Rosyjski misjonizm religijny.

Protojerej Swiridow ów “koktajl” nazywa “prawosławiem sarafanowym”

(“sarafan” – kobiecy strój rosyjski), pełnym niechrze cija skiej nienawi ci do

“obcych” i miło ci do “swoich” 1 .

Inny duchowny prawosławny, ojciec Gleb Jakunin, zwracaj c si z listem

otwartym do Patriarchy Aleksija II, bije na alarm, gdy uwa a, i w Cerkwi Ro-

syjskiej “coraz silniejsze staj si siły profaszystowskie, prokomunistyczne,

czarnosecinne, których symbolem stał si metropolita Ioann, druga osoba Naj-

wi tszego Synodu”, przy milcz cym poparciu Patriarchy 2 .

Na podstawie moich obserwacji z przykro ci musz stwierdzi , i tacy ludzie

jak Ioann Swiridow, Gleb Jakunin, Georgij Koczetkow oraz bestialsko zabity

Aleksander Mie s mniejszo ciow opozycj w rosyjskiej Cerkwi Prawosław-

nej. Wi kszo duchownych milczy.

Niektóre kultury bardziej sprzyjaj tolerancji, inne zdecydowanie mniej. Kul-

tura rosyjska, w tym Prawosławie, wci zdaje si nale e do tych ostatnich. Po-

dziwiam wi c optymizm Andrzeja Drawicza, który twierdzi, e w Rosji “lody ru-

szyły...” i pojawia si coraz wi cej szans na porozumienie semantyczne i meryto-

ryczne z Rosjanami 3 . To prawda, e straszenie Dostojewskim i uznawanie jego

bohaterów za emanacj najgorszych cech rosyjsko ci pozbawione jest sensu.

Jednak nie dlatego, e ju Michaił Bachtin, jak sugeruje Drawicz, dostrzegł poli-

foniczno dzieł Fiodora Michajłowicza (publicystyka Dostojewskiego

“polifoniczna” nie jest, a Bachtin stworzył swoj koncepcj , by Dostojewski

w Kraju Rad mógł by publikowany – wcze niej był przecie symbolem konser-

watyzmu i dopiero dzi ki Bachtinowi mógł by odczytany jako rewolucjonista

płacz cy nad skrzywdzonymi i poni onymi). Dostojewski jako my liciel jest hi-

stori , a historia sama przez si nie zagra a. Gro ni s natomiast ci jej interpreta-

torzy, którzy przywołuj z przeszło ci ducha nienawi ci i nietolerancji.

###############

1 Zob.: , ,

“ ” 1994, nr 4032, s. 16–17.

2 II , “ ” 1994,

nr 4016, s. 9.

3 A. D r a w i c z, Lody ruszyły... , “Znak” 1994, nr 1 (464), s. 104–107.

Czy rzeczywi cie s szanse na dialog i porozumienie z Rosjanami, skoro ma-

sowo na łamy najprzeró niejszych rosyjskich gazet i czasopism z podziemia

kulturowego na sztandary polityczne wynoszony jest nacjonalizm? Rosyjska

“autodefinicja” jest niestety dosy jednoznaczna. Potwierdzaj to ci nieliczni

Rosjanie, którym marzy si prawdziwa “odwil ” w umysłach rosyjskich 4 .

***

Przedstawione w tej ksi ce studia i szkice nie pretenduj do sformułowania

jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o przyczyny, korzenie, stan obecny i zasi g

nacjonalizmu rosyjskiego. W humanistyce na szcz cie nie ma prawd absolut-

nych; s tylko interpretacje 5 – akceptowane lub odrzucane przez czytelników

i kolejnych interpretatorów.

W zało eniu jest to praca naukowa. Wyra a jednak równie mój sprzeciw wo-

bec hermetyzacji j zyka w naukach humanistycznych i czynienia z prac nauko-

wych lektury dla bardzo w skiego kr gu specjalistów. Starałem si , by ta ksi ka

była (trawestuj c ide socrealizmu) naukowa w formie a “do czytania” w tre ci,

by mógł si gn do niej nie tylko badacz kultury rosyjskiej, lecz równie zwykły

czytelnik. Prosz wi c moich uczonych kolegów o wyrozumiało w ocenie frag-

mentów publicystycznych pojawiaj cych si w pracy. O nacjonalizmie historycz-

nym mog pisa “na chłodno” – bada go z punktu widzenia okre lonych zało e

metodologicznych i nie anga owa si emocjonalnie 6 . O nacjonalizmie współ-

czesnym tak pisa nie potrafi i nie chc . “ ywe ycie”, jak powiedzieliby Fiodor

Dostojewski i Apollon Grigorjew, rozsadza ramy teorii naukowej 7 .

###############

4 Zob.: W. N o w o d w o r s k a, Nosoro ce, “ Gazeta Wyborcza” 1994, nr 62, s. 7.

5 Do współczesnych, ciekawych interpretacji nacjonalizmu rosyjskiego zaliczam m.in. nast pu-

j ce prace: J. D u n l o p., The Faces of Contemporary Russian Nationalism , Princeton 1963; .

, - ! , Paris 1980; . , " 2000- #

, New York 1988; tego , $# " . , “ ! ” 1994, nr 3–5; J.

B r a t k i e w i c z, Wielkoruski szowinizm w % wietle teorii kontynuacji , Warszawa 1991.

6 Zob.: A. L a z a r i, “ Poczwiennictwo”. Z bada & nad histori ’ idei w Rosji , Łód 1988.

7 Wst pne, robocze wersje niektórych studiów z tej ksi ki były ju publikowane w formie

artykułów: Kategorie narodu i narodowo % ci w rosyjskiej my % li filozoficzno-społecznej pierwszej

połowy XIX wieku , “Przegl d Rusycystyczny” 1986, nr 3–4; Kategoria narodnost’ w estetyce

radzieckiej (zarys problemu ); “Literatura na " wiecie” 1991, nr 4; Czy Rosja b ( dzie Trzecim

Rzymem?, “ Znak” 1993, nr 2; Wasyl Andriejew i nobilitacja bałałajki , “Ruch Muzyczny” 1993, 21

marca; Protokoły m ( drców Janowa i Szafariewicza , “Obóz” 1993, nr 25/26; Contemporary Russian

Nationalism and the Idea of a “Rule-of-Law” State (a survey), “ Europa Ethnica.

Nationalitätenfragen” 1994, nr 3–4; Rosjanin wobec pa & stwa prawa (zarys problemu ), [w:] Pisarz i

władza (od Awwakuma do Soł enicyna ), Łód 1994 [materiały konferencji naukowej]; Miasto w

rosyjskiej my % li nacjonalistycznej (szkic problemu na marginesie twórczo % ci Wasyla Biełowa ), [w:]

Wielkie miasto. Czynniki integruj ’ ce i dezintegruj ’ ce , Łód 1995, t. 1 [materiały konferencji

naukowej].

Lazari A. - Czy Moskwa będzie trzecim Rzymem. Studia o nacjonaliźmie rosyjskim.PDF

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: