Charakterystyka zaburzeń mowy u osób upośledzonych umysłowo(1).pdf

Charakterystyka zaburzeń mowy osób upośledzonych

umysłowo

Strona główna > Zaburzenia mowy > Rozpoznanie i terapia

Upośledzenie umysłowe oznacza stan obniżonej sprawności intelektualnej, który powstaje w okresie rozwojowym i związany jest z zaburzeniami

procesu dojrzewania, uczenia się i przystosowania. Z. Tarkowski podkreśla, że upośledzenie umysłowe nie jest chorobą, lecz stanem. Na podstawie

ilorazu inteligencji upośledzenie umysłowe dzieli się na: głębokie (I.I. 0‐19 ); znaczne ( I.I. 20‐35 ); umiarkowane ( I.I.36‐51 ); lekkie ( I.I.52‐67 ).

Jednak podstawowe kryterium ustalania niedorozwoju umysłowego stanowi nie inteligencja, lecz przystosowanie społeczne.

Wraz z pogłębieniem się upośledzenia umysłowego rośnie liczba osób z zaburzeniami mowy. Ocenia się, że zaburzenia mowy występują u około 50%

dzieci lekko upośledzonych umysłowo, u 70% umiarkowanie i znacznie upośledzonych, oraz u 90‐100% dzieci z głębokim upośledzeniem umysłowym

(za: Tarkowski Z.).

Upośledzenie umysłowe to stan głębokich i rozległych zaburzeń sprawności orientacyjno‐poznawczych oraz zdolności przystosowania społecznego,

którym towarzyszą zaburzenia motoryki, a często także odchylenia od stanu fizycznego. Zatem psychika dziecka i jego rozwój umysłowy są silnie

połączone z jego motoryką i mają istotny związek z rozwojem mowy. Związek pomiędzy inteligencją a mową jest tak wyraźny, iż często twierdzi się,

że mowa dziecka jest najlepszym wskaźnikiem poziomu jego inteligencji . Odnosi się to nie tylko do początków mowy i poziomu inteligencji we

wczesnych latach, ale także do zakresu słownika w różnych okresach życia.

Badania dzieci upośledzonych umysłowo dowodzą, że tylko jedna trzecia wykazuje normalny poziom rozwoju mowy. Wszystkie dzieci upośledzone

umysłowo są jednocześnie opóźnione w rozwoju mowy, ale tylko niektóre dzieci opóźnione w rozwoju mowy są upośledzone umysłowo. Dzieje się tak

dlatego, gdyż opóźnienie językowe jest uzależnione od kilku podstawowych czynników, do których zalicza się:

upośledzenie umysłowe,

niedosłuch i głuchotę,

autyzm i inne zaburzenia psychiczne,

mózgowe porażenie dziecięce i inne zaburzenia neurologiczne,

opóźnienie w dojrzewaniu fizjologicznym,

skrajne zaniedbanie środowiskowe.

Zanim więc przypiszemy upośledzeniu umysłowemu odpowiedzialność za opóźniony rozwój mowy, należy wyeliminować pozostałe czynniki powodujące

owo opóźnienie.

Liczne badania potwierdzają prawidłowość, że im niższy poziom inteligencji tym mniejsza sprawność komunikacyjna dziecka; im głębszy deficyt

umysłowy, tym większe upośledzenie myślenia abstrakcyjnego i opóźnienie rozwoju mowy. Zdaniem Tarkowskiego, o sprawności komunikowania się

osób upośledzonych umysłowo nie decyduje tylko stopień upośledzenia, ale wiele czynników pozaintelektualnych , takich jak: motywacja, lęk

komunikacyjny, nastawienie otoczenia, a także wychowanie językowe i osobowość . To one mają bardzo ważne znaczenie w potocznej, codziennej

komunikacji słownej. Odpowiednio kształcone i stymulowane dzieci, zwłaszcza lekko upośledzone umysłowo, stają się pełnosprawnymi użytkownikami

języka potocznego mówionego i choć nie ułatwia on kariery szkolnej, to jest zupełnie wystarczający w codziennej komunikacji werbalnej.

W przypadku upośledzenia umysłowego również etiologia ma znaczący wpływ na frekwencję zaburzeń mowy . Występują one częściej u dzieci

z zespołem Downa i dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym niż u dzieci lekko upośledzonych zaniedbanych pedagogicznie. Z wiekiem częstość

występowania zaburzeń mowy u upośledzonych umysłowo obniża się. Odsetek tych zaburzeń jest szczególnie wysoki w okresie przedszkolnym

i wczesnoszkolnym, później stopniowo zmniejsza się, co jest prawdopodobnie efektem dojrzewania, uczenia się i terapii logopedycznej. Jednak

u znaczącej liczby upośledzonych umysłowo zaburzenia mowy nie ustępują. Aby mówić, trzeba przecież osiągnąć pewien minimalny poziom rozwoju

umysłowego. Trwa dyskusja nad ustaleniem tego minimum. Jedni autorzy przyjmują, że osiągnięcie 18‐24 miesiąca rozwoju intelektualnego jest

niezbędne, by dziecko upośledzone umysłowo zaczęło mówić, inni zaś obniżają ten poziom do 14 miesięcy. Jednakże jednostki głęboko upośledzone

umysłowo, które nie są zdolne osiągnąć tego poziomu, nie zaczną mówić nigdy, a będą jedynie zdolne do wokalizy. Takim dzieciom warto

zaproponować inne formy wspomagające komunikację. Opisuję je w dziale Komunikacja alternatywna . Nowsze badania ujawniają, ze ubogi zasób słów

i słabe opanowanie struktur składniowych wcale nie jest równoznaczne z niemożnością porozumienia się. Mimo znacznych zaburzeń artykulacji, słabo

opanowanej gramatyki i niewielkiego słownika dzieci opóźnione potrafią nawiązać i utrzymać dialog z innymi ludźmi: członkami rodziny

i nieznajomymi.

W symptomatologii stopni upośledzenia umysłowego J. Kostrzewski wyróżnia zakresy rozwoju mowy odnośnie do poszczególnych poziomów rozwoju

psychoruchowego dziecka. A zatem, u dzieci upośledzonych w stopniu lekkim obserwuje się opóźniony rozwój mowy, tj. pojawienie się pojedynczych

wyrazów do 3 roku życia, zdań w 5‐6 roku życia oraz trudności z wypowiadaniem myśli i formułowaniem wypowiedzi. A ponadto: agramatyzmy, częste

wady wymowy i bigi zasób słownictwa. Natomiast u dzieci upośledzonych w stopniu umiarkowanym obserwuje się już znacznie opóźniony rozwój mowy,

tj. wypowiadanie pojedynczych wyrazów ok. 5 roku życia, a zdań ok. 7 roku życia oraz używanie tylko prostych zdań przy licznych agramatyzmach.

Wymowa tych dzieci jest wadliwa i niewyraźna przy ograniczonym zasobie słownictwa i braku pojęć abstrakcyjnych. W kolejnej grupie dzieci

upośledzonych w stopniu znacznym obserwuje się głębokie opóźnienie rozwoju mowy, czyli wypowiedzi tylko monosylabiczne lub jednowyrazowe.

Sporadyczne obserwuje się użycie zdań prostych. Natomiast nie rozwija się umiejętność odmiany przez przypadki. Wymowa ich jest bełkotliwa przy

minimalnym zasobie słownictwa. Na ostatnim już poziomie upośledzenia umysłowego w stopniu głębokim obserwuje się mowę niewykształconą

a dziecko opanowuje tylko 2‐3 wyrazy i rozumie kilka prostych poleceń. Jednak niezależnie od stopnia upośledzenia umysłowego, dzieci nim obciążone

opanowują ograniczony kod językowy , a rozmiar tego ograniczenia zależy od głębokości tego upośledzenia. Dlatego też wszystkie dzieci upośledzone

umysłowo są jednocześnie opóźnione w rozwoju mowy a towarzyszące im mniej lub bardziej nasilone zaburzenia mowy określane są mianem dyslogii .

Na uwagę zasługuje przede wszystkim rozstęp między okresem wyrazu a zdania u osób upośledzonych umysłowo. Im przerwa między samodzielnym

tworzeniem słów a budowaniem zdań jest dłuższa, tym z reguły głębsze jest upośledzenie umysłowe.

Kostrzewski J. (1966) wykazał, iż znacznie i umiarkowanie upośledzeni umysłowo mongoloidzi zaczęli gaworzyć między 7 miesiącem a 6 rokiem życia,

a pierwsze słowa pojawiły się u nich między 2 a 10 rokiem życia, zaś Kuzniecowa W. (1976) w wyniku swoich badań nad dziećmi lekko upośledzonymi

Kostrzewski J. (1966) wykazał, iż znacznie i umiarkowanie upośledzeni umysłowo mongoloidzi zaczęli gaworzyć między 7 miesiącem a 6 rokiem życia,

a pierwsze słowa pojawiły się u nich między 2 a 10 rokiem życia, zaś Kuzniecowa W. (1976) w wyniku swoich badań nad dziećmi lekko upośledzonymi

umysłowo, stwierdziła, iż w 1 roku życia gaworzyła prawie połowa badanych, a pozostali zaczynali gaworzyć między 1 a 2 rokiem życia. Wszyscy

wypowiadali pierwsze słowa po 1 roku życia, najczęściej między 2 a 5 rokiem życia. Badane dzieci zbudowały pierwsze frazy po ukończeniu 3 lat życia.

Rozwój mowy dziecka normalnego następuje niezwykle szybko, z niezwykłą łatwością i bez specjalnej pomocy ze strony otoczenia. Prawidłowo

rozwijający się 4‐latek jest sprawnym użytkownikiem języka. Natomiast jego upośledzony rówieśnik albo jeszcze milczy, albo z trudnością tworzy

nieliczne wyrazy i buduje nieporadne zdania. To świadczy o rozmiarze opóźnienia rozwoju mowy, które w ontogenezie zostanie zniwelowane częściowo,

albo wcale.

Badania nad strukturą wypowiedzi upośledzonych umysłowo w różnym wieku można podsumować następująco:

Słownictwo osób z upośledzeniem umysłowym jest zdecydowanie uboższe niż słownik osób z normą intelektualną.

Osoby upośledzone umysłowo budują krótsze wypowiedzi niż osoby z normą intelektualną. Wraz z pogłębianiem się niedorozwoju ulega skracaniu

długość wypowiedzi.

Słownictwo osób niedorozwiniętych umysłowo jest zdecydowanie uboższe niż słownik jednostek normalnych. Jednostki niedorozwinięte posługują

się przede wszystkim rzeczownikami i czasownikami, podobnie jak osoby normalne, ale zdecydowanie rzadziej używają przymiotników,

przysłówków, zaimków, liczebników, spójników, przyimków. Ich słownik jest konkretny, rzadko występują w nim określenia abstrakcyjne. Wraz

z pogłębianiem się upośledzenia słownik ubożeje.

W wypowiedziach osób upośledzonych umysłowo dominują zdania proste i niekompletne. Jeśli budują one zdania złożone, to głównie współrzędne

łączne lub przeciwstawne. Wypowiedzi formułują przeważnie w czasie teraźniejszym, rzadziej przeszłym, a sporadycznie przyszłym. Wraz

z pogłębianiem się upośledzenia struktura wypowiedzi wyraźnie ubożeje.

Dzieci lekko upośledzone umysłowo budują prawie 3‐krotnie więcej zdań z błędami składniowymi niż dzieci z normą umysłową. Błędy te występują

częściej w zdaniach złożonych niż pojedynczych. Ich charakter jest jednak jednakowy u dzieci lekko upośledzonych i normalnych. Błędy te polegają

na braku koordynacji form gramatycznych oraz na braku niezbędnych lub nadmiarze zbędnych elementów w zdaniach. Z wiekiem liczba błędów

składniowych spada.

U niektórych głęboko upośledzonych umysłowo występuje agramatyzm, czyli zupełny brak reguł gramatycznych umożliwiających formułowanie

wypowiedzi słownych. Dysgramatyzm upośledzonych umysłowo wynika z niezdolności do opanowania skomplikowanych reguł gramatycznych, które

wymaga odpowiedniego poziomu umysłowego. Im głębszy jest niedorozwój, tym trudniejsza do opanowania gramatyka.

Mimo że rozwój języka jest u osób niedorozwiniętych umysłowo opóźniony w różnym stopniu, nie oznacza to, że są oni pozbawieni umiejętności

komunikowania się werbalnego i niewerbalnego. Jednakże dzieci upośledzone umysłowo często przedkładają komunikację niewerbalną nad

werbalna, gdyż ta pierwsza jest dla nich łatwiejsza, a dla otoczenia wygodniejsza.

U wielu upośledzonych umysłowo przez długi czas brak jest tzw. gotowości komunikacyjnej. Preferują oni raczej krzyk i inne formy niewerbalnych

apeli Uśmiech społeczny dziecka jest ważnym sygnałem „budzenia się” gotowości do porozumiewania się, pojawiającym się w 3 miesiącu życia.

Z wiekiem ich umiejętność porozumiewania się zwiększa się, ale opanowanie podstaw języka wcale nie jest okresem przełomowym. Motywacja do

posługiwania się nim jest długo ograniczona.

Na prawidłowy rozwój osobowości dziecka ogromny wpływ ma kształcenie mówienia tj. umiejętności komunikowania się za pomocą przekazu

werbalnego. Na bazie materiału językowego dziecko konkretyzuje wytwory i przebiegi swoich myśli, uczuć i pragnień. Sprawność mówienia konieczna

jest do nabywania nowej wiedzy i prawidłowego funkcjonowania w najrozmaitszych sytuacjach życia codziennego. Bez kontaktu językowego z innymi

ludźmi nie jest możliwe osiągnięcie przez człowieka pełni rozwoju intelektualnego i emocjonalnego. Dzieci, u których opanowanie mowy jest z powodu

różnych przyczyn zaburzone, przejawiają także, w mniejszym lub większym stopniu trudności w społecznym przystosowaniu się, które

to przystosowanie się jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania jednostki.

Panuje przekonanie, że zaburzenia mowy występują częściej u dzieci przebywających w instytucjach wychowawczych niż u dzieci pozostających

w rodzinnym domu. Można wskazać kilka przyczyn tej sytuacji, a mianowicie:

umieszczenie w zakładzie powoduje ograniczenie komunikacji międzyludzkiej;

brak bezpośredniego modelu do naśladowania językowego;

reakcje interpersonalne ulegają ograniczeniu;

stymulacja werbalna jest ograniczona, wychowawcy i nauczyciele mają skłonność komunikowania się z grupą, a nie z konkretną osobą;

brak jest atmosfery zacisza domowego;

osoby upośledzone umysłowo niezbyt chętnie porozumiewają się z sobą.

Ogólnie rzecz biorąc, zaburzenia mowy występują kilkakrotnie częściej u upośledzonych umysłowo niż w normalnej populacji. Frekwencja

poszczególnych rodzajów zaburzeń mowy towarzyszących niedorozwojowi umysłowemu jest dość charakterystyczna. Opóźniony rozwój mowy występuje

tu obligatoryjnie. Jest on z reguły:

globalny , gdyż obejmuje wszystkie rodzaje sprawności językowych, tzn. rozumienie oraz językową sprawność systemową, społeczną, sytuacyjną

i pragmatyczną;

równomierny lub nierównomierny w zależności od tego, czy opóźnienie rozwoju wymienionych sprawności jest podobne, czy też zróżnicowane.

Owemu opóźnionemu rozwojowi mowy towarzyszą najczęściej: dyslalia, dyzartria, dysgramatyzm, zaburzenia głosu i słuchu, jąkanie i giełkot.

Dysgramatyzm i ubogi słownik upośledzonych umysłowo świadczy o ich niskiej językowej sprawności systemowej, czyli o niskiej kompetencji

lingwistycznej. Budują oni zdania niepoprawne pod względem gramatycznym lub semantycznym oraz nie zauważają i nie korygują błędów. Są mało

wrażliwi na poprawianie.

Zaburzenia głosu i słuchu występują stosunkowo często wśród osób dotkniętych upośledzeniem umysłowym, szczególnie w stopniach głębszych.

Bardzo trudno jest zdiagnozować dziecko niedorozwinięte umysłowo z zaburzonym słuchem, gdyż najczęściej nie rozumie ono instrukcji badania.

Niepłynność mówienia jest również zjawiskiem często notowanym w populacji upośledzonych umysłowo. Niestety wciąż trwa spór o to, czy u osób

upośledzonych owa niepłynność jest jąkaniem czy giełkotem. Mitrynowicz twierdzi, że u upośledzonych umysłowo występuje zarówno jąkanie

organiczne, jak i jąkanie czynnościowe. Jej zdaniem, współwystępowanie jąkania organicznego i niedorozwoju umysłowego jest dowodem rozległych

upośledzonych owa niepłynność jest jąkaniem czy giełkotem. Mitrynowicz twierdzi, że u upośledzonych umysłowo występuje zarówno jąkanie

organiczne, jak i jąkanie czynnościowe. Jej zdaniem, współwystępowanie jąkania organicznego i niedorozwoju umysłowego jest dowodem rozległych

zmian w mózgu, obejmujących miedzy innymi obszar jąder podkorowych. Schlanger i Gottsleban ustalili, że w populacji jąkających się upośledzonych

umysłowo było 48% osób z zespołem Downa, 18% jednostek z zespołami organicznymi. Inni autorzy sądzą, że w przypadku dzieci z zespołem Downa

mamy raczej do czynienia z giełkotem , a wśród dzieci lekko upośledzonych umysłowo, nie będących mongoloidami, występuje przeważnie jąkanie .

Pierwsze jego objawy pojawiają się między 3 a 4 rokiem życia, a więc niemal w pierwszych wypowiedziach dzieci lekko upośledzonych. Dalszy rozwój

jąkania przebiega w tej grupie według tych samych praw, co w populacji przeciętnej (za: Chapman i Cooper).

Opóźniony rozwój mowy (ORM) a upośledzenie umysłowe

Opóźniony rozwój mowy (ORM) jest ściśle skorelowany z głębokością opóźnienia umysłowego. Na tle opóźnionego rozwoju mowy (ORM) towarzyszącego

opóźnieniu umysłowemu, pojawiają się różne zaburzenia mowy. Spradlin J. (1963), ustalił, iż zaburzenia te ma:

od 57 do 75 % osób upośledzonych umysłowo, objętych opieką specjalistyczną w szkołach specjalnych;

od 75 do 85% głębiej upośledzonych dzieci uczęszczających do szkół życia;

od 8 do 26% lekko upośledzonych dzieci z klas specjalnych w szkołach masowych.

Ze względu na znajomość etiologii ORM dzielimy na:

samoistny opóźniony rozwój mowy: dzieci później zaczynają mówić, a dalszy rozwój ich mowy przebiega z pewnymi trudnościami. Do tej grupy

należą przypadki opóźnienia rozwoju mowy czynnej, występujące przy prawidłowym słuchu, dobrym rozumieniu wypowiedzi oraz przy normalnym

poziomie rozwoju umysłowego. Niektórzy autorzy traktują ten zespół jako przejaw dolnej granicy prawidłowego rozwoju mowy).

niesamoistny opóźniony rozwój mowy: towarzyszy upośledzeniu umysłowemu, afazji, dyzartrii, dyslalii, jąkaniu, niedosłuchowi, mózgowemu

porażeniu dziecięcemu, autyzmowi.

Ze względu na rozległość opóźniony rozwój mowy (ORM) dzielimy na:

globalny (rozumienie + mówienie)

parcjalny , który dotyczy wybiórczo:

rozumienia (stosunków przestrzenno‐czasowych, relacji gramatyczno‐logicznych, wyrazów, zdań, dłuższych wypowiedzi).

mówienia (słownictwa czynnego, struktur gramatycznych, wymowy).

porozumiewania się (językowej sprawności sytuacyjnej, społecznej, pragmatycznej).

Ze względu na głębokość ORM dzielimy na: głęboki, znaczny, umiarkowany i lekki.

Opóźniony rozwój mowy jest cechą opóźnienia umysłowego. Te zespolone opóźnienia są często sprzężone z różnymi zaburzeniami mowy i zachowania.

Z tego wynikają następujące kombinacje: opóźniony rozwój umysłowy + opóźniony rozwój mowy + zaburzenia mowy + zaburzenia zachowania .

Rozpatrując patogenezę upośledzenia umysłowego i zaburzeń mowy można wyróżnić następujące relacje:

zaburzenia mowy i upośledzenie umysłowe mają wspólną etiologię

zaburzenia mowy i upośledzenie umysłowe mają różną etiologię

upośledzenie umysłowe jest przyczyną zaburzeń mowy

zaburzenia mowy stanowią przyczynę upośledzenia umysłowego.

W porównaniu z dziećmi normalnie rozwijającymi się występuje u nich więcej zaburzeń mowy, są one często sprzężone ze sobą (wielorakie) i mają nie

zawsze jasną etiologię.

Podstawowym sygnałem upośledzenia umysłowego jest właśnie opóźniony rozwój mowy.

U dzieci upośledzonych umysłowo ma on równomierny lub nierównomierny charakter. Dotyczyć więc może wszystkich sfer słownej działalności,

czyli potrzeby kontaktu słownego, programowania, realizacji, kontroli słownego aktu oraz porównywania rezultatu z wcześniejszym planem,

a przejawia się to w anormalnym i opóźnionym rozwoju fonologicznego, morfologicznego, syntaktycznego, semantycznego poziomu języka .

Zaburzenia poziomu fonologicznego i morfologicznego

U dzieci lekko upośledzonych umysłowo stwierdza takie same wady wymowy, co u dzieci o prawidłowym rozwoju umysłowym, ale są one bardziej

złożone, nawarstwione i występują częściej. Jest to związane między innymi z nieprawidłowym funkcjonowaniem aparatu artykulacyjnego,

fonacyjnego, oddechowego oraz brakiem koordynacji w pracy tych trzech aparatów. Następstwem tego jest błędna artykulacja głosek, dotycząca

najbardziej złożonych artykulacyjnie głosek, tj.: r, sz, ż, cz, dż. Głoski te mogą być zamieniane (substytucja), opuszczane (elizja) lub zniekształcane

(deformacja). Do najczęstszych wad wymowy należą:

Sygmatyzm ‐ nieprawidłowa artykulacja głosek: s, z, c, dz, ś, ź, ć, dź, sz, ż, cz, dż; w tym najczęściej spotykany był sygmatyzm międzyzębowy

(60% badanych dzieci) ściśle związany z infantylnym połykaniem (u wszystkich badanych dzieci) oraz z wadami zgryzu (również częstymi wśród

tych dzieci), oraz parasygmatyzm (u wszystkich uczniów rozpoczynających naukę w pierwszej klasie szkoły specjalnej).

Rotacyzm (reranie) ‐ nieprawidłowa artykulacja głoski: r, najczęściej pararotacyzm związany bezpośrednio z opóźnionym rozwojem mowy.

Głoska „r” w ontogenezie pojawia się najpóźniej, wcześniej często bywa zastępowana głoską „l”"), głoska „r”” bywa również zamienianą

i wadliwie artykułowaną głoską. W grupie badanych dzieci tylko u jednego ucznia stwierdzono rotacyzm uwularny.

Mowa bezdźwięczna ‐ bezdźwięczna realizacja głosek dźwięcznych. Tę wadę wymowy zauważono u 30% badanych dzieci.

kappacyzm ‐ nieprawidłowa realizacja głoski „k” ‐ 15% badanych uczniów.

gammacyzm ‐ nieprawidłowa realizacja głoski „g” ‐ 15% badanych uczniów.

Zaburzenia poziomu semantycznego

Zasób używanych i rozumianych słów, zwrotów, poleceń przez dzieci z upośledzeniem umysłowym jest bardzo ubogi. Obserwuje się niewłaściwe

używanie nazw do określania przedmiotów, osób, zjawisk.

Dzieci upośledzone mają o wiele większe trudności w aktualizacji słownika niż sprawni umysłowo rówieśnicy, a słownik czynny o wiele uboższy od

biernego. Zauważa się nie sformułowanie struktury słowa, naruszenie procesów organizacji pól semantycznych. Dzieci rozpoczynające naukę

w pierwszej klasie w większości nie znają nazw otaczających ich przedmiotów, przede wszystkim części tych przedmiotów itp. okładka, strona, rama.

Podstawę ich słownika (leksykonu) stanowią przede wszystkim rzeczowniki mające konkretne znaczenie, brak jest słów uogólniających itp. meble,

pojazdy, owoce, odzież. W aktywnym słowniku dzieci upośledzonych umysłowo brakuje czasowników oznaczających sposoby poruszania się zwierząt

itp. skacze, lata, pełza. Dzieci upośledzone umysłowo używają bardzo małą ilość słów oznaczających cechy przedmiotu itp. kolor, wielkość, kształt,

smak, zapach. Słowa o przeciwstawnym znaczeniu (antonimy) stosują bardzo rzadko. Równie rzadko używają przymiotników oznaczających wady

i zalety ludzi. W wypowiedziach tych dzieci nie słyszy się prawie przysłówków ‐ tam, tu, potem. Zauważa się niewłaściwe używanie słów ‐

charakterystyczne są zmiany słów mających „rozpływające się” znaczenie (skacze, pełza ‐ „idzie”, gruby, wysoki ‐ „duży”). Obserwuje się także

zmieszanie słów z jednej rodziny, i tak słowem bluzka dzieci nazywają: podkoszulkę, bluzkę, blezer czy sweter.

Dzieci upośledzone zdecydowanie łatwiej zauważają podobieństwa przedmiotów niż różnice . Słownik bierny tych dzieci jest bogatszy niż czynny,

ale trudno jest go aktualizować. Często dla uzyskania odpowiedniego słowa potrzebne są pytania naprowadzające. Obserwuje się zwolnione tempo

formułowania i jakościowe różnice w strukturze znaczenia słów, przez dłuższy czas dominuje konkretne odniesienie znaczenia słowa, kiedy słowo

oznacza tylko konkretny przedmiot.

W mowie dzieci upośledzonych umysłowo znacznie częściej niż u ich rówieśników z normą intelektualną spotykamy się z zaburzeniami w budowie

słów . Jest to najczęściej przestawienie głosek sąsiadujących ze sobą sylab (kula ‐ „luka”) ‐ samogłoski zostają na swoim miejscu, przestawieniu

ulegają tylko spółgłoski.

Zaburzenia sylabowej struktury na poziomie słowa przejawiają się w opuszczaniu sylab (telewizor ‐ „telezor”, „lewizor”), dotyczy to najczęściej

początkowej lub środkowej sylaby. Najczęściej te nieprawidłowości obserwujemy w słowach złożonych z 3‐5 sylab i w słowach, w których występują

zbiegi spółgłosek. Zaburzenia sylabowej i głoskowej struktury słowa występowały w mniejszym lub większym stopniu u wszystkich badanych dzieci.

W 30% badanych mowa była prawie niezrozumiała dla otoczenia, w pozostałych przypadkach nieprawidłowości te były rzadziej spotykane, np. u jednego

ucznia zauważono uproszczenia grup spółgłoskowych.

Mowa dzieci była często monotonna, mało wyrazista, pozbawiona emocji. Tempo mowy ulegało zwolnieniu lub przyśpieszeniu. Głos: cichy, słaby,

pozbawiony modulacji lub na odwrót ‐ głośny, ostry, krzykliwy.

Zaburzenia poziomu syntaktycznego

W wypowiedziach dzieci upośledzonych umysłowo zaburzona jest poprawność gramatyczna wypowiedzi, co przejawia się w licznych agramatyzmach,

trudnościach podczas wypełniania zadań wymagających znajomości reguł gramatycznych. Nieprawidłowości zauważa się podczas odmieniania

rzeczowników przez przypadki, czasowników przez osoby, w zakresie używania liczby pojedynczej i mnogiej, rodzaju męskiego i żeńskiego, czasu

przeszłego, teraźniejszego, przyszłego, trybu przypuszczającego. W porównaniu z innymi dziećmi, dzieci lekko upośledzone używały najmniej

przymiotników (stanowiących jedną z najbardziej abstrakcyjnych części mowy) i dokonywały najmniej dokładnej zamiany rzeczowników na

przymiotniki. Popełniały najwięcej błędów podczas konstruowania zdań. Miały największe trudności w poprawnym lokalizowaniu przymiotników,

w związkach syntagmatycznych i paradygmatycznych. Wykazywały najniższą kontrolę gramatyczną poprawności produkowanych wypowiedzi.

Dzieci porozumiewają się najczęściej za pomocą zdania prostego, albo zdań z prostym dopełnieniem (np. Pani zrywa kwiaty. Dzieci idą do szkoły.).

W samodzielnej mowie posługują najczęściej fragmentarycznymi zdaniami opuszczając podmiot i orzeczenie (np. Łowi ryby. Rzucił. Pobiegł. W łódce

siedzi.).

Charakterystyczne dla dzieci lekko upośledzonych umysłowo w wieku przedszkolnym jest nieukształtowane się w pełni etapów programowania

wewnętrznego i strukturalizacji gramatycznej wypowiedzi słownej. W mowie dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym występują objawy

agramatyzmu typu: błędy w związku zgody i rzędu, opuszczenie lub zbyteczność elementów w zdaniu, niepoprawne określenie formy czasownika.

Zaobserwowano pozytywną tendencję polegającą na tym, iż wraz z wiekiem umysłowym i chronologicznym dzieci lekko upośledzonych coraz lepiej

posługują się regułami syntaktycznymi i semantycznymi. Jednak postęp ten jest znacznie wolniejszy niż u normalnych rówieśników.

Zaburzenia mowy narracyjnej, opowieściowej

Cechy charakterystyczne mowy narracyjnej są ściśle związane z rodzajem i formą wypowiedzi. O wiele łatwiej dzieciom jest powtórzyć tekst, niż

samym stworzyć opowiadanie. Ale w badanej grupie nawet podczas powtarzania tekstów dzieci popełniają dużo specyficznych błędów. Kształtowanie

mowy narracyjnej charakteryzuje się zwolnionym tempem rozwoju i jakościowymi zmianami. Dzieci upośledzone przez długi okres zatrzymują się na

etapie: ‐ pytanie ‐ odpowiedź i mowy sytuacyjnej . Proces tworzenia się mowy narracyjnej u dziecka wymaga stałej stymulacji i pomocy od strony

dorosłego, która przejawia się albo w postaci pytań wspomagających albo w podpowiedziach. Natomiast mowa kontekstowa, czyli mowa dotycząca

treści wychodzącej poza granice bezpośredniej sytuacji rozwija się bardzo długo i dla wielu dzieci jest niedostępna.

Wyniki badań wykazują, że wypowiedzi dzieci upośledzonych umysłowo są gorsze pod względem kompozycyjnym. Często brakuje w nich wstępu

lub zakończenia, a także spójności logicznej i formalnej między zasadniczymi elementami treściowymi. Wykazują o wiele niższą sprawność

w stosowaniu różnych środków stylistyczno‐językowych charakterystycznych dla form narracyjnych. Charakteryzują się większym udziałem błędów

składniowych związanych z rozpoczynaniem lub kończeniem struktur w niewłaściwym miejscu toku myślowego, z potokowym ujmowaniem myśli,

z rażącymi naruszeniami zasad szyku wyrazowego, a także z nieprawidłowym stosowaniem wskaźników zespolenia, bądź pomijaniem wyrazów istotnych

dla treści struktury.

Jassman twierdzi, że dzieci upośledzone niedostatecznie kontrolują przekaz werbalny pod względem poprawności, co stanowi przyczynę budowania zdań

niegramatycznych, bądź bezsensownych, bądź obu naraz.

Opowiadania dzieci lekko upośledzonych umysłowo stanowią swoisty ciąg, łańcuch gramatycznie podobnych elementów. Upośledzeni pierwszoklasiści

posługują się zdaniami prostymi, niekompletnymi i ubogimi treściowo. Dopiero w klasie trzeciej dzieci upośledzone tworzą bardziej rozwinięte

wypowiedzi. Przejście do zdań złożonych następuje u uczniów opóźnionych, bardzo powoli i z licznymi trudnościami. Wypowiedzi złożone są stosunkowo

częste i prawidłowo budowane dopiero na poziomie gimnazjum.

U dzieci upośledzonych umysłowo mija długi okres pomiędzy pojawieniem się pierwszych słów i fraz (z reguły dłuższy niż 2 lata). Spowodowane to jest

opóźnionym procesem przyswajania reguł gramatycznych, umożliwiających produkowanie zdań. Większość dzieci głęboko upośledzonych umysłowo nie

U dzieci upośledzonych umysłowo mija długi okres pomiędzy pojawieniem się pierwszych słów i fraz (z reguły dłuższy niż 2 lata). Spowodowane to jest

opóźnionym procesem przyswajania reguł gramatycznych, umożliwiających produkowanie zdań. Większość dzieci głęboko upośledzonych umysłowo nie

posługuje się zdaniami i pozostaje na etapie komunikacji niejęzykowej. Dzieci umiarkowane i lekko upośledzone, stopniowo rozwijają umiejętność

budowania zdań początkowo prostych, a później złożonych, początkowo złożonych współrzędnie, a później podrzędnie, początkowo w czasie

teraźniejszym, a później w przeszłym, a nawet przyszłym. Dzieci lekko upośledzone umysłowo mają zdolność samoczynnego (wrodzonego) rozwoju

mowy i przebiega on według tych samych faz, co u dzieci z normą intelektualną.

Zdaniem E. Minczakiewicz w populacji dzieci z upośledzeniem umysłowym, podobnie jak w populacji dzieci o normalnym rozwoju, daje się rozpoznać

zaburzenia mowy o zróżnicowanej etiologii, patomechanizmach i symptomatologii . Autorka podaje, iż liczne badania prowadzone dotychczas

zarówno w kraju jak i za granicą pozwoliły ustalić, że nie ma specyficznych zaburzeń charakterystycznych dla osób z upośledzeniem umysłowym

w stopniu lekkim. Na ogół w tej grupie osób występują takie same zaburzenia jak u osób z normą intelektualną, aczkolwiek w specyficznych,

genetycznie uwarunkowanych postaciach niedorozwoju umysłowego, występują określone charakterystyczne typy zaburzeń mowy np. w zespole

Downa, czy w mózgowym porażeniu dziecięcym.

Prawie wszystkie dzieci upośledzone umysłowo mają w młodszym wieku szkolnym wady wymowy . Wady te są zazwyczaj rozpoznawane jako dyslalia ,

a tymczasem bywa to często dyzartria , szczególnie u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. Wady wymowy u dzieci upośledzonych umysłowo są

o wiele bardziej skomplikowane niż u dzieci normalnych. Przyczyną tego bywają także anomalie anatomiczne (np. podniebienie gotyckie, zbyt duży

lub zbyt mały język, rozszczep warg, braki w uzębieniu) powodujące dysglosję.

Wielu autorów (por.: A. Szuniewicz, R. Koper, T. Gałkowski) zauważa, że zaburzenia mowy częściej występują u osób głębiej upośledzonych umysłowo

niż u osób z lżejszym stopniem niedorozwoju, przy czym im głębszy niedorozwój umysłowy, tym zaburzenia mowy są cięższe, bardziej złożone

i nawarstwione . A. Szuniewicz wprowadziła tu bardzo trafne określenie „zespołu wad” .

Wyniki prowadzonych badań przez Szuniewicz i Minczakiewicz potwierdzają tezę, iż w populacji dzieci głębiej upośledzonych umysłowo w porównaniu

z lekko upośledzonymi umysłowo wzrasta wskaźnik tzw. zespołów wad. Obydwie autorki zgodnie stwierdziły, że nasilenie wad wymowy występuje

szczególnie między 8 a 12 rokiem życia. Szuniewicz, badając wady wymowy dzieci upośledzonych umysłowo w warszawskich szkołach specjalnych

ustaliła, że największy procent dzieci z wadami wymowy znajduje się w klasach pierwszych, a ponadto w szkołach znajdujących się w śródmieściu jest

mniej dzieci z wadami wymowy niż w szkołach usytuowanych na peryferiach.

Badając zależność między zaburzeniami mowy a płcią Szuniewicz A., jak również Minczakiewicz E. ustaliły, że wady wymowy występują znacznie

częściej u chłopców niż u dziewcząt będących w tym samym wieku i o podobnym poziomie rozwoju intelektualnego. Ponadto Szuniewicz w swoich

badaniach sugerowała, że leworęczność pozostaje w dużym powiązaniu z zaburzeniami mowy. Natomiast Minczakiewicz na podstawie swoich badań

ustaliła, że nie ma wyraźnego związku między lateralizacją a zaburzeniem mowy. Wprawdzie przy lateralizacji skrzyżowanej wskaźnik zaburzeń mowy

okazał się wyższy niż przy lateralizacji nieustalonej, ale generalnie większość badanych uczniów z lateralizacją skrzyżowaną i nieustaloną nie zdradzała

żadnych symptomów nieprawidłowej mowy.

Badając problem etiologii zaburzeń mowy E. Minczakiewicz zauważyła, iż wśród autorów (Fawcus, Matthews, Gałkowski) nie ma pełnej zgodności

poglądów. Wśród najczęstszych przyczyn powodujących zaburzenia mowy u dzieci upośledzonych umysłowo bywają wymieniane:

l niedorozwój ośrodkowego układu nerwowego;

l urazy mózgu i porażenia centralnego układu nerwowego;

l wady morfologiczne i dysfunkcje narządów artykulacyjnych;

l upośledzenie słuchu;

l zaburzenia hormonalne;

l zaburzenia emocjonalne;

l nieprawidłowości oddziaływania środowiska wychowawczego.

Według A. Szuniewicz u dzieci z upośledzeniem umysłowym najczęściej występują: seplenienie, bełkot (dyslalia), jąkanie, zespoły wad, mowa nosowa,

rotacyzm (reranie), oraz mowa bezdźwięczna. Natomiast E. Minczakiewicz wśród objawów u dzieci niepełnosprawnych umysłowo wyróżniła: brak

mówienia i rozumienia; zaburzenia artykulacyjne (seplenienie, rynolalia, reranie, wymowa bezdźwięczna, nieprawidłowa wymowa t, d, k, g; liczne

substytucje i deformacje); zaburzenia głosu (chrypka, zanik głosu, dysfonia); zaburzenia płynności mówienia (jąkanie, giełkot, bradylalia,

tachylalia).

Zapraszam do lektury klasyfikacje zaburzeń mowy u osób upośledzonych umysłowo oraz Oligofazja ‐ diagnoza i terapia mowy dzieci upośledzonych

umysłowo, gdzie również charakteryzuję zaburzenia mowy, zwłaszcza u dzieci z niższym niż lekki poziomem upośledzenia umysłowego.

Wady wymowy , zdaniem Minczakiewicz E., mogą zakłócać wypowiedzi dzieci upośledzonych umysłowo w różnym stopniu. Mogą to być:

nieznaczne zakłócenia (wypowiedź na ogół zrozumiała);

zakłócenia znacznego stopnia (wypowiedź zrozumiała jedynie dla osób stale przebywających w kontakcie z dzieckiem);

zakłócenia w wysokim stopniu (wypowiedź jest zupełnie nie zrozumiała nawet dla osób najbliższych).

Opracowanie ‐ Marzena Mieszkowicz ‐ neurologopeda

Literatura:

1. Bogdanowicz M. ‐ Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1985;

2. Gałkowski T. ‐ Dzieci specjalnej troski, Wiedza Powszechna, Warszawa;

3. Jastrzębowska G., Pelc‐Pękała O. ‐ Diagnoza i terapia mowy upośledzonych umysłowo, (w:) Logopedia Pytania i odpowiedzi, (red.:) T.

Gałkowskiego, G. Jastrzębowskiej, Opole 1999;

4. Kostrzewski J. ‐ Stadia rozwoju mowy a choroba Downa, „Roczniki Filozoficzne” 1966, nr 14.

5. Minczakiewicz E. ‐ Logopedia, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1992;

6. Minczakiewicz E. ‐ Zaburzenia mowy u osób z upośledzeniem umysłowym (w:) Polska terminologia logopedyczna, (red.:) J. Ożdżyńskiego,

Wydawnictwo „Secesja", Kraków 1994;

7. Szuniewicz A. ‐ Próba badań wad wymowy dzieci upośledzonych umysłowo w warszawskich szkołach specjalnych, 1967 „Logopedia", 7, s.112‐

117

8. Minczakiewicz E. ‐ Z badań nad zaburzeniami mowy u dzieci upośledzonych umysłowo, (w:) Z zagadnień oligofrenopedagogiki, (red.:) J.

Pańczyk, Wydawnictwo WSPS, Warszawa 1989;

9. Tarkowski Z. ‐ Zaburzenia mowy dzieci upośledzonych umysłowo, (w:) Logopedia. Pytania i odpowiedzi, (red.) T. Gałkowskiego, G.

Jastrzębowskiej, U. O., Opole 1999;

10. Tarkowski Z. współprac. Jurkiewicz C. ‐ Rozwijanie Mowy Dziecka. Program terapeutyczno‐stymulacyjny, wyd. PFZM Lublin 1993;

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: