Witold Tyloch Dzieje ksig Starego Testamentu Szkice z krytyki biblijnej Ksika i Wiedza wyd. III, Warszawa 1994 Przedmowa Mao jest na wiecie dzie literackich, ktre by wzbudzay w cigu dziejw ludzkich takie zainteresowanie jak Biblia. Dowodzi tego wielokrotne jej tumaczenie na wiele jzykw. Staa si szeroko dostpna, cho zarazem spogldano na ni w rny sposb i rny by zakres jej znajomoci. Naroso te wok niej sporo sprzecznych opinii, niejasnoci, a nieraz wrcz nieporozumie. Niejednokrotnie uwaano Bibli za dzieo zastrzeone dla pewnych krgw i wymagajce specjalnego wtajemniczenia. Nierzadko te otaczaa j atmosfera tajemniczoci, cho - jak dzi wiemy - jest jednym z licznych dzie, ktre odziedziczylimy po jednej z wielu kultur, jakie istniay i rozwijay si na staroytnym Bliskim Wschodzie. Wyrazem tego nie sabncego zainteresowania Bibli jest obszerna literatura na jej temat. Pojawiaj si bowiem, jak o tym wiadcz rne bibliografie specjalistyczne, wci nowe, liczne publikacje. Take u nas zanotowa mona stosunkowo znaczny wzrost liczby przekadw oraz rnego rodzaju opracowa powiconych tematyce biblijnej. Jednak wikszo z nich dotyczy Nowego Testamentu. Stary Testament, stanowicy zbir licznych ksig, mimo e obszerniejszy i znacznie wczeniejszy, a zarazem majcy za sob o wiele duszy i bardziej skomplikowany rozwj, nie by przedmiotem zbyt wielu opracowa. Mao te pisano u nas zarwno o tym, jak ksztatoway si poszczeglne ksigi Starego Testamentu, jak i o powstaniu caego zbioru. Tote pragn wypeni, cho w niewielkiej mierze, istniejc luk i przedstawi w wietle dzisiejszych osigni krytyki biblijnej histori powstawania ksig Starego Testamentu. Jest to niezwykle skomplikowany, a przy tym bardzo wany proces literacki, zasugujcy na szczegln uwag. Przeledzenie tego procesu ma doniose znaczenie take dlatego, e pokazuje on, w jaki sposb myl ludzka torowaa 5 sobie drog ku poznaniu i zgbieniu odwiecznych zagadek istnienia. Jak w rnych okresach historycznych ujmowano problemy nurtujce czowieka i jak te problemy, koncentrujce si wok najwaniejszych zagadnie, wyraano, jak je przyoblekano w sowa, ktre, utrwalone na pimie, stay si pomnikiem literackim dawnej kultury, uznanym p- niej za najwaniejsze wiadectwo przeszoci, tak cenne, e a otoczone nimbem witoci i podniesione do rangi sowa boego. Zadanie to nie jest ani proste, ani atwe. Literatura na ten temat jest olbrzymia, a przy tym cechuje j niezwyke zrnicowanie pogldw. W tej materii wypowiadali si i nadal wypowiadaj liczni autorzy, reprezentujcy rne opinie i odmienne stanowiska. Mona zatem stwierdzi, bez adnej przesady, e dyskusja nadal si toczy i stale jest otwarta, a przy tym nie wida jej rychego zakoczenia. Tote za- stanawiaem si, jak form nada tej pracy, aby wczajc si do dyskusji przedstawi jej gwne tendencje, ale nie przecia ksiki szczegami mniej wanymi. Mona byoby, oczywicie, przedstawi ca chronologi tej tak rozlegej dyskusji oraz uczestniczcych w niej autorw, ale wwczas objto ksiki musiaaby by wielokrotnie wiksza, a znaczn jej cz pochonyby szczegy dokumentacyjne. Nie uatwiaoby to odbioru wykadu tym, ktrzy nie nale do wskiego grona specjalistw i s mniej przygotowani oraz mniej obeznani z tematem. Tote wydao mi si bardziej poyteczne, aby w tym niewielkim tomie przedstawi raczej wyniki dotychczasowych bada w zakresie krytyki biblijnej - szczeglnie dotyczcych interesujcej nas tu problematyki - i na tym tle zaprezentowa wasne stanowisko. Czytelnik bdzie mg - mam nadziej, e bez wikszych trudnoci - zapozna si zarwno z aktualnym stanem wiedzy w tej dziedzinie, jak i przeledzi dzieje powolnego powstawania i ksztatowania si poszczeglnych ksig tej czci Biblii, ktr nazywamy Starym Tes- tamentem. Jeli za zechce znale odpowiedni dokumentacj, to znajdzie j w zaczonej bibliografii, uwzgldniajcej pozycje najbardziej charakterystyczne dla dotychczasowej dyskusji naukowej nad interesuj- cym nas tutaj zagadnieniem. W trosce o przystpno formy rzadko wprowadzaem terminy hebrajskie, najczciej podajc je w uprosz- czonej transkrypcji fonetycznej. Imiona biblijne przytaczam w przyjtej u nas wymowie, uksztatowanej na podstawie greckich i aciskich przekadw biblijnych; tam, gdzie uwaam to za konieczne, podaj take ich wymow hebrajsk. Przytoczone fragmenty tekstw biblijnych 6 podaj we wasnym przekadzie z jzyka hebrajskiego, aramejskiego lub greckiego. Celem tej ksiki nie jest ustalenie autorstwa ksig Starego Testamen- tu, zarwno protokanonicznych, jak i deuterokanonicznych, lecz zbada- nie tradycji z ich autorstwem zwizanych. Sigaj one staroytnoci. Ju wwczas bowiem z niektrymi ksigami zwizano pewne tradycje dotyczce ich autorstwa i przez dugi czas przyjmowano je za pewnik. Wtpliwoci zrodziy si dopiero wraz z postpem wiedzy w czasach nowoytnych. Zgadzano si powszechnie, e autorstwo ksig nastrcza wiele trudnoci, ale na og uwaano dawniej, e zadaniem nauki jest broni tradycji w caej rozcigoci, i powicano wiele przemylnych wysikw, aby wtpliwoci te rozwia i usun. Dopiero gdy w niezbyt odlegych czasach podjto prb ustalenia przyblionych dat powstania ksig i zaczto je studiowa niezalenie od przyjtej tradycji, wycig- nito wnioski znacznie si od niej rnice. Wyniki bada, czsto wprost rewolucyjne, przyjmowane byy stopniowo i w trakcie tego procesu powoli ulegay rnym modyfikacjom. Proces ten zinten- syfikowa si w cigu ostatniego pwiecza, kiedy to wraz z rozwojem nowych metod zaznaczya si wiksza ni kiedykolwiek przedtem rozbieno opin i pogldw. Wbrew obrocom dawnego stanowiska - ktrzy mimo czciowej akceptacji nowych osigni nadal trwali przy starych pogldach, zatrzymujc si na pozycjach tzw. krytycznej ortodoksji - przyjmoway si coraz szerzej nowatorskie metody, pobudzajce do dalszych bada i prowadzce do nowych wnioskw. Podwayy one dawne pogldy traktowane jako dogmaty i zapoczt- koway ferment intelektualny, ktry wyrazi si w sformuowaniu hipotez i teor lepiej udokumentowanych i bardziej przekonujcych. Skadaj si one na aktualny w tej dziedzinie stan wiedzy, ktry staraem si tutaj przedstawi w nadziei, e zapoznanie si z nim pozwoli zrozumie jeszcze jeden zoony proces wyzwalania si ludzkiej myli z okw skostniaych zasad i ciasnych prawd oraz przestarzaych pogldw i tradycji. Przedmiotem tej ksiki bd tylko te dziea i utwory literatury hebrajskiej, ktre znalazy si w zbiorze okrelonym mianem Starego Testamentu i zostay uznane za kanoniczne przez gwne orodki judaizmu w staroytnej Palestynie lub Aleksandrii. Tote nie zajmuj si tutaj ksigami, ktre nie znalazy si w adnym z kanonw oficjalnego judaizmu. Dotyczy to przede wszystkim licznych dzie znalezionych 7 w grotach nad Morzem Martwym w pobliu Qumran oraz bogatej literatury apokryficznej, rozwijajcej si szczeglnie ywo od II wieku p.n.e. do pierwszej poowy I wieku n.e. Wszystkie te utwory, cho treci i stylem podobne, nie weszy jednak w skad Starego Testamentu. Powstanie tych ksig i ich dzieje stanowi odrbny problem i wymagayby odrbnego opracowania. Witold Tyloch 8 Zagadnienia wstpne rdel krytyki biblijnej. Kiedy zadajemy sobie pytanie, gdzie naley szuka pocztkw naszej cywilizacji i kultury, kierujemy oczy na obszar okrelany mianem Bliskiego Wschodu. Cignie si on szerokim, yznym pasmem wok pnocnych, pustynnych kracw Pwyspu Arabskiego - od Zatoki Perskiej na wschodzie po Morze rdziemne na zachodzie. Obszar ten obejmuje rne krainy: Mezopotami, roz- cigajc si na terenach wspczesnego Iraku, Persj, czyli Iran, Anatoli, zwan te Azj Mniejsz, czyli tereny obecnej Turcji, Syri, Palestyn, Egipt, wreszcie cay Pwysep Arabski. Obszar ten zamiesz- kiway w staroytnoci rne ludy o rnych formach ycia, ludy, ktre stworzyy wysok kultur. Dugo jednak, bardzo dugo, dzieje tych ludw tony w mrokach zapomnienia i prawie nic o nich nie wiedziano. Jedynym niemal rdem wiadomoci o nich i ich krainach a do pocztkw ubiegego stulecia bya Biblia, zwana te Pismem wigtym. Nazwa "Biblia" zostaa zaczerpnita z jzyka greckiego, gdzie waciwie jest form liczby mnogiej od wyrazu biblion, czyli ksiga. Chocia nazwa "Biblia" dosownie oznacza "ksigi", poczto jej uywa w znaczeniu liczby pojedynczej. I w tym znaczeniu przesza do jzyka polskiego. Trzeba jednak pamita, e nazwa ta waciwie oznacza zbir zoony z wielu ksig, bdcych dzieem wielu autorw. Zbir ten tworzy si w cigu ponad tysica lat. Na Bibli skada si Stary Testament, uwaany za wit ksig przez ydw i chrzecijan, oraz Nowy Testament, ktry tylko ci ostatni - to jest chrzecijanie - uwaaj za sw ksig wit i natchnion przez Boga. Mimo e znaczne czci Nowego Testamentu powstay na obszarach, ktre tu wspomniano, nie naley on do literatury staroytnego Bliskiego Wschodu, lecz do literatury hellenistycznej. Do literatury staroytnego Wschodu zalicza si tylko Stary Testament, napisany w jzyku hebrajskim i w niewielkiej czci w jzyku aramejskim. 9 Wiemy wic dzi, e Stary Testament, ktry sam jest te pewnym rodzajem antologii, stanowi tylko cz znacznie obszerniejszej literatury. Ale nawet w tej postaci, w jakiej dotar do nas, jest jednym z najbardziej charakterystycznych dokumentw staroytnego Bliskiego Wschodu. Ksigi Starego Testamentu zawieraj rne dawne legendy i mity, tradycje i opowieci dugo przekazywane ustnie z pokolenia na pokolenie, nim zostay utrwalone na pimie. Przez wiele wiekw Bibli uwaano za najsta...
amicusveritas