11. miedzy gotykiem a renesansem - notatki.docx

Cimabue - św. Franciszek, fresk z Asyżu

DUCCIO DI BUONINSEGNA:

Maestà (1308-11) tempera na drewnie, 214 x 412 cm, Museo dell'Opera del Duomo, Siena

GIOTTO:

Giotto di Bondone - Spotkanie przy Złotej Bramie, 1303–05, kaplica Scrovegnich (dell'Arena), Padwa

Do analizy

Giotto - Opłakiwanie, 1304-1306, (200 x 185 cm). Fresk w Kaplicy Scrovegnich, Padwa

Kazanie do ptaków św. Franciszka, bazylika św. Franciszka w Asyżu

freski w kaplicy Scrovegnich – wnętrze

JAN VAN EYCK:

Madonna kanonika van der Paele, 1436, olej na desce, Groeningemuseum w Brugii

Jan van Eyck - Portret małżonków Arnolfinich, 1434 r., National Gallery w Londynie

Obraz przedstawia ceremonię składania przysięgi małżeńskiej. Giovanni di Nicolao Arnolfini, kupiec włoski z Lukki, i jego żona Giovanna Cenani stoją we wnętrzu mieszkania oświetlanego światłem wpadającym przez okno z lewej strony. Kobieta wysoko unosi bogato fałdowaną suknię. Po prawej znajduje się łoże pod baldachimem, a na ścianie z tyłu charakterystyczne okrągłe i wypukłe lustro, w którym można dostrzec także świadków zaślubin (w tym samego artystę). W tym czasie małżeństwo było sakramentem, który nie wymagał obecności kapłana[1]. Niektórzy badacze twierdzą, iż obraz nie miał uwiecznić ceremonii zaślubin. Gest Arnolfiniego tłumaczą jako pozdrowienie osób, które pojawiają się w progu drzwi i które zobaczyć można w odbiciu w lustrze[2].

Owo wypukłe zwierciadło jest środkiem artystycznym, dzięki któremu przestrzeń obrazu została rozciągnięta. Lustro ukazuje nie tylko widok z innej perspektywy, ale także jest nośnikiem dodatkowych informacji — dzięki niemu dowiadujemy się o dwóch innych osobach uczestniczących w scenie. Przedmioty wyobrażone na obrazie mają znaczenie symboliczne.

-Owoce leżące na stole i parapecie okna symbolizują czystość i niewinność, jaka istniała w raju przed grzechem pierworodnym[4].

-Pies to symbol wierności małżeńskiej.

-Zdjęte sandały (widoczne są na pierwszym planie, a także w tle, przy ławie) stanowią odniesienie do Starego Testamentu: (...) Zdejm sandały z nóg, gdyż miejsce, na którym stoisz, jest ziemią świętą (Wj 3, 4-5). Oznacza to, że zwykłe mieszkanie zostało uświęcone przez dokonujący się w jego wnętrzu sakrament.

-Świeca jest zapalona, mimo iż w środku pokoju jest widno, dzięki światłu padającemu z okna. To dlatego, że płomień świecy nie spełnia tutaj funkcji praktycznej, ale jest symbolem obecności Chrystusa.

W tle pokoju widać dwie drewniane figurki świętej Katarzyny, patronki dziewic i św. Małgorzaty, jednej z Czternastu Świętych Wspomożycieli, mającej chronić od bólów porodowych (dama jest pomiędzy tymi figurkami – tj. przechodzi od dziewictwa do stanu matki).

-Różaniec z bursztynów – wstrzemięźliwość, czystość.

-Miotełka – czystość.

-Lustro – symbol czystości.

-Czerwone łoże – symbol aktu miłości i zjednoczenia się małżonków

Jan van Eyck - Ołtarz Gandawski, 1432

Trzy środkowe figury

Trzy środkowe górne tablice ukazują Maryję Dziewicę po lewej i Jana Chrzciciela po prawej stronie, natomiast tożsamość środkowej postaci jest niejasna i była przedmiotem wielu debat. Wizerunek ten zawiera wyraźne elementy tradycyjnie odnoszące się do Chrystusa, inne jednak wskazują na Boga Ojca. Wydaje się, że zamierzeniem van Eycka było namalowanie postaci, którą można identyfikować zarówno z Ojcem, jak i Synem, co nie było powszechne w średniowiecznym malarstwie gotyckim.

Śpiewające anioły

Trzy opisane wyżej postacie otoczone są przez grające i śpiewające anioły. Ubrania, instrumenty i podłoga są pokazane nadzwyczaj szczegółowo. Hymnały z tej epoki zawierały instrukcje dotyczące wyrazu twarzy, jaki należało przybrać, wydobywając konkretną nutę podczas śpiewu – stąd w wyniku szczegółowej analizy historycy sztuki byli w stanie określić, jaką nutę śpiewa każdy z aniołów. Nawet organy, przy których siedzi św. Cecylia zostały namalowane w takich szczegółach, że nowocześni muzykolodzy byli w stanie odtworzyć grającą kopię tych organów. Patrząc na niezwykle ekspresyjne twarze śpiewających aniołów, odnosi się wrażenie, że jest to śpiew polifoniczny, doskonale zharmonizowany ze sceną Adoracji Baranka Mistycznego. Na uwagę zasługuje brak skrzydeł u aniołów, co może wynikać z chęci przedstawienia jak największej liczby tych istot na ograniczonej przestrzeni.

Adam i Ewa, Kain i Abel

Górne frontowe tablice pokazują Adama i Ewę (odpowiednio po lewej i prawej stronie), oboje zwróceni twarzą do środka. Przykrywają się liśćmi, a Ewa trzyma owoc, który nie jest tradycyjnym jabłkiem, a małym cytrusem. Adam wydaje się wchodzić z zewnątrz obrazu dając wrażenie trójwymiaru.

Nad nimi znajdują się wykonane w technice en grisaille wyobrażenia Abla składającego Bogu ofiarę z pierwszej owieczki ze swojego stada, Kaina oddającego Panu część plonów oraz scena zamordowania Abla przez brata za pomocą kości osła, dlatego że, zgodnie z Biblią, Kain był zazdrosny o przychylność Boga. Van Eyck tworzył swe dzieła w taki sposób, że wyglądają jak posągi, dając głębi obrazowi.

W purytańskim XIX wieku nagie przedstawienie Adama i Ewy uchodziło za niedopuszczalne i tablice zostały zastąpione ubranymi reprodukcjami, które są wciąż na wystawie w kaplicy Vijdta.

Dolne frontowe tablice

Dolna środkowa tablica

Dolne frontowe tablice pokazują adorację Baranka Bożego. Z głowy Baranka promieniuje światło, a z jego piersi wypływa krew napełniająca złoty kielich. Wokół klęczy czternaście aniołów z rękami złożonymi w geście modlitwy, dwóch z nich okadza ołtarz. Scenę oświetla gołębica symbolizująca Ducha Świętego. Z przodu woda z fontanny (wyobrażenie Źródła Życia Wiecznego) wpływa do strumyka, którego dno przykryte jest klejnotami.

Na pierwszym planie po lewej widać grupę żydowskich uczonych trzymających Świętą Księgę. Za nimi są poganie, którzy przybyli z całego świata, co widać po ich orientalnych twarzach i różnych typach kapeluszy i czapek. Figura w bieli to prawdopodobnie Wergiliusz, który był czasami uważany za chrześcijanina avant-la-lettre. Po prawej widać dwunastu apostołów a za nimi świętych i papieży. Wśród świętych można rozpoznać św. Szczepana niosącego kamienie, którymi został ukamienowany.

W tle widać męczenników, mężczyzn po lewej i kobiety po prawej, wszyscy niosą męczeńskie palmy. Niektóre z kobiet można rozpoznać dzięki atrybutom (np. św. Barbarę z wieżą). W dali rozciąga się krajobraz "nowego Jeruzalem".

Kompozycja jest symetryczna z osią przebiegającą od gołębicy przez Baranka do Źródła. Promienie światła, którym emanuje gołębica, wyznaczają linie perspektywiczne.

Dolne tablice boczne

Po bokach widzimy kolejne grupy ludzi. Dwie tablice po lewej pokazują "Sędziów Sprawiedliwych" i "Rycerzy Chrystusa". Po prawej widać pustelników i pielgrzymów, pośród których stoi św. Krzysztof, patron podróżników.

Zewnętrzna lewa tablica Sędziowie Sprawiedliwi została skradziona w 1934. Mimo że kilku ludzi twierdziło, że zna miejsce ukrycia obrazu, nigdy nie został on odzyskany i uważa się, że uległ zniszczeniu. W 1945 został zastąpiony kopią wykonaną przez Jefa Vandervekena.

Detale

Van Eyck poświęca wiele uwagi zarówno pięknu ziemskich rzeczy, jak tematom religijnym. Ubrania i klejnoty, fontanna, natura otaczająca scenę, kościoły i krajobraz w tle, wszystko jest namalowane w nadzwyczajnych detalach. Pejzaż przedstawia ogromne bogactwo roślinności, w większości nieeuropejskiej.

Tylne tablice

Rewersy skrzydeł odwołują się do wydarzeń zapowiadających misterium Odkupienia – przypominają proroctwa, scenę Zwiastowania oraz postaci dwóch Janów (Chrzciciela i Ewangelisty). Na samej górze umieszczone zostały 4 kwatery z prorokami Zachariaszem i Micheaszem oraz z Sybillami Erytrejską i Kumejską.

Zwiastowanie

Górne tablice przedstawiają Zwiastowanie. Po lewej widzimy wiadomość archanioła Gabriela, po prawej odpowiedź dana przez Marię (która jest napisana do góry nogami). Spekulowano, czy widok z okna był widokiem z pracowni van Eycka w Gandawie; to mogłoby wyjaśniać, gdzie żył i pracował.

Święci Jan Chrzciciel i Jan Ewangelista

W dolnej części pomiędzy portretami donatorów przedstawione zostały postaci świętych. Z lewej strony ukazany jest Jan Chrzciciel z barankiem na ręku (ponieważ zapowiadał przyjście Baranka – Chrystusa). Z prawej natomiast – Jan Ewangelista z kielichem, z którego wychodzą węże (wg jednej z legend próbowano go otruć). Postaci te zostały namalowane w technice en grisaille.