Mitologia grecka
Wstęp.
jedna z mitologii ie., obejmuje kulty i wierzenia Greków, powstałe w procesie nawarstwienia się wierzeń ie. na minojskie, mykeńskie i in. wyobrażenia rel. zastane przez nich na nowych terytoriach na pocz. II tys. p.n.e. M. g. charakteryzuje się różnorodnością i bogactwem mitów, będącym wynikiem połączenia b. wielu lokalnych tradycji i kultów (attyckich, beockich, korynckich, kreteńskich, mykeńskich, tebańskich, tesalskich, trackich i in.), oraz wpływów małoazjatyckich (karyjskich, frygijskich) i orientalnych. Źródłami wiedzy o g. m. są literatura st-gr. od VIII p.n.e., inskrypcje (od XIV p.n.e.) i znaleziska archeologiczne.
Panteon bogów.
Bogami poświadczonymi dla religii wczesnogreckiej są: Diwe (Dzeus), Era (Hera), Diuja (Diwija, Diwia), Posedaono (Posejdon), Drimios i Diwonusojo (Dionizos) - synowie Zeusa, Atena Potinija (Potnia, dosl. 'Pani, Wladczyni'), Enyalios i Pajawo (Pajan) - bóg wojska i lecznictwa, Apaitijo (Hefajstos), Emaa (Hermes Arejas) - znani takze z póLniejszych czasów, i boginie: Posidaeia, Ifimedeia - towarzyszki Posejdona. Nieznane są w póLniejszej religii gr. bóstwa: Perewa (Prejwa) i Mapasa. Po ustaleniu się kultu 12 bogów olimpijskich do panteonu wchodziły następujące bóstwa: Zeus, Hera, Demeter, Hestia, Atena, Artemida, Afrodyta, Apollon, Posejdon, Hades, Hefajstos, Ares, Hermes; wśród nich Zeus, Posejdon, Hades, Hera, Demeter i Hestia należały do pierwszego pokolenia bóstw olimpijskich, a Hefajstos, Dionizos, Hermes, Apollon, Atena, Ares, Afrodyta, Artemida i in. do drugiego pokolenia. Pomniejszymi bóstwami tego panteonu były córki Zeusa i Hery: Hebe i Ejlejtyja i pozostałe pomniejsze bóstwa. Do pokolenia starszych bogów zaliczani byli: Tytani i Tytanidy, w tym Prometeusz, Epimeteusz, Tetyda, Hyperion, Kronos i Rea.
W panteonie gr. istotne miejsce zajmowały bóstwa - personifikacje pojęć abstrakcyjnych i zjawisk przyrody, przy czym naczelne miejsce przysługiwało tu Uranosowi - personifikacja nieba i Ge (Gai) - uosobienie płodności i macierzyńskości, jednocześnie bogini-Ziemia. Okeanos 'Ocean/Rzeka' - bóg wody personifikował jej życiodajne siły. Personifikacje ciał niebieskich: Helios 'Słonce', Selene 'Księżyc', Eos (Heos) 'Jutrzenka'; zjawisk przyrody: Iris (Iryda) 'Tecza', i żywiołów: Euros 'Wiatr łagodny', Kakios-Lips 'Bóg porywistego wiatru', Notos 'Bóg ciepłego wiatru', Skiron i Zefir. Hemera była dniem i światłem dziennym, Nyks 'Noc' uosabiał ciemność nocy, Ereb był bogiem ciemności, a Chaos był stanem istniejącym przed powstaniem świata, personifikował pustkę. Chronos był personifikacją czasu. Giganci byli wcieleniami nieujarzmionych i niebezpiecznych sil przyrody, pokonanymi przez bogów olimpijskich dziećmi Uranosa i Gai. Personifikacje zw. z losem i życiem człowieka: Hypnos 'Sen', Thanatos 'Śmierc', Morfeusz 'sen'; Mojry (Moirai), opiekunki losu ludzkiego: Kloto (Prządka), Lachesis (Los) i Atropos (Nieublagana); każdy miał swoją własną Mojre, i swoją własną Kere - indywidualną boginie śmierci. Tyche 'Przypadek/Los', bogini sprawiedliwości Astrea (Astraia), córka Zeusa i Temidy; Nemezis / Nemesis 'Gniew bogów i kara'; Ananke - personifikacja konieczności podporządkowania się przeznaczeniu. Hebe 'Młodość' - uosabiała wieczną młodość Zeusa i Hery, Eros - miłość; Plutos/Ploutos - bogactwo, Hygeja - zdrowie. Niektóre pomniejsze bóstwa specjalizowały się w opiece nad dziedzinami działalności człowieka i etapami jego życia: Ejletyja opiekowała się rodzącymi kobietami, Muzy - nauką i sztuką, Hymenajos - obrzędami weselnymi (porywał pannę młodą do domu męża), Hymen opiekował się nowożeńcami, Talasios - małżeństwem (malzenstwo nazywano 'służba u T.'). Persefona opiekowała się wegetacją i zmarłymi w zaświatach, Charon - demon-przewozil dusze zmarłych w Hadesie. Duzą grupę stanowiły bóstwa-personifikacje pojęć, np. Charyty (dosl 'Wdzieki') - personifikacje wdzięku i uroków życia oraz przyrody, córki Zeusa i Eurynome: Eufrozyne (Radość), Aglaja (Piękność) i Talia (Kwitnąca); Erynie: Alekto (Gniew), Tysyfone (Zemsta), Megera (Nienawiść); Gorgony: Steno (Przemoc), Euryale (Szerokowladna), Meduza (Groza); Graje: Deino (Strach), Pefredo (Osa), Enyo (Przerażenie); Hory (Pory roku): Eirene (Pokój), Eunomia (Praworządnośc), Dike (Sprawiedliwośc) były bóstwami ładu w przyrodzie i społeczeństwie. Sofrozyne była uosobieniem rozsądku i rozwagi; Dejmos (dosl. 'trwoga') i Fobos ('strach') były pojęciami z kręgu Aresa; Eris - uosobienie waśni i niezgody; Ate - uosobienie błędu, lekkomyślności i omylności, córka Zeusa i Eris, znajdujące się w jej kręgu Litai (dosl. 'błagania') łagodziły skutki jej działania; Autolikos / Autolykos uosabiał chytrość i przebiegłość, patronował złodziejom (był zresztą synem Hermesa); Apate - personifikacja zwodniczości, Mania 'szal', Momos/Momus 'ironia, sarkazm'; Nike 'zwycięstwo', Agon personifikujący zawody, Kajros - 'stosowna chwila do podjęcia czynności' był bóstwem z kręgu Hermesa.
Mity
Według wyobrażeń kosmogonicznych m. g., pierwszy bóg Uranos powstał z Gai (Ziemi) lub z Akmona (tj. Kamienia). Po nim następują rządy jego syna Kronosa, który zdetronizował ojca przy użyciu żelaznego sierpu; tym samym sierpem został później strącony przez Zeusa, swojego najmłodszego syna. Kiedy Kronos poślubił Ree, zostało przepowiedziane ze jeden z jego synów pozbawi go tronu. Dlatego połykał co roku swoje dzieci: Hestie, Demeter, Here, Hadesa i Posejdona, jednak zamiast Zeusa dostał do połknięcia zawinięty w pieluszki kamień. Od Rei zabrali małego Zeusa kureci, którzy ukrywali go przed Kronosem na Krecie. Gdy Zeus dorósł, uratował swoje rodzeństwo i wspólnie z nim pokonał Kronosa. Zeus musiał wkrótce stawić czoła Tyfonowi - weżoksztaltnemu potworowi, którego zrodziła Gaja. Tyfonowi udało się początkowo obezwładnić Zeusa (zabrał mu sierp i odciął mięśnie nóg i ramion, a potem ukrył je w jaskini). Na pomoc Zeusowi przybyli jednak Hermes i Pan, i Zeus stanął ponownie do walki, powożąc rydwanem zaprzężonym w skrzydlate konie ścigał Tyfona piorunami, aż dopadł go na Sycylii i przywalił Etną.
Przykładem mitu teogonicznego jest opowieść o narodzinach Ateny. Zeus zapalał uczuciem do tytanki Metydy, którą oszczędzono po tytanomachii, i mimo ze uciekała przed nim przybierając rożne kształty, schwytał ją i Metyda zaszła w ciąże. Kiedy jednak dowiedział się ze potomek Metydy pozbawi go tronu, zwabił ją i połknął; Atena urodziła się z jego głowy w chwili, gdy przechadzał się nad jeziorem Triton. Hermes wezwał Hefajstosa, by ten młotem zrobił w głowie Zeusa otwór - w ten sposób Atena wyskoczyła z niej w pełnym uzbrojeniu.
W m. g. ludzie powstali według rozbieżnych wersji z ziemi, która urodziła pierwszych ludzi jak najlepszy ze swych owoców; albo pierwszego człowieka z gliny ulepił Tytan Prometeusz. Według tej pierwszej wersji, pierwszy człowiek nazywał się Alalkomeneus. Według wyobrażeń o pośmiertnych losach ludzi, każdą dusza po śmierci udawała się daleko na zachód i zstępowała do Tartaru, przechodząc przez wejście w gaju czarnych topoli nad rzeką Okeanos. Wręczała Charonowi - przewoźnikowi obola i brała się do wiosłowania. Na miejscu może trafić na Łąki Asfodelowe albo do Erebu. Szczęśliwcom udaje się dostać do Elizjum (Pola Elizejskie) lub nawet na Wyspy Szczęśliwe.
MarekMaly