Rozwój społeczny – przełomy życiowe ukierunkowujące przebieg socjalizacji człowieka.
Społeczne przełomy życiowe to takie zdarzenia, które zapoczątkowują nową jakość w kontaktach socjalizowanej jednostki z jej społecznym otoczeniem.
I społeczny przełom – Uzgodnienie rytmu własnych ruchów matki i dziecka. Jest ważny dla dalszego procesu socjalizacji, ponieważ dziecko jest przygotowane do koordynacji interakcji, jakie będą zachodziły między nim a matką już po narodzinach. Właśnie dzięki temu matka może z największą intensywnością stymulować zmysły dziecka, może także uspokoić dziecko (np. wykorzystując do tego znany mu rytm swoich ruchów podczas kołysania). Problem koordynacji zachowań w czasie interakcji, chociaż rozpoczyna proces rozwoju społecznego człowieka, odgrywa istotną rolę w przebiegu jego kontaktów społecznych w ciągu całego życia.
II społeczny przełom – Trening czystości.
a) w związku z systematycznym zaspokajaniem potrzeb dziecka przez matkę, wytwarza się między nimi szczególny związek emocjonalny, zwany przywiązaniem
b) przywiązanie chroni dziecko przed lękiem, daje mu poczucie bezpieczeństwa, ale także wprowadza w stan uzależnienia
c) matka wykorzystuje tę sytuację, stawia dziecku wymagania; jednym z pierwszych jest opanowanie czynności wydalniczych
d) dziecko wprowadzone jest tym samym w konflikt związany z wyborem miedzy naturalnym zaspokojeniem potrzeby wydalania (przyjemność, ale jednocześnie zagrożenie utraty związku z matką) a wykonaniem tej czynności zgodnie z oczekiwaniami rodziny (brak przyjemności, ale utrzymanie poczucia bezpieczeństwa
Najistotniejszy jest na tym etapie aspekt zmiany rozwojowej, który dotyczy niezależności dziecka. Dzięki treningowi czystości ma ono możliwość przejęcia kontroli nad jedną funkcją swojego organizmu. Od tego momentu uczy się wykorzystywania możliwości swego ciała w coraz większym zakresie. Co więcej będzie coraz lepiej zdawało sobie sprawę z tego, że każdy postęp w zakresie panowania nad własnymi potrzebami spotka się z aprobatą społeczną.
III społeczny przełom – Zabawa dzieci. Chodzi tu przede wszystkim o zabawę tematyczną (i naśladowczą). Ten rodzaj zabaw stwarza dziecku możliwość wybrania sobie jakiejś osoby, zajęcia we własnej wyobraźni jej miejsca i grania jej roli. Dzięki temu dziecko uczy się lepiej rozumieć inne osoby, uzyskuje większy krytycyzm wobec ich autoprezentacji, potrafi precyzyjniej zdawać sobie sprawę z własnych stanów psychicznych oraz wyjaśnić sobie ich pochodzenie. Bardzo wartościowe są te zabawy, w których dziecko grając rolę innej osoby wchodzi w interakcję z samym sobą (np. „Ja” przypisane lalce). Ma wówczas możliwość spoglądania na siebie z dwóch perspektyw: zewnętrznej perspektywy osoby, której rolę odtwarza i perspektywy wewnętrznej, polegającej na przypominaniu sobie przeżyć z rzeczywiście doświadczanej sytuacji społecznej. Grając wiele różnych ról, uczy się coraz lepiej rozumieć siebie, a także zdawać sobie sprawę z tego, dlaczego inne osoby reagują na jego zachowania w taki a nie inny sposób. Zabawa tematyczna daje dziecku możliwość spojrzenia na siebie oczami innych osób, a to sprzyja przełamaniu egocentryzmu dziecięcego, rozwija decentrację interpersonalną, przyczynia się także do odkrycia świata własnych przeżyć psychicznych.
IV społeczny przełom – Udział w grach. Różnica między zabawą i grą jest taka, że w grach obowiązują zawsze określone zasady, czego nie ma w zabawach. Przystępując do gry dziecko musi nauczyć się obowiązujących w niej reguł, a potem musi też ich przestrzegać. Jeśli bowiem chociaż jeden z uczestników gry złamie obowiązujące w niej zasady, cała gra traci swój sens. Dziecko początkowo nie zdaje sobie z tego sprawy i dąży do zwycięstwa łamiąc obowiązujące reguły. W takiej sytuacji starsze dzieci albo przerywają grę, albo wykluczają z niej w inny sposób niesubordynowanego uczestnika. Potem, gdy dziecko socjalizuje się na tyle aby zrozumieć i przestrzegać obowiązujące zasady, sam będzie pilnował, aby inni, mniej od niego doświadczeni uczestnicy, dostosowali swoje postępowanie do wymagań gry. W tym epizodzie społecznym dochodzi do utworzenia miniaturowej organizacji życia zbiorowego. Tu i tam obowiązują określone normy współdziałania społecznego. Tu i tam stosowane są sankcje za nieprzestrzeganie tych norm. Tu i tam kolektywne działanie traci sens, gdy normy społeczne nie są respektowane. Tak więc gra jest pewnego rodzaju treningiem, przygotowującym dziecko do funkcjonowania w organizacji. Uświadamia mu znaczenie współzależności działań własnych i innych osób w osiąganiu celów grupowych.
V społeczny przełom – Nauka w szkole. Nie występuje zaraz po rozpoczęciu nauki, lecz dopiero w 3 – 4 klasie. Wtedy to właśnie dzieciom – podczas nauczania poszczególnych przedmiotów szkolnych – proponuje się w miarę uporządkowany obraz rzeczywistości. Można wyobrazić sobie, że na dość chaotyczną reprezentację poznawczą rzeczywistości, jaką dotąd posiadało dziecko, nakładane są ramy pojęć abstrakcyjnych, umożliwiających klasyfikowanie roślin, zwierząt, substancji chemicznych, utworów literackich itd. Dziecko w szkole nie tylko zdobywa nową wiedzę, ale przede wszystkim uczy się jej porządkowania według określonych zasad, nie tylko ze względu na widoczne cechy rzeczy, ale także ze względu na właściwości nieobserwowalne, związki przyczynowo – skutkowe, logiczne reguły nadrzędności – podrzędności itd. Zapoznanie się z tymi nowymi możliwościami porządkowania wiedzy, pozwoli dziecku w przyszłości samodzielnie rozbudowywać swoją reprezentację poznawczą rzeczywistości w sposób spójny i logiczny. Pozwoli także samodzielnie wychodzić „poza dostarczone informacje”.
VI społeczny przełom – Pierwsze intymne związki heteroseksualne. Rozwój psychiczny człowieka opiera się na pragnieniu akceptacji i unikaniu odrzucenia ze strony innych ludzi. To co jest przez nich we mnie akceptowane, staram się w sobie rozwijać, i odwrotnie. Erotyka i seks, szczególnie w odniesieniu do dzieci i młodzieży, traktowane są w życiu społecznym jako sprawy wstydliwe i są niechętnie podejmowane w rozmowach przez osoby dorosłe. W takiej sytuacji u dorastających rozpatrywanie siebie pod tym kątem jest usuwane z pola świadomości albo też istnieje w polu uwagi, lecz traktowane jest jako „złe Ja”. Dorastająca młodzież wybiera obiekt pożądania na poziomie tzw. personifikacji imaginacyjnej, czyli kocha obiekt wyidealizowany. Sytuacja zmienia się całkowicie, gdy pojawia się rzeczywista osoba odmiennej płci, z którą wchodzimy w intymny związek. Wówczas mamy możliwość:
a) włączenia usuwanej dotychczas ze świadomości części wiedzy o sobie w całość struktury „Ja”
b) uzyskania akceptacji siebie w tym wymiarze ze strony innej osoby
c) uzyskania pełnej tożsamości płciowej poprzez skonfrontowanie siebie z partnerem.
Ten przełom społeczny może pełnić przede wszystkim funkcję terapeutyczną w stosunku do obu partnerów młodzieńczego związku intymnego. Funkcja ta, dobrze wypełniona, będzie skutkowała w przyszłości pełniejszymi i bardziej pogłębionymi kontaktami interpersonalnymi. Heteroseksualny związek intymny dzięki swej wyjątkowej otwartości wzajemnej partnerów, uczy ich przezwyciężania nieśmiałości, zaufania do ludzi, gotowości do bezinteresownego działania itd. Jednak niewłaściwy wybór partnera może doprowadzić do negatywnych konsekwencji w tworzeniu przyszłych związków intymnych.
VII społeczny przełom – Rodzicielstwo. Zostanie matką lub ojcem jest bardzo istotnym momentem. Osoba, która dotąd była poddana socjalizacji, musi podjąć zadanie socjalizacji innej osoby – własnego dziecka. To dla człowieka całkowicie nowe wyzwanie. Zmusza do krytycznego spojrzenia w przeszłość – na stosowane wobec niego praktyki wychowawcze. Człowiek ocenia je i postanawia wychować swoje dziecko tak samo dobrze lub nawet lepiej. I teraz pojawia się w rozwoju społecznym rzecz najważniejsza: rodzice przejmują odpowiedzialność za przebieg socjalizacji swoich dzieci, ale równocześnie w większym niż dotychczas stopniu stają się odpowiedzialni za własne życie. Uświadamiają sobie fakt, że od ich zdrowia, zarobków, zgodnego współżycia uzależniony jest los dzieci. Ta zmiana perspektywy widzenia własnego życia ma daleko idące konsekwencje społeczne. Można powiedzieć, że zaistniała sytuacja wzbudza u ludzi większą refleksyjność, a to z kolei powoduje, że dalsze życie starają się oni wypełniać w bardziej mądry sposób.
VIII społeczny przełom – Utrata zdrowia w okresie emerytalnym. Człowiek zaczyna obserwować u siebie zmiany w wyglądzie ciała, świadczące o nadchodzącej starości. Wcześniej też odkrywa, że jego sprawność psychiczna zaczyna się wyraźnie pogarszać. Takie konstatacje wywołują często niezadowolenie z tej fazy życia, a także lęk o dalszy przebieg tych procesów. Czasami ta konfrontacja ze stopniowo postępującą degradacją fizyczną, psychiczną i społeczną człowieka owocuje pojawieniem się postawy nihilistycznej, sprzyjającej utracie poczucia sensu własnego istnienia. Bardzo często gwałtowne pogorszenie się stanu zdrowia lub trwała utrata sprawności organizmu działa w sposób paradoksalny. Odkrywamy na przykład, że inni ludzie darzą nas szacunkiem i miłością, udzielają nam wsparcia. W ten sposób odkrywamy to, że nie utraciliśmy jeszcze swojej godności. Konfrontując swój aktualny stan ze stanem wcześniejszym, uczymy się doceniać to, z czego byliśmy dotychczas niezadowoleni, czyli fizjologicznie postępujący proces starzenia się. Pod wpływem krytycznej sytuacji zdrowotnej zaczynamy dbać o swoje zdrowie i racjonalnie organizować czas. Zwracamy szczególną uwagę na wartości transcendentne i przez to także ugruntowujemy w sobie poczucie własnej godności. Ugruntowanie poczucia własnej godności w cierpieniu uznaje się za ostatni etap społecznego rozwoju człowieka.
Chrapciolek