Archeologiczne rekonstrukcje procesu etnogenezy Słowian.pdf

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

"Archeologiczne rekonstrukcje procesu etnogenezy Słowian a

ustalenia antropologii fizycznej"

PRAOJCZYZNA SŁOWIAN , ZBIÓR WYPOWIEDZI pod

redakcj¹ WITOLDA MAÑCZAKA, 2001, Wydawnictwo UJ,

Kraków.

Problem etnogenezy Słowian budził i nadal budzi du¿e

zainteresowanie badaczy reprezentuj¹cych ró¿ne dziedziny

antropologii ogólnej. Wywołuje on tak¿e bardzo o¿ywione

dyskusje, prowadzone w ramach danej dziedziny lub miêdzy

przedstawicielami ró¿nych dziedzin nauk historycznych,

biologicznych, społecznych itp. W chwili obecnej

obserwujemy bardzo nasilon¹ dyskusjê pomiêdzy

archeologami, którzy tocz¹ ostry spór na temat etnogenezy

Słowian. Uwa¿am, ¿e spór ten tylko poœrednio dotyczy

problemu etnogenezy Słowian. Jest to spór głównie o to, jak

uprawiaæ współczesn¹ archeologiê, czy mo¿e lepiej

prahistoriê. Jest to spór o to, jakie nale¿y przyjmowaæ

metodologiczne podstawy analizy Ÿródeł archeologicznych,

jak budowaæ ujêcia syntetyczne i analityczne, a nastêpnie, jak

ł¹czyæ b¹dŸ weryfikowaæ uzyskiwane informacje z wynikami

innych dyscyplin badaj¹cych społeczeñstwa pradziejowe i

wczesnohistoryczne. Z tego te¿ powodu antropolodzy fizyczni

- oraz jak s¹dzê tak¿e inni przedstawiciele dyscyplin

tradycyjnie współpracuj¹cych z archeologi¹ - jako odbiorcy

wyników badañ i ustaleñ dokonywanych na gruncie

archeologii s¹ zainteresowani tym, w jakim kierunku zmierza

współczesna archeologia, jak te zmiany mog¹ ułatwiæ

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

wzajemn¹ współpracê.

Z powy¿ej przedstawionych powodów uwa¿am wiêc, ¿e

tworzone przez archeologów wizje przebiegu procesu

etnogenezy Słowian s¹ tylko jednymi z wielu zgłaszanych

propozycji i musz¹ konkurowaæ z propozycjami

sugerowanymi b¹dŸ wysuwanymi przez przedstawicieli wielu

ró¿nych dyscyplin antropologii ogólnej. Dodatkowo

przyjmowane przez archeologów zało¿enia wyjœciowe oraz

ustalenia koñcowe zawarte w prezentowanych ujêciach

rekonstrukcji procesu etnogenezy Słowian nie mog¹ byæ

sprzeczne z ustaleniami innych dziedzin badaj¹cych

społeczeñstwa pradziejowe wczesnohistoryczne, co niestety

siê zdarza. Tymczasem w ujêciach podrêcznikowych,

artykułach naukowych, pracach popularnonaukowych, notach

encyklopedycznych czy katalogach wystaw podaje siê

archeologiczn¹ propozycjê rekonstrukcji procesu etnogenezy

Słowian jako jedyn¹, czêsto z zaznaczeniem, ¿e ró¿ne

ustalenia - oczywiœcie wybrane przez archeologa z pewnego

zbioru pogl¹dów prezentowanych przez badaczy z innych

dyscyplin antropologii ogólnej - potwierdzaj¹ w pełni

ustalenia danej grupy archeologów.

Dalszy ci¹g swojej wypowiedzi ograniczê tylko do zagadnieñ

zwi¹zanych z praktykami wykorzystywania lub odrzucania w

archeologicznych ujêciach procesu etnogenezy Słowian

ustaleñ dokonywanych na gruncie antropologii fizycznej.

Przedstawiciele autochtonicznej koncepcji procesu etnogenezy

Słowian doœæ czêsto odwołuj¹ siê do ustaleñ

antropologicznych, ale tylko tych, które powstały na gruncie

typologicznej koncepcji rasy; koncepcji, która w antropologii

fizycznej od dawna zaliczana jest do ujêæ o znaczeniu

historycznym. Zwolennicy pogl¹dów K. Godłowskiego

uwa¿aj¹ natomiast, podobnie jak to przedstawiał K.

Godłowski (1979), ¿e "...demografia, jak antropologia s¹ tymi

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

dziedzinami studiów nad pocz¹tkami Słowian, w których

wnioskowanie jest obci¹¿one zbyt wielk¹ liczb¹

hipotetycznych niesprawdzalnych zało¿eñ, ¿eby mo¿na było z

tego wywieœæ argumentacjê w pełni rozstrzygaln¹" (M.

Parczewski 2000, s. 468).

Oczywiœcie, trudno dyskutowaæ z tego typu pogl¹dami. Warto

jednak zadaæ pytanie: dlaczego takie pogl¹dy powstaj¹?

Główne zało¿enie koncepcji K. Godłowskiego mówi, "¿e nie

odgrywaj¹cy dot¹d wiêkszej roli zajmuj¹cy raczej niewielki

obszar lud zaczyna nagle robiæ olœniewaj¹c¹ karierê

historyczn¹ rozprzestrzenia siê w bardzo szybkim tempie na

terenach przekraczaj¹cych wielokrotnie obszar jego

pierwotnego zasiedlenia. W przypadku Słowian sytuacja taka

wyst¹piła jednak ze szczególn¹ jaskrawoœci¹" (K. Godłowski

1979, s. 7). Z demograficznego punktu widzenia nale¿ało wiêc

zadaæ pytanie: jakie czynniki (biologiczne, kulturowe,

społeczne) sprawiły, ¿e zdolnoœæ do przyrostu liczebnego

grupy wyjœciowej tak nagle wzrosła. Co takiego stało siê z

reprodukcj¹ biologiczn¹ w licz¹cej -według zało¿eñ K.

Godłowskieg - 300 tys. grupie Słowian, ¿e zdolna była ona

osi¹gn¹æ po 400 - 500 latach liczebnoœæ siêgaj¹c¹ według

szacunków H. Łowmiañskiego 7 300 tys. osób. Pytanie to

powstało w zwi¹zku z badaniami S. Kurnatowskiego (1977).

Oceniaj¹c wyniki tych badañ, K. Godłowski (1979, s. 6)

stwierdził, ¿e "...opieraj¹ siê one na zbyt wielkiej iloœci

niepewnych danych i zało¿eñ, jeœli chodzi o obliczenie

gêstoœci zaludnienia w oparciu o Ÿródła archeologiczne, jak

równie¿ w odniesieniu do mechanizmów rz¹dz¹cych

rozrodczoœci¹ populacji ludzkich znajduj¹cych siê w okresie

gwałtownej ekspansji oraz ich zdolnoœci asymilacyjnych". K.

Godłowski nie przedstawił, niestety, ¿adnych przekonuj¹cych

danych, œwiadcz¹cych o biologicznych mo¿liwoœciach

"gwałtownej ekspansji" populacji słowiañskich oraz modelu

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

"mechanizmu rz¹dz¹cego rozrodczoœci¹" tych populacji.

Pisałem o tym w1992 roku (J. Piontek 1992) twierdz¹c, ¿e

stanowisko K. Godłowskiego jest zrozumiałe z co najmniej

dwóch powodów. Po pierwsze, zagadnienia te stanowi¹

klasyczny problem biologii i ekologii człowieka, a wiêc nie

mieszcz¹ siê w problematyce rozwa¿anej przez archeologiê.

Po drugie, na podstawie formalnotypologicznej analizy Ÿródeł

archeologicznych (a taki charakter ma opracowanie K.

Godłowskiego) nie mo¿na zbudowaæ ani modelu procesu

rozwoju grupy ludzkiej, ani rozwa¿yæ modelu rozrodczoœci

populacji, nawet przy zało¿eniu, ¿e organizatorami tych

procesów s¹ czynniki pozabiologiczne. Teza o "gwałtownej

ekspansji" populacji słowiañskich jest wysoce spekulatywna i

nie mo¿e wynikaæ z analiz Ÿródłoznawczych, gdy¿ w

badaniach tych nie precyzuje siê, jak z poziomu analizy

archeometrycznej (formalnoopisowej) przechodzi siê do

poziomu analizy strukturalnej i procesualnej (wyjaœniaj¹cej).

Przejœcie to wymaga albo zbudowania teoretycznego modelu

badanego zjawiska (procesu), albo odwołania siê do

istniej¹cych ju¿ ustaleñ teoretycznych, w tym przypadku do

ustaleñ dokonywanych na gruncie ekologii człowieka

(biodemografii). K. Godłowski (1979, s. 6) w podsumowaniu

oceny analiz paleodemograficznych stwierdza, ¿e "...w chwili

obecnej mamy tu wiêc do czynienia z równaniem o wielu

niewiadomych ni¿ z argumentami, jakie mog¹ powa¿nie

zawa¿yæ na szali dyskusji na temat pierwotnych siedzib

Słowian".

Diagnoza ta wymaga krótkiego komentarza. Otó¿

rzeczywiœcie, w badaniach populacyjnych (badaniach

prowadzonych przez przedstawicieli nauk œcisłych) nale¿y

posługiwaæ siê zale¿noœciami ogólnymi, opisanymi w postaci

równañ ujmuj¹cych relacje miêdzy wieloma zmiennymi.

Nale¿y jednak postawiæ pytanie, jakie zmienne s¹

http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

poszukiwane (niewiadome), a jakie s¹ mo¿liwe do okreœlenia

(zbadania). Zmienn¹ poszukiwan¹ w interesuj¹cych nas

badaniach była wielkoœæ wyjœciowa populacji Słowian (S.

Kurnatowski 1977, J. Piontek 1992). Zmienn¹, która mogła

byæ zrekonstruowana, była zmienna okreœlaj¹ca wielkoœæ

populacji Słowian około 1000 roku, gdy¿ jej wyznaczenie

poprzedzone było ocen¹ struktury społeczno-gospodarczej

systemu słowiañskiego, warunkuj¹cego poziom gêstoœci

populacji w danych warunkach otoczenia systemu.

Szacunki gêstoœci zaludnienia terenów słowiañskich około

1000 roku, bez wzglêdu na ich wartoœæ poznawcz¹ i stopieñ

dokładnoœci rekonstrukcji tej zmiennej, nie mog¹ byæ

weryfikowane wynikami badañ archeologicznych

prowadzonych przez K. Godłowskiego, gdy¿ badañ

iloœciowych, w szczególnoœci w odniesieniu do wielkoœci i

gêstoœci populacji, nie mo¿na dokonywaæ za pomoc¹

formalnotypologicznej analizy form ceramicznych czy

przedmiotów metalowych. W analizach tych, zapewne

wa¿nych dla archeologii, nie ukazuje siê jednak, jaki jest

zwi¹zek i istotnoœæ analizowanych faktów z elementami

systemu społeczno-kulturowego, tj. nie testuje siê tego, w

jakim stopniu obraz struktury systemu społeczno-kulturowego

rekonstruowany "archeologicznie" przystaje do struktury

systemu rzeczywistego. Próby takich ujêæ powstaj¹ na gruncie

archeologii, ale wykorzystuj¹ one inne ni¿ przyjmowane przez

K. Godłowskiego zało¿enia teoretyczno-metodyczne badañ.

Otó¿ uwa¿amy, ¿e aby wykazaæ trafnoœæ hipotezy K.

Godłowskiego, nale¿ałoby przedstawiæ takie argumenty, które

tłumaczyłyby przyczyny zmian systemie reprodukcyjnym

populacji słowiañskich; zmian umo¿liwiaj¹cych nagły wzrost

dynamiki biologicznej i mo¿liwoœci ekspansji terytorialnej.

Niestety, argumentów takich nie znajdujemy w omawianej

rekonstrukcji procesu migracji i rozsiedlenia Słowian.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: