skrypcik z rzymu.doc

8

PODBÓJ ITALII I JEJ ORGANIZACJA

Wg tradycji już w końcu IV wieku Latynowie walczyli przeciwko Etruskom pod wodzą Porsenny z Clusium, zwyciężając ich pod Aricją (504). Rzymianie brali udział jako etruscy podwładni, choć tradycja rzymska woli ich określać jako sojuszników Porsenny.
Rzym prowadził walkę ze Związkiem Latyńskim. Nie wiemy jaki miała przebieg, ale wiemy, że zakończyła się tzw. foedus cassianum, którego autorem był Spurius Cassius.
Najniebezpieczniejszym przeciwnikiem Rzymu, było etruskie miasto Weje. Dla obu miast priorytetem było opanowanie ujścia rzeki Tybr. W bitwie pod Kremerą 477 miał wyginąć cały ród Fabiuszy. Opanowanie przez Rzymian pod koniec V wieku miasta Fidenae zmieniło sytuację i Weje po 10 letniem oblężeniu zostały zdobyte w 396 roku przez dyktatora Marka Furiusa Camillusa.
Potem przyszła klęska. Celtyccy Gallowie, którzy na przełomie V i IV wieku opanowali Nizinę Nadpadańską. Oddziały Senonów po wodzą Brennusa przekroczyły w 386 Apeniny. Rozgromiły wojska Rzymu przy rzece Allia w dolinie Tybru. Po wycofaniu się Gallów Rzymianie rozpoczęli budowę potężnego muru kamiennego.

W latach 340-338 doszło do wojny z Latynami. Zakończyła się ona rozwiązaniem Związku Latyńskiego.

- nie można nawiązywać umów między sobą ani się żenić

- Aricia i Tusculum zostały wcielone w państwo rzymskie

Ciężkim przeciwnikiem okazali się Samnici. Zajęli oni Kapui w 438 roku. Popadki w konflikt również z Grekami. Kapua zwróciła się do Rzymu o pomoc w zamian za uznanie zwierzchnictwa. I wojna samnicka (343-341).
Do właściwego starcia doszło w trakcie tzw. II wojny samnickiej ( 326-304 ) Powodem do wojny stało się zajęcie przez Rzymian miasta Neapol w Kampanii. W 321 roku wojska rzymskie poniosły klęskę na terenie Samnium, w 321 kolejna klęska w Wąwozie Kaudyńskim(koło Kaudium). Rzymianie wydali Samnitom zakładników i musieli przejść pod jarzmem. W 316 roku Rzym rozpoczyna penetracje Apulii gdzie zawiązuje szereg sojuszy politycznych. Samnici wkraczają do Lacjum i zadają klęske Rzymowi pod Lautulae gdzie wojsko prowadził Kwintus Fabiusz Rullianus. Rzymianie zmieniają taktykę tworząc szybkie oddziały. Samnici z kolei zawiązują sojusz z Etruskami jednakże zostają oni szybko rozbici przez Kw. Fabiusza Rullianusa. Samnici zostali zmuszeni do zawarcia pokoju w 304 roku a Rzym wkrótce zawiązał szereg sojuszy z Marsami, Pelignami, Frentanami.
W ciągu kilku lat pokoju utworzono koalicję. Samnici, Lukanowie, Umbrowie, Gallowie. III wojna samnicka (298-290). W 299 Gallowie wkraczają do Itali gdzie przyłączają się do nich Etruskowie. Rzym prowadził wojnę na dwóch frontach północnym – Gallowie i Etruskowie i południowym Samnici i Lukanie. Po wyeliminowaniu Etrusków w Umbrii połączyły się oddziały Gallów i Samnitów i doszło do bitwy pod Sentinum w 295 roku. Wojskami kierował Fabiusz Rullianus i Publiusz Decjusz Mus. Koalicja się rozpadła a Samnici po latach potyczek zdecydowali się na honorowy pokój.
Potem nowa walka z Gallami. W 284 Rzym pod wodzą konsula Lucjusza Cecyliusza Metellusa został pobity przez senonów. Dowództwo objął Kuriusz Dentatus który wyrzucił Senonów a ziemie ich nazwał ager gallicus i zamienił we własność państwa. Bojowie widząc to połączyli się z Etruskami jednak zostali rozbici w 283 roku w bitwie nad Jeziorem Wadymońskim.

Niepodległy był jeszcze Tarent. Rzym na prośbę thuriów zaangażował się w walkę z Lukanami i osadził w 282 załogę w Thuriach. Gdy flota rzymska wypłynęła na wody Zatoki Tarenckiej została ostrzelana. Rzym wypowiedział wojnę. Po stronie Tarentu opowiedzieli się Lukanowie, Brucjowie i Samnici. Taren zwrócił się o pomoc do króla Epiru, Pyrrusa. Wiosną 280 król Epiru wyruszył do Italii. Rzymianie podpisali traktat z Kartaginą. Pod Herakleą Pyrrus odniósł zwycięstwo. Mógł iść na Rzym jednak ze względu na zimę musiał zatrzymać się w Tarencie. Potem w 279 Pyrrus wygrał krwawą bitwę pod Ausculum w Apulii. Jednak jego uwagę odciągali Gallowie, którzy najechali Macedonie. Tron tam był wolny. Zaproponował Rzymowi zawarcie pokoju, Rzym się nie zgodził. W 278 Pyrrus przeprawił się na Sycylię gdzie zaatakował zachodnią kartagińską część wyspy. Nie powiódł się atak na twierdzę Lilybeum. Powrócił więc do Italii a tam rozegrała się rozstrzygająca bitwa w 275 pod Malaventum. Wojskami dowodził Mariusz Kuriusz Dentatus. Rzymianie zmusili miasta greckie do podpisania sojuszu. Poddał się Tarent, samnici, brucjowie, lukanowie. Ostatnim pkt oporu okazało się miasto Volsinni, które Rzym obległ i zdobył w 264 roku.

Kolonie: zakładano na terenach trudnych do ujarzmienia. Baza wojskowa i zaspokojenie głodu ziemi. Były to ośrodki rzymskie na terytorium wroga. Ustrój ściśle wzorowany na Rzymie, dwaj urzędnicy – duumwirowie. Rada dekurionów niczym rzymski senat. Były elementem romanizacji Italii.

Obok kolonii rzymskich istniały kolonie na prawie latyńskim. Przyczyniały się do rozwoju języka łacińskiego – Narnia, Cales, Venusia, Hadria.

Municypia – rozciągnięcie prawa obywatelskiego na część podbitej ludności. Miasta italskie które otrzymały prawo ograniczonego obywatelstwa bez prawa głosowania i kandydowania. Charakterystyczne było dla nich połączenie zasad autonomii i starych form ustrojowych z przejęciem wzorców rzymskich. Wybierały własnych urzędników w zgodzie z lokalną tradycją. Władzę najwyższą stanowiło kolegium dwóch, 4 lub 8 urzędników kwatuorwirów.

Socii – oficjalny sojusznik Rzymu. Nie mieli praw obywatelskich zachowywali pełnię swojej odrębności ustrojowej. Byli zobowiązani do pomocy wojskowej i nie mogli między sobą zawierać sojuszy.

I wojna punicka (264-241)

Powodem stało się udzielenie przez Rzym pomocy Mamertynom, którzy opanowali Messynę narażając się na konflikt z Hieronem II. W 264 wojska rzymskie przeprawiły się na Sycylię. Starły się z Kartagińczykami i z Syrakuzańczykami. Przystąpili do oblegania Syrakuz co zmusiło Hierona do podpisania pokoju w 263 stał się teraz sojusznikiem.

W 262 Rzym zdobywa Agrigentum. Jednak przewaga floty rzymskiej utrudniała działania armii. Wybudowano flotę.

W 260 przegrana bitwa przy Wyspach Liparyjskich jednakże zaraz po tym konsul Gajusz Duiliusz wygrywa bitwę pod Mylae. W Rzymie postawiono kolumnę ozdobioną dziobami statków. Wojna na Sycyli się przeciągała ze względu na opór twierdz Lilybeum, Panormus.

Atiliusze i Klaudiusze zdołali przekonać o walkach w Afryce. W 256 roku skierowano tam wojska, którymi kierował Marek Atilusz Regulus. U przylądka Eknomos Rzymianie odnieśli zwycięstwo i weszli do Afryki. Tam jednak zostali pobici przez spartanina Ksantipposa, flota wycofała się jednak została zniszczona przez burzę.

Na Sycylii Rzymianie zepchnęli Kartagińczyków na zachód wyspy. W 250 roku konsul Appiusz Klaudiusz Pulcher otrzymał ogromną klęske floty po Drepanum. W 247 dowództwo obiera Hamilkar Barkas, w Rzymie ostateczny wysiłek finansowy i flota rzymska pod wodzą Gajusza Lutacjusza Katullusa zadaje w 241 klęskę Kartaginie przy wyspach Egackich. Hamilkar i Lutacjusz zawarli rozejm.

- Kartagina rezygnuje z posiadłości sycylijskich

- 3200 talentów

II wojna punicka (218-201)

Hannibal po długim oblężeniu zniszczył Sagunt. Rzym nie pomógł swojemu sojusznikowi ale teraz wypowiedział wojnę. Hannibal ruszył z wojskiem w górę Rodanu wchodząc w wysoką partię Alp Graickich. Hannibala wsparli Insubrowie i Bojowie. Zaskoczeni Rzymianie próbowali przeciwstawiać armie konsularne jednakże Hannibal je pokonał i miał otwartą drogę do Rzymu. Znów zaskoczył, wybrał bagnistą drogę doliną rzeki Arnus(Arno). Zaskoczył konusla Flaminiusza wciągając go w zasadzkę nad Jeziorem Trazymeńskim. Umocniło się ugrupowanie Fabiuszy, na dyktatora powołana Kwintusa Fabiusza Maksimusa. Był wodzem, który strasznie zwlekał w walkach. Hannibal nie zdecydował się na atak wprost w Rzym. Pustoszył pola. Scipionowie i Emiliusze powołali na konsulów Terencjusza Warrona i Emiliusza Paulusa. W 216 doszło do bitwy pod Kaanami gdzie ukazał się talent Hannibala, który okrążył wojska rzymskie i wyciął je w pień. Ocalał tylko jeden oddział pod wodzą Publiusza Korneliusza Scypiona.
Organizowano różne obrzędy religijne w samym Rzymie. Do służby wojskowej powołano obywateli 17 +. Sformowano dwa legiony z niewolników wykupionych przez państwo. Samnici, Lukanowie, Brucjowie i Kapua przeszły na stronę Hannibala.

Rzymianie zaczęli atakować Kartagińczyków na ich terenie. W 214 oblężono Syrakuzy przez Marka Klaudiusza Marcellusa. Zdobyto je 3 lata później.

W Hiszpanii sukcesy odnosili Scipionowie. Brat Hannibala, Hazdrubal młodszy nie opanował sytuacji. Stracił on Nową Kartaginę. Scipio w 208 roku pokonał Hazdrubala w bitwie pod Bekulą. Hazdrubal szedł z pomocą Hannibalowi.

Rzymianie zajęli Kapuę, zagrodzono drogę Hazdrubalowi, który poniósł całkowitą klęskę. Scipio został konsulem w 205 roku.
Wylądował w Afryce, Hannibal tam wrócił i w 202 roku pod Zamą rozegrało się ostateczne starcie. Doszło do pokoju;

- 10 000 talentów

- nie wolno prowadzić wojny bez zezwolenia Rzymu

Wojny macedońskie i wojna syryjska

Ścierały się dwie koncepcje polityki zagranicznej. Pierwsza Scipiona „dziel i rządź”. Rzym miał starać się o utrzymanie jak najszerszego systemu sojuszy politycznych z państwami. Z państwami hellenistycznymi starano się o poparcie słabszych przeciw silniejszym. Drugą tendencją była jawna zaborczość, dążenie do powiększenia terytorium przez tworzenie nowych prowincji. Reprezentowało ją nobilitas a przywódcą był Kato Starszy. Zwyciężyło to stronnictwo w II wieku
Przyczyną wojen macedońskich były podboje Rzymu w 229-219 na wybrzeżu Illyryjskim(Dalmacja). W 228 Rzym ustalił rodzaj protektoratu nad Dalmacją, sojusznik Demetrios z Faros zaczął łamać postanowienia i rozszerzać swoje wpływy. Szukał oparcia w Macedonii. W 219 rozstrzygnięto spór i Demetrios z Faros uciekł do Macedonii.

Rozpoczął się zatem konflikt z państwem Antygonidów Filipa V, która Macedonii.

I wojna macedońska 215-205

Rzymianie zawarli sojusz z państwem Eolskim. Etolowie jednak zostali pobici przez Filipa. Król Macedonii wycofał się jednak z wojny zawierając pokój w Foinike (205). Obszar protektoratu podzielono między Rzym a Macedonie.
Rzym wystąpił w 201 w obronie Rodos. Już jasne było, że chcą wojny z Macedonią. Grali na emocjach wyzwolenia Grecji. Za Rzymem opowiedziały się Ateny.

II wojna macedońska 200-196

W 198 dowództwo objął w armii rzymskiej Titus Quinctius Flaminius. Chciał wolności greków i doprowadzenia Macedonii do tylko ich terenów. Reprezentował tzw filohellenizm walczący. Zyskał powszechną sympatię, pozyskał część miast Związku Achajskiego. W 197 pod Kynoskefalai doszło do bitwy. Odniósł triumf. Filip zawarł pokój w 196.

- zrzekł się zdobyczy na rzecz Pergamonu i Rodos

- 1000 talentów

- wydać mu flotę

W 196 na Istmie Korynckim Flaminiusz ogłosił wolność Hellenów. W 194 wojska rzymskie wycofały się z Grecji.

Wojna syryjska 192-188

Rzym rozpoczął wojnę z państwem Seleukidów. Antioch III zajął posiadłości Lagidów w Syrii a także miasta greckie. Ekspedycja na teren Grecji nie powiodła się Antioch poniósł klęske pod Termopilami, wojna została przeniesiona na teren Azji Mniejszej. W 190 wyladował tam Lucjusz Korneliusz Scipion w bitwie pod Magnezją Antioch poniósł klęskę i zawarto pokój w Apamei

- oddać obszary Pergamonu i Rodos

- 15 000 kontrybucji

- wydanie Hannibala

III wojna macedońska 171-167

Umocnienie się państwa Antygonidów, którego krół Perseusz prowadził w latach 174-171 ekspansywną politykę. Operował hasłami podziału ziemi. Poparli go grecy niechcący oligarchii, zbliżył się do związku achajskiego gdyż ze skargą do niego zwrócili się najpierw Etolowie i Tessalczycy, potem Pergamon.
W 168 armią rzymską kierował utalentowany wódz Lucjusz Emiliusz Paulus. W 22 VI 168 roku pod Pydną pokonał wojska Perseusza. Był to kres monarchii Antygonidów. Macedonia uznana została jako wolna. Została zmieniona na 4 zależne od Rzymu republiki, które musiały płacić daniny. Grecy musieli wydać 1000 zakładników, Rzym spustoszył Epie, ogłoszono wyspe Delos wolnym portem co ugodziło w Rodos. Od tej pory obywatele rzymscy płacili jedynie podatki pośrednie, jak cło.
W tym momencie tworzy się Imperium Romanum.

III wojna punicka 149-146

Zwycięskie stronnictwo polityki aneksji doprowadziło do wybuchu w 149 roku wojny z Kartaginą. Powodem do wojny stało się starcie Kartagińczyków z numidyjskim królem Masynissą. Rzymianie uznali to za złamanie traktatów pokojowych. Trzy lata trwało oblężenie, złamał je dopiero Publiusz Korneliusz Scipio Emilianus w 147. Odciął on aprowizacje, Rzymianie wdarli się do miasta i zdobywali je kilka dni. Kartagine zrównano z ziemią.

W 146 ujarzmiono też Grecję, która walczyła o niepodległość. Niezadowolenie wykorzystał Andriskos podający się za Filipa. Zawładną Macedonią, zaatakował Tesalię i rozgromił legion rzymski. W okolicach pydny Rzym posyłając nową armie wygrał bitwę. Macedonia została przyłączona do Rzymu jako republika.

W 147 legat rzymski L. Aurelius Orestes, postawił ostre żądania Związkowi Achajskiemu, jednak zostały odrzucone a ludność na Peloponezie została podburzona przeciwko Rzymowi. Przeciw Grecji zostały w 146 wysłane siły namiestnika Macedonii Metellusa na Istmie korynckim siły achajskie zostały zniszczone a Mummiusz zdobył Korynt. Korynt został zrównany z ziemią. Formalną niepodległość zachowały Sparta i Ateny, państwa popierające Związek Achajski zostały wcielone pod rządy namiestnika Macedonii.

Przemiany ekonomiczno społeczne

W wyniku wojen uzyskano Sycylię, Sardynię, Korsykę. Z wielkim trudem ujarzmiono Hiszpanię w latach 143-133 prowadzono tam wojnę numantyjską. Zaciekle broniącą się Numancję zdobyto jednak w 133. Na terenach Hiszpanii utworzyli Rzymianie dwie prowincje

- Hiszpania Uteltior (dalsza)

- Hiszpania Citerior (bliższa)

Na wschodzie do Rzymu należały Macedonia, Grecja a w 133 ostatni król Pergamonu Attalos III zapisał Rzymowi państwo z którego stworzono potem prowincję Azję. Od roku 118 prowincje obejmowały także południową część Galii Zaalpejskiej i Galię Narbonesis.

Samo pojęcie provincia oznaczało zakres działania urzędnika, powierzone mu zadania. Pretorzy urzędujący w Rzymie sprawowali provincia Urbana lub peregrina, a Italia był prowincją dla jednego z konsulów. Tereny zajęte poza Italią zaczęto nazywać provinciae ponieważ na ich obszarze działał konsul lub pretor.

Ludność prowincji nie pełniła służby wojskowej, obowiązana była do świadczeń materialnych. Na Sycylii (pierwowzór) Rzymianie narzucili znacznej części podbitej ludności daninę zbożową w wysokości 10% zbioru. Obok tej dziesięciny mieszkańcy płacili szereg innych podatków i zmuszani byli do świadczeń osobistych na rzecz namiestnika np. obowiązek dostarczenia zboża po określonej niskiej cenie.

System podatkowy w prowincjach był zróżnicowany i dostosowany do warunków lokalnych i tradycji. Niektóre prowincje miały stały wymiar obciążeń inne zmienny. W pierwszej grupie gminy wypłacały podatki wprost do kasy kwestora, drugie były domeną działań publikanów. Spółki te wydzierżawiały pobór podatków od państwa za określoną sumę, pobierając duże nadwyżki dla siebie. Publikanie ciągnęli zyski z poboru ceł, opłat pastwisk, eksploatacji kopalń etc. W 149 powołano specjalne trybunały sądzące sprawy nadużyć w prowincjach, ale nie przyniosło to polepszenia sytuacji.

System powierzania namiestnictwa nie był uregulowany do czasów Sulli. Na czele prowincji stali pretorzy, których liczbę w 227 powiększono do czterech a po utworzeniu dwóch prowincji hiszpańskich do sześciu. Ważne prowincje powierzano jednemu z konsulów. Uciekano się do systemu przedłużania władzy namiestnika na dalszy okres. Sprawowanie namiestnictwa w teorii było bezpłatne – honores.

Namiestnikowi towarzyszyli w prowincji legatii. Mieli oni pewne kompetencje wojskowe, finansami zarzadzał kwestor zależny służbowo od namiestnika. Towarzyszyli zarządcy młodzi przedstawiciele rodzin arystokratycznych. Przydział zadań na rok najbliższy ustalał senat a o obsadzie personalnej decydowało losowanie, ale potem uzyskiwano namiestnictwo bez losowania. Senat decydował zawsze o przedłużeniu władzy urzędnika. Trybunał sądzący sprawy prowincji stanowił namiestnik i rada, złożona z Rzymian zamieszkanych na danym obszarze.

Pewna grupa miast państw była uprzywilejowana jako civitas foederate. Dostarczały one floty lub wojska, nie płaciły podatków, miały własne sądownictwo, były zwolnione od kwaterunku wojsk rzymskich np. Ateny, Rodos. Największą grupę stanowiły jednak civitates stipendiariae płacące daniny na rzecz Rzymu. Państwo rzymskie zawierało układy nie z całą prowincją, ale z jej częściami składowymi; miastami państwami bądź z plemionami.

Ruina chłopstwa

Zdobycie prowincji wywołały przemiany w rolnictwie italskim. W ciągu II w ukształtowały się dwa typy gospodarki w Italii.
- INTENSYWNY; propagowana przez Katona, Warrona polegała na zastosowaniu wysokich nakładów aby otrzymać jak największe plony. Niezwykle pracochłonna, konieczność wykonywania przeważającej części pracy fizycznie. Trzeba było mieć znaczny kapitał, niewolników wykwalifikowanych i zapewniony rynek zbytu. Klasycznym obszarem stały się Lacjum i Kampania. Kato jako pierwszy wprowadził pojęcie villa dla określenia średniej wielkości majatku nastawionego na sprzedaż. Podstawą była praca niewolników na czele których stał vilicus też niewolnik.

- EKSTENSYWNY; dążono do jak największego ograniczenia wszelkich wydatków, unikano zajęć czasochłonnych.

Nobilitas skupiła w swym ręku liczne ville zwłaszcza w Lacjum i Kampanii. Zmiany te spowodowały ruinę chłopstwa. Ubogi rolnik nie wytrzymywał konkurencji pracy niewolniczej i taniego zboża. Gwałtowny proces proletaryzacji chłopstwa wskazuje tendencja do obniżania się liczby zdolnych walczyć.

Niewolnictwo

Wykształciły się specjalne okręgi handlu niewolnikami, z których największe znaczenie uzyskała grecka wyspa Delos. Najcięższe były warunki pracy niewolników skutych tzw servi Vincti w winnicach i przy uprawie zbóż. Pan miał wobec niewolnika pełne prawo własności. Wytworzono instytucje gladiatorów, byli to niewolnicy, jeńcy wojenni a także ludzie wolni, byli żołnierze, którzy szukali zarobku. Gladiatorów ćwiczył w specjalnych szkołach lanista zespól jednej ze szkół tworzył familia gladiatora.

Proletariat rzymski

Bezrolni chłopi przenieśli się do Rzymu, rosła gwałtownie najuboższa część społeczeństwa – proletarii. Uzależniali się od możnych nobilów, którzy wydawali im posiłki lub w inny sposób wspomagali materialnie. Proletariusze jako klienci stawali się politycznie zależni od swych patronów. Ich głosy coraz więcej znaczyły na komicjach tribusowych. W końcu II wieku pomoc materialną dla proletariatu przejęło jednak państwo. Część produktów przechodziła w ręce pasożytniczego proletariatu.

Rzemieślnicy i drobni kupcy organizowali się w kolegia. Łączyły ich cele wzajemnej pomocy materialnej przy urządzaniu pogrzebów, wspólne formy kultu religijnego.

Ekwici

Nowa warstwa społeczna, która wzbogadziła się dzięki podobojom. Do tej grupy należeli obywatele szalenie bogaci, ale nie wchodzący w skład arystokracji senatorskiej. Do stanu ekwickiego mogli należeć wszyscy zamożni obywatele mający cenzus 400 tys sesterców. Inny badacz podkreśla, że pojęcie stanu ekwickiego dotyczy tylko dość ograniczonej liczbowo grupy osób. Trzeba rozpatrywać ekwitów jako zamkniętą uprzywilejowaną grupę, stanowiącą drugi stopień w hierarchii społecznej Rzymu. Przyjmuje się, że podstawą majątków ekwitów była ziemia a inne źródła dochodów (bankierstwo, dzierżawy
) były drugorzędne. Było to ugrupowanie mające liczne przywileje, prawo do złotego pierścienia, wydzielone rzędy w teatrze, prawo noszenia tuniki z wąskim szlakiem purpurowym. Triumfy święcił kapitał lichwiarski. Handel morski stworzył wielkie możliwości dla ekwitów, którzy łączyli się w potężne spółki kupieckie. Najważniejszym jednak źródłem dochodów dla wielu obywateli rzymskich była dzierżawa podatków i innych publica z prowincji. Pobieranie ich wydzierżawiono spółkom prywatnym, dzierżawcy Ci nosili miano publikanów. Przejęli to głównie ekwici. Eksploatowali niemiłosiernie ludność prowincji, pojawienie się publikanów otworzyło ostrą rywalizację pomiędzy ekwiatami a nobilami.

Wzrost znaczenia nobilitas

Pod koniec wieku III i II nobilitas osiągnęła szczyt swojej potęgi. Dysponując łupami z wojen prowadzonych na Helladzie, nobilowie lokowali te kapitały w ziemii.

Rządząca arystokracja zyskała nowe źródło dochodów – wyzysk prowincji. Namiestnik otrzymywał od państwa dość znaczną sumę dla celów reprezentacyjnych, ludność prowincji musiała utrzymać zarządcę rzymskiego i towarzyszący mu orszak urzędników. W wieku IV i V do arystokracji senatorskiego doszła pewna liczba rodów spośród wpływowej ludności kraów przyłączonych do Rzymu w Italii. Na przełomie III i II wieku nobilitas staje się grupą zamknięta.

W II wieku w dalszym ciągu znaczną role odgrywała factio dwóch rodów: Korneliuszy Scypionów i Emiliuszy. Najwybitniejszą postacią tego ugrupowania był w połowie II wieku Publiusz Korneliszu Scipio Emilianus. Obok starych rodów patrycjuszowskich na plan wchodza pewne rody plebejskiego pochodzenia, jak Semporiusze, Licyniusze, Cecyliusze Metellowie.

Kryzys republiki rzymskiej 133-70

Charakterystyczne dla okresu lat 133-70 jest osłabienie ekspansji rzymskiem. Podważenie autorytetu na zewnątrz i pozycji nobilitas wewnątrz państwa rzymskiego przyniosła wojna z królem numidyjskim Jugurtą (111-105) Był to wnuk Masynissy, który wbrew Rzymowi pozbawił posiadłości swych braci. Senat wypowiedział wojne, skierowanie do Afryki Kwintusa Cecyliusza Metellusa przyniosło oczekiwane sukcesy. W roku 107 w wyniku agitacji w Rzymie odebrano Metellusowi dowództwo a objął je konsul Gajusz Mariusz. Był to homo novus pochodzący z ekwickiej rodziny Arpinum. Dzięki poparciu ekwitów uzyskał on konsulat. Zakończył wojnę w Afrycę i zdołał ująć samego Jugurtę.

Zaledwie zakończył ją problem stanowiła wojna z germańskimi plemionami Cymbrów i Teutonów, którzy przekroczywszy Alpy zaatakowali niedawno utworzoną prowincje rzymską Galię Narbonesis. Rzymianie ponieśli ciężką klęskę w bitwie pod Arausio w roku 105 stracili w niej dwie armie konsularne czyli jakieś 80 tys żołnierzy. Przez 5 lat pod rząd Mariusz prowadził godność konsula. W roku 102 pod Aquae Sextiae pokonał Mariusz Teutonów a w nastepnym roku 101 zwyciężył Cymbrów pod Vercellae w Galii Cisalpińskiej. Został wybrany po raz szósty konsulem na rok 100.

Król Pontu wykorzystuje trudności wewnętrzne Rzymu – Mitrydates VI Eupator. Buduje on silne państwo nad morzem czarnym. Dąży do zagarnięcia Azji Mniejszej. Zagrozenie Bitynii przez krola Pontu spowodowało pierwszą wojnę z Rzymem (88-84). Pobił wojska bityńskie i rzymskie i  wkroczył do prowincji Azji. Wydał w Efezie edykt który spowodował wymordowanie ok. 80 tys Rzymian i Italików przebywających w miastach Azji Mniejszej. Teraz ludność nie może liczyć na przebaczenie ze strony Rzymu. Zwolnił miasta greckie w Azji na 5 lat od wszelkich podatków. Grecy witali króla Pontu jak Żydzi Armie Czerwoną, a na Delos wymordowano Italików. Jedynie Rodos nie uległa. Dowództwo przeciw Mitrydatesowi objął w 88 Lucjusz Korneliusz Sulla przywódca zwolenników rządów senackich tzw. stronnictwa optymatów. Przeciw tej nominacji wystąpiło ugrupowanie zwalczające oligarchię senacką skupione wokół Mariusza tzw. popularzy. Doprowadzili do pozbawienia Sulli dowództwa, ale nie uznał on tej decyzji i wraz z armią ruszył na Rzym. W roku 87 przystąpił do oblężenia Aten zdobył je i wkroczył do Beocji, Sulla zwyciężył Mitrydatesa w dwóch bitwach pod Cheroneą i Orchomenos co przesądziło o losach Grecji. Sulla obrabował nawet Delfy. Zawarł pokój z Mitrydatesem i przywrócił stan posiadania na wschodzie tzw. prowincję Azję.

Wiosną 83 Sulla wylądował w Brundusium. Przybyli doń jego zwolennicy; Gnejusz Pompejusz przyprowadził dwa legiony. Sulla zwyciężył popularów pod Rzymem u bramy kollińskiej i zajął miasto przystępując do krwawej rozprawy z przeciwnikami w Rzymie i w Italii.

Sulla obejmuje w 82 roku władzę jako dyktator na czas nieograniczony. Umocniony został senat a zniwelowana władza trybuńska. Po trzech latach dyktatury Sulla zrezygnował z władzy nadzwyczajnej w 79 ale ustrój wprowadzony trwał nadal.

Przeciwnicy optymatów nie zrezygnowali z walki o zmianę ustroju sulliańskiego. W Hiszpanii poważne zagrożenie dla władz rzymskich stanowiła armia Kwintusa Sertoriusza. Ten stronnik Mariusza schronił się z resztkami wojsk popularów na terenie Hiszpanii. Ludność tamtą traktował jak sojuszników i w oparciu o ludność iberyjską Sertoriusz utworzył silną armię, której nie mogli pokonać Rzymianie. Wysłany Gnejusz Pompejusz nie potrafił zwyciężyć go na polu walki. Sertoriusz został zamordowany w wyniku spisku i zdrady.

W tym samym czasie nastąpiło odrodzenie potęgi Mitrydatesa. Kolejna woja (83-82) była tylko epizodem. Powodem do wojny stał się testament króla Bitynii, Nikomedesa III, który umierając przekazał swoje państwo Rzymowi.Mitrydates porozumiał się z Sertoriuszem i piratami z Cylicji. Na czele armii rzymskiej stanął Lucjusz Licyniusz Lukullus zwolennik rządów senatu. Pokonał Mitrydatesa pod Kyzikos w 73.

W Rzymie Krassus ujarzmia niewolników, dogaduje się z Gnejuszem Pompejuszem i razem jadą w konsulat w roku 70.

Kwestia agrarna

Hasło nowego podziału ziemi było naturalnym dążeniem mas chłopskich. Ci przedstawiciele nobilitas, którzy je poparli, kierowali się jednak głównie troską o armię rzymską, jej stan liczebny był bowiem zagrozony skutkiem ruiny chłopstwa.

Próbę podjął Tyberiusz Semproniusz Grakchus, poparła go niewielka grupka nobilów; jego młodszy brat Gajusz,. Grupa nobilów pragnęła reformy agrarnej głównie z punktu widzenia interesów państwa, chodziło o odrodzenie armii rzymskiej. Niepokój budziło też wielkie skupienie niewolników.
Projekt ustawy nie był rewolucyjny. Dotyczył wyłącznie terenów ager publicus i odnawiał jako górną granicę posiadania tej ziemi limit 500 jugerów. Przewidywał rozdział nadwyżek między najbardziej potrzebujących chłopów, którym nadano by działki po 30 jugerów. Miały one być dziedzicznie użytkowane bez prawa dzielenia i sprzedaży, obowiązywała specjalna opłata za użytkowanie ziemi.

Projekt ten natrafił na opór senatu, chłopi przybywali masowo aby przegłosować go na komicjach. Jednak Marek Oktawiusz postawił weto wobec projektu ustawy agrarnej. Tyberiusz jednak zażądał od komicjów tribusowych pozbawienia Oktawiusza urzędu trybuna, ponieważ działał on na szkodę ludu. Większość tribus opowiedziała się za Grakchem i Oktawiusza złożono z urzędu.
Powołano komisję trzech dla dokonania nadziałów gruntów. W skład weszli; Tyberiusz i Gajusz Grakchowie oraz Appiusz Klaudiusz. Komisja zdołała skonfiskować ok. 1 miliona juferów. Znaczne majątki przewyższające wielkością 1000 jugerów znajdowały się w rękach ekwitów i bogatych sprzymierzeńców. Oni właśnie tracili najbardziej, skonfiskowano im nadwyżki ager publicus. Najbardziej korzystała warstwa uboższych Italików, nie obywateli.

Gdy Tyberiusz starał się ponownie o trybunat, grupa senatorów pod wodzą kapłana Scypiona Nazyki zatłukła kijami jego i 300 zwolenników.

Kontynuatorem dzieła Tyberiusza stał się jego młodszy brat Gajusz. Jako trybun ludowy zorganizował sojusz wszystkich grup niezadowolonych z rządów senatu, nazwano ich popularami. Zwolenników senatu zaczęto nazywać optymatami. Chodziło o skłócenie ekwitów z rządzącą oligarchią. Ekwici otrzymali

- rekompensate za reformę agrarną

- prawo pierwszeństwa w dzierżawie podatków

- trybunały sądzące nadużycia w prowincji powędrowały w ich ręce

Młodszy Grakchus ofiarował także proletariatowi rozdział taniego zboża. Wznowił on ustawę rolną brata. Sytuację chłopstwa chciał polepszyć zakładając nowe kolonie na terenie Kapui i Tarentu w Italii. Największe poruszenie wywarł projekt Junonii w miejsce Kartaginy. Jednak senat wycofał się wzmiankami o religii. Działalność Gajusza Grakcha jako trybuna ludowego trwała dwa lata.

Z inicjatywy nobilitas wystąpił trybun ludowy Marek Liwiusz Druzus z nowym projektem reformy agrarnej przewidującym założenie 12 kolonii. W ten sposób udało się rozbić zwolenników Grakcha, gdy w 121 doszło do krwawych zamieszek, senat powierzył konsulom nadzwyczajne pełnomocnictwa zwane senatus consultum ultimum na mocy których konsul Lucjusz Opimiusz wystąpił zbrojnie przeciw Gajuszowi Grakchowi i jego stronnikom. Na terenie miasta doszło do walk, zginęło 3 tys popularów. Gajusz Grakchus nie chcąc wpaść w ręce wrogów kazał zabić się oddanemu niewolnikowi.
Na długo zostały skłócone ze sobą dwie najpotężniejsze grupy klasy panującej – ekwici i nobilowie. Jakkolwiek komisji trzech udało się przeprowadzić reformy w stanie posiadania ager publicus to jednak wydane pod koniec II w nowe ustawy niwelowały skutki reformy Grakchów, uznając prywatną własność przydzielonej ziemi.

Kwestia agrarna nabrała rumieńców na przełomie II i I w po wprowadzeniu w życie reformy wojskowej Mariusza. Przeprowadził on tą reformę w okresie wojen z Cymbrami i Teutonami.

Reforma Mariusza

Dawny system przymusowego poboru do wojska obywateli z cenzusem majątkowym natrafiał na trudności ze względu na zmniejszanie się chłopstwa. Mariusz zaczął przyjmować do wojska proletariat. Armia stała się zawodowa, okres służby miał trwać min 16 lat, żołnierze otrzymywali niewysoki ale regularny żołd. Legion miał być jednostką ciężkiej piechoty całkowicie jednolitą. Jednostką taktyczną stała się kohorta, złożona z 3 manipułów(6 centurii). Legion dzielił się więc na 10 kohort. Liczebność legionu miała obejmować 6200 żołnierzy, dawano znaki bojowe – orzeł którego dzierżył aqulifer, sprawowanie tej funkcji uchodziło za zaszczyt.

Żołnierze zreformowanej armii byli źle płatni a brak zabezpieczenia weteranów na starość był główną słabością nowego systemu. Armia była skłonna do grabieży, ciężko było nad nią zapanować. Stan legionu prawie nigdy nie osiągał założeń taktycznych, obejmował on u schyłku republiki przeciętnie 4 tys. Nawiązała się więź pomiędzy wodzem a żołnierzami. W interesie weteranów Mariusza wystąpił trybun ludowy r 103, 100 L. Appuleius Saturninus. Zamierzał przydzielić weteranom Mariusza tereny w Afryce. Przewidywał też założenie kolonii na Sycylii, w Achai i Macedonii jednak spotkał się z zaciekłym oporem senatu. Przepłacił to życiem.
Wodzowie wspierani przez popularów starali się nadać ziemię weteranom. Lucjusz Korneliusz Sulla rzecznik interesów senatur, zdobywszy w roku 82 przy pomocy armii dyktaturę, musiał postarać się o zaspokojenie żądań swoich żołnierzy. W wyniku skazywania na śmierć przeciwników dzięki konfiskacie ziem Sulla dysponował olbrzymimi obszarami ziemi w Italii, głównie na terenie Etrurii. Mógł zatem nadać działki ziemi licznym rzeszom swoich weteranów. Obdarowywanych miało być ok. 100-120 tys.
Jednak w miejsce rolników działki ziemi objęli żołnierze, sprzedawali oni grunty popadając w zadłużenie.

Część ziem sullowych przejęli jego koledzy. Wzbogaciła się sama rodzina dyktatora, jego żona Metella i pasierb M. Aemilius Scaurus. Olbrzymia fortuna Marka Krassusa też rozrosła się przez to.

Rola polityczna ekwitów na przełomie II i I w.p.n.e

Prawdopodobnie w roku 129 zostało uchwalone plebiscitum reddenorum quorum, które zmuszało senatorów do opuszczenia centurii ekwitów.

W okresie trybunatu Gajusza Grakcha (123) po raz pierwszy ekwici wystąpili jako samodzielna siła polityczna. Zasadnicze znaczenie dla ekwitów miało objęcie trybunałów sądzących sprawy o nadużycia w prowincjach. Ekwici byli również zainteresowani eksploatacją prowincji, na terenie których działali przede wszystkim jako publikanie, bankierzy itp. Interesy tych grup stały jednak nieraz w sprzeczności z interesami senatorskich namiestników i ich otoczenia. Dlatego lex iudiciaria Gajusza Grakcha była tak korzystna dla ekwitów, że dawała im możliwość, wywarcia presji na senat. Niewygodny dla publikanów namiestnik, mógł być oskarżony i skazany przez trybunał ekwicki. Namiestnik zdzierca mógł liczyć na bezkarność jeśli oddał odpowiednią część zysków kwitom. Dzięki lex de provincia Asia Gajusza Grakcha zyskiwali oni monopol na dzierżawę podatków w najbogatszej prowincji Wschodu. Gajusz Grach pragnął uczynić z ekwitów podporę stronnictwa antysenackiego zwanego popularami
Sojusz plebsu wiejskiego i ekwitów utrzymał się jednak tylko do 100 roku. W tym roku konuslem po raz 6 był Gajusz Mariusz, a trybunem ludowym Lucjusz Apulejusz Saturninus. à Wystąpił on z projektami ustaw w interesie proletariatu i plebsu. Zaproponował ustawę na mocy której cena zboża za 1 modius miała być obniżona do 5/6 asa, a także szeroko zakrojona ustawę agrarną zaspokajająca weteranów Mariusza..
Projekty te zostały uchwalone na zgromadzeniu przy udziale weteranów.

Rozgorzała się walka o stanowiska w roku 99. Saturninus starał się o ponowny trybunat a Glaucja o konsulat. Ich radykalny program zniechęcił ekwitów, którzy zaczęli szukać pojednania z nobilitas. Senat nadał nadzwyczajne pełnomocnictwa konsulom, stłumienie zamieszek polecono konsulowi Mariuszowi. Saturninus i Glaucja zostali oblężeni w gmachu kurii, młodzi arystokraci rozebrali dach i zabili ich cegłami.

Skład trybunałów uległ zasadniczej zmianie za rządów Sulli, zostały one ...