historia gospodarcza.doc

POCZĄTKI DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ CZŁOWIEKA, ISTOTA I ZNACZENIE ROLNICZEJ REWOLUCJI NEOLITYCZNEJ

Jeszcze u schyłku paleolitu gatunek ludzki był nieliczny, koczował w kilkudziesięcioosobowych hordach zajmujących się zbieractwem płodów dziko rosnących roślin oraz łowiectwem. Podstawowym narzędziem przez setki tysięcy lat był stopniowo ulepszany kamień. Przełomem było opanowanie przez człowieka ognia. Stał się on źródłem ciepła, ochroną przed napaścią dzikich zwierząt oraz środkiem do przygotowywania strawy. Decydujące znaczenie w dziejach gatunku ludzkiego miało opanowanie sztuki rolnictwa. Na terenach Bliskiego Wschodu występowały dziko rosnące odmiany zbóż. Tamtejsze kobiety pozostawione w obozowiskach, gdy mężczyźni polowali w pobliskich górach, zbierały nasiona tych zbóż i w końcu zaczęły je uprawiać. Posiadły umiejętności produkowania żywności w postaci białka roślinnego (zbóż). Pierwszymi udomowionymi zwierzętami (nie licząc psów) były kozy i owce, czego prawdopodobnie dokonały ówczesne kobiety. Proces ten dokonujący się w długim okresie czasu nazywamy neolityczną rewolucją rolniczą. Przejście do modelu rolniczego uwarunkowane było zmianą klimatu i wyginięciem w związku z tym niektórych gatunków zwierząt, powolnym ale stałym wzrostem liczby ludności oraz coraz większą niewydolnością modelu zbieracko-łowieckiego. Od tego czasu ludzie byli w stanie zakładać względnie stałe osady. Ludność zaczęła gromadzić się na terenach urodzajnych (głównie doliny rzek). Z tym wiąże się społeczny podział pracy na rolników i hodowców. Z biegiem czasu człowiek zaczął wykorzystywać siłę pociągową zwierząt. W 6000 lecie przed naszą erą nauczono się poddawać zboże fermentacji. Mniej więcej w tym samym czasie zaczęto produkować wyroby garncarskie. Podział pracy i rozwój nowych rzemiosł wymagały powstania pewnych form wymiany. Możliwe, że handlem trudnili się wędrujący myśliwi ale są to tylko domysły. Jedną z głównych konsekwencji powstania rolnictwa było to, że ludność w coraz większym stopniu była w stanie sama się wyżywić. Jednak osiadły tryb życia i większa gęstość zaludnienia powodowały, że ludzie łatwiej ulegali epidemiom chorób zakaźnych. Przeciętna długość życia prawdopodobnie nie przekraczała 25 lat.

GOSPODARCZE PODSTAWY IMPERIÓW STAROŻYTNYCH

Imperia starożytne miały bardzo zhierarchizowaną społeczność. Ludność wiejska i niewykwalifikowani robotnicy (ok. 90 %) żyli w poddaństwie o ile nie całkowicie w niewolnictwie. Nie mieli żadnych praw w tym prawa własności. Ziemia należała do świątyń lub stanowiła własność bóstw, a zarządzali nią kapłani. Władzę umocniła klasa wojowników, na czele której stali królowie lub wodzowie. Stosunki własnościowe różniły się znacznie w zależności od obszaru lub epoki. W IV tysiącleciu nastąpiło przejście od epoki kamiennej do epoki brązu. Spowodowało to zmianę w produkcji narzędzi i broni, doprowadziło do wyodrębnienia się rzemieślników i kupców. W rolnictwie zaczęto stosować siłę pociągową zwierząt, co podniosło wydajność pracy. W dolinach rzek wytworzyły się ustroje państwowe o charakterze monarchii despotycznych, które zabezpieczały działanie gospodarki poprzez sprawne działanie systemów nawadniających. Inne stosowały tak zwane suche uprawy. Między tymi państwami powstawało mnóstwo konfliktów głównie o dostęp do morza ale także i z bardziej przyziemnych powodów takich jak np. umiłowanie do przepychu. Prowadzone były liczne wojny, które doprowadzały kolejno do upadków wielkich mocarstw. Zatem w znacznej części gospodarka starożytnych imperiów opierała się na łupach wojennych, daninach i podatkach, które zdobywcy wymuszali od podbitych ludów. Podbijana ludność często brana była w niewolę, co zaowocowało wzrostem gospodarczym w państwach “matkach”. Na nowych żyznych terenach rolniczych utworzono wiele nowych miast, które za zadanie miały zaopatrywanie krajów macierzystych w potrzebne produkty. Były one także rynkiem zbytu dla towarów wytwarzanych w ojczyźnie. Znaczny wpływ na rozwój gospodarczy miał też handel (głównie morski). Pod względem organizacyjnym najlepsi w tym fachu okazali się Fenicjanie i praktycznie zmonopolizowali oni rynek. Byli niejako pośrednikami między państwami nie mającymi rozbudowanej floty a Egiptem.

GOSPODAROWANIE W STAROŻYTNYM RZYMIE

Rzymianie pierwotnie byli drobnymi posiadaczami ziemskimi i aż do czasów wielkich podbojów zajmowali się głównie rolnictwem. Jednak w trakcie wypraw coraz więcej uwagi zaczęli poświęcać administracji i wojsku. Opanowując morze rozwinęli bardzo handel a podbite tereny stały się niejako ich zapleczem gospodarczym. Imperium Rzymskie funkcjonowało więc na podstawie dobrze rozwiniętego handlu oraz efektywnego podziału pracy, dzięki czemu mogło więc zachować swój charakter miejski. Samo miasto Rzym w czasie rozkwitu liczyło ok. 1 mln. Mieszkańców. Wyżywienie takiego skupiska ludzi z własnych zasobów było wręcz niemożliwym, dlatego produkty żywnościowe sprowadzano z prowincji. Tak więc gospodarka rzymska opierała się na rolnictwie, handlu oraz ciągłej eksploatacji prowincji. Podbita ludność zmuszana była do świadczenia daniny zbożowej, i różnorakich podatków, utrzymywała namiestników prowincji oraz dwór. Nadwyżki uzyskane z produkcji rolnej nabierały znaczenia, gdy zbierano je i gromadzono w charakterze podatków. To one stanowiły źródło utrzymania armii, aparatu biurokratycznego i ludności miejskiej. Handlem zajmowała się głownie ludność z niższych klas społecznych, cudzoziemcy oraz niewolnicy. Aparat władzy aby zapewnić ciągłość żywności dostaw do miasta przyznawał specjalne przywileje pośrednikom handlującym zboże a niekiedy sam zajmował się dostawami.

W Italii w miejsce drobnych gospodarstw chłopskich powstały wielkie majątki ziemskie, które specjalizowały się w uprawach dochodowych (winnicach, sadach). Dlatego zapotrzebowanie na wykwalifikowaną siłę roboczą było ogromne. Podstawą stosunków społecznych stało się więc niewolnictwo, czemu sprzyjały lata podbojów. Powstawanie wielkich własności spowodowało ruinę drobnej własności chłopskiej. W miarę upływu czasu podatki stały się coraz cięższe a obciążenie nimi rosło w miarę jak malały świadczenia nadawane przez władzę. Wielkie własności patrycjuszy zwolnione były z opłat co równało się przeniesieniu cięższych podatków na tych, którzy nie mogli im sprostać. Tak więc chłopi zaczęli przenosić się do Rzymu i tam zasilali szeregi najuboższej ludności.

5.GOSPODAROWANIE W CHINACH W STAROŻYTNOŚCI I W ŚREDNIOWIECZU

Cywilizacja chińska sięgająca ok. 2 tysiąclecia p.n.e. jest cywilizacją rozwijającą się w największej izolacji a za jej kolebkę uważa się dolinę Żółtej Rzeki. Zgodnie z konfukcjonizmem ( filozofią chińską) cesarze byli wszechwładni i niektórzy faktycznie korzystali z tego przywileju. Pierwszą podstawową rośliną uprawianą przez Chińczyków było proso, później zaczęto uprawiać sprowadzoną ze Środkowego Wschodu pszenicę i jęczmień. Rolnictwo chińskie zawsze bazowało na intensywnym wykorzystaniu siły roboczej i powszechnym systemie nawadniania. Produkcja wyrobów z brązu osiągnęła tu bardzo wysoki poziom. Chiny specjalizowały się w produkcji porcelany i jedwabiu. Pierwsze manufaktury powstały właśnie tam. Chińczycy pierwsi wynaleźli i wykorzystali papier i druk. Posługiwali się papierowymi pieniędzmi kiedy w Europie zaczęto bić pierwsze monety. Chińczycy kilkakrotnie doświadczali inflacji i załamania się pieniądza. Wyroby rzemieślnicze przeznaczone były wyłącznie na użytek władzy, dworu carskiego oraz wąskiej grupy arystokracji posiadającej ziemię. Chłopstwo było zbyt ubogie aby tworzyć rynek na takie towary. Żelazo służyło do wyrabiania broni i sztuki zdobniczej a nie narzędzi. Ponadto kupcy mieli niski status społeczny a handel nie był ceniony. W XIII w. Po upadku panowania mongolskiego handel między krajami śródziemnomorskimi a Chinami rozkwitł w większym stopniu niż za czasów Imperium Rzymskiego. Panująca dynastia Ming przywróciła tradycje i obyczaje chińskie. Przeniosła również stolicę do Pekinu., stymulując w ten sposób handel północy z południem. Wprowadzono uprawę bawełny oraz produkcję tkanin bawełnianych.

ISTOTA GOSPODARKI FEUDALNEJ

Stosunki feudalne tworzyły się wraz z upadkiem systemu niewolniczego. W gospodarce feudalnej dominowało rolnictwo. Połączona ona była z czynnikiem politycznym i występował wysoki stopień samowystarczalności. Podstawową formą systemu feudalnego był system lenny, który stworzył “drabinę feudalną”. Polegał on na nadawaniu przez właścicieli ziemskich posiadłości możnym osobom. Nadawca lenny nazywał się seniorem a przyjmujący je wasalem. Senior odbierał od swoich wasali hołd, czyli uroczystą przysięgę wierności i posłuszeństwa w zamian za opiekę. Wasal także mógł nadać ziemię i uzyskać w ten sposób swoich wasali. System ten przyczyniał się do osłabienia władzy centralnej i utrzymywania się rozdrobnienia feudalnego. Ziemia jako podstawowy środek produkcji i do feudała i do użytkującego ją chłopa. Istniała zatem podwójna własność ziemi charakterystyczna tylko dla feudalizmu. Wskutek braku pełnej wartości ziemi, chłopi musieli za jej użytkowanie świadczyć wiele powinności na rzecz feudała czyli tzw. Rentę feudalną. Dla feudała renta była podstawowym dochodem i źródłem utrzymania. Wyróżnia się trzy rodzaje renty:

·         naturalna – daniny w naturze

·         odrobkową – robocizna na rzecz gospodarstwa pańskiego

·         czynszową – opłaty pieniężne

Chłop był przynależny do pana na trzy sposoby:

·         gruntowo – dotyczyło wszystkich i wynikało ze zwierzchności pana nad własnością gruntów

·         osobiście – chłop był własnością pana, który mógł na stałe przywiązać go do ziemi

·         sądowo – pan miał prawo do sądzenia swoich poddanych, a było to wynikiem przejścia sądownictwa z rąk władcy do rąk feudałów

Feudalizm więc zmuszał chłopów do wykonywania pracy na rzecz pana i świadczenia mu powinności w postaci darowizn i robocizny. Był on drastycznym ograniczeniem wolności co pociągnęło za sobą powtarzające się w wielu krajach powstania chłopskie.

Za kolebkę feudalizmu uważa się państwo Franków i tylko tam występował on w klasycznej postaci. W innych państwach występowały inne jego formy.

PRZEMIANY W ROLNICTWIE ŚREDNIOWIECZNYM

Największym udoskonaleniem średniowiecznego rolnictwa było zastosowanie trójpolówki zamiast antycznej dwupolówki. W tym systemie ziemia podzielona była na trzy części, obsiewana w jednej części zbożem ozimym, w drugiej jarym a trzecia leżała odłogiem. Było to ściśle powiązane ze wprowadzeniem ciężkiego pługa na kołach i wykorzystaniu konia jako siły pociągowej. Pług ten był w stanie orać gliniastą ziemię charakterystyczną dla północno-zachodniej Europy. Konie mogły wykonać pracę za trzy, cztery woły, jednak ich utrzymanie kosztowało trzy czterokrotnie więcej od utrzymania woła. Oprócz tych najważniejszych innowacji w średniowiecznym rolnictwie zastosowano całe mnóstwo wynalazków o mniejszym znaczeniu. Dzięki ulepszonej obróbce metali żelazo stało się bardziej dostępne i tańsze. Znajdowało więc ono zastosowanie obok zbroi i broni rycerzy w produkcji narzędzi rolniczych. Wykonywano z nich ostrza do pługów, a także proste narzędzia jak motyki, widły czy siekiery. Ulepszono sierp i bronę oraz wynaleziono kosę. Więcej wysiłku wkładano w gromadzenie i przechowywani nawozu zwierzęcego w celu późniejszego użyźniania gleby. Takie techniki umożliwiły wprowadzenie na niektórych terenach czwórpolówki. Nowe rośliny uprawne;. żyto, które stało się podstawowym zbożem chlebowym. Również owies był bardziej dostępny i stał się głównym pożywieniem dla koni. Groch, fasola i soczewica. Wiele jarzyn i owoców pochodzących z Afryki i Azji zaklimatyzowało się w Europie. Europejczycy nauczyli się uprawiać bawełnę, trzcinę cukrową, owoce cytrusowe oraz ryż. Rozwinął się przemysł włókienniczy a co za tym idzie zwiększył się popyt na niektóre barwniki naturalne, więc poszczególne regiony wyspecjalizowały się w tej dziedzinie.

ROZWÓJ HANDLU I MIAST W ŚREDNIOWIECZU

Część ludności wiejskiej, która nie mogła się utrzymać na wsi, przenosiła się do miast i tam tworzyła wielkie rynki zbytu dla produktów wiejskich. Miasta przeważnie zlokalizowane były na przecięciu dróg handlowych, nad zatokami morskimi lub rzekami, ponieważ mieszczanie zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem. Początkowo miasta nie różniły się pod względem prawnym od osad wiejskich i także stanowiły własność feudałów. Wolność uzyskiwały poprzez krwawe powstania lub wykup od feudała przywileju nadającego prawa miejskie i samorząd. Samorząd oznaczał możliwość wybierania władzy, organizowania sądów, posiadania siły zbrojnej i prowadzenia własnej polityki finansowej i gospodarczej. Handel skupiał się przeważnie w miastach, nadal był handel obwoźny ale został on ograniczany przez np. prawo składu, które zmuszało kupca przybywającego do danego miasta do sprzedaży całości, przez pewien czas lub pozostawienia towaru w składzie. Zakazywano sprzedaży detalicznej, a handel odbywał się tylko na placu publicznym. Innym poważnym utrudnienie dla swobody handlu był przymus drogowy, nakazujący jeździć kupcom wyznaczonymi drogami.

Najważniejsze szlaki handlowe średniowiecza:

Morze Śródziemne – łączył Europę z Bliskim Wschodem. Kupcy europejscy zaopatrywali się tutaj w towary wschodnie (przyprawy, leki, owoce) a z Europu wywożono metale i wyroby metalowe. Handel na tym szlaku był głównie w rękach miast włoskich (Amalfi, Piza, Genua, Florencja i Wenecja)

Morze Północne i Bałtyk – łączył północną i wschodnią Europę z zachodem. Na zachód dostarczano towary masowe (zboże, drewno, wełna) a wschód chłonął ryby, sól, wino, metale. Handel w tym rejonie zmonopolizowały miasta niemieckie zlokalizowane nad morzem lub rzekami tj. Hamburg, Szczecin, Gdańsk, Magdeburg, Frankfurt.

GOSPODARKA FEUDALNA W ŚREDNIOWIECZNEJ POLSCE

W Polsce nie doszło do ukształtowania się hierarchii lennej. Władca przejął od wspólnot plemiennych zwierzchnią własność całej ziemi. Własność tę oraz powinności chłopskie przekazywali władcy kościołowi i możnym. Podobnie pełną własność ziemi ograniczoną jedynie obowiązkiem służby wojskowej osiągnęli rycerze. Stan szlachecki był szczególnie uprzywilejowany, w jego rękach pozostawała władza polityczna. Stan chłopski znajdował się w najgorszej sytuacji, a jego ludność była najbardziej zróżnicowana.

W XII w. Zaczęto nadawać immunitety np. zwalniające ludność zamieszkałą w majątkach feudałów od określonych danin i posług na rzecz panującego (immunitet skarbowy). Właściciel ziemski obdarzony przywilejem mógł zatrzymać dla siebie wszystkie daniny przysługujące do tej pory księciu. Był więc bardziej zainteresowany dobrze prosperującą gospodarką na swoich ziemiach, gdyż miał z niej wtedy większe dochody. Początkowo immunitety były też korzystne dla chłopa, bo pan dbał o podniesienie jakości gospodarki, jednak z czasem wolność własności chłopskiej zaczęła maleć i chłop stawał się poddanym feudała, który przejmował jego ziemie pozostawiając mu jedynie prawo do jej użytkowania. Chłop świadczył feudałowi pańszczyznę w postaci danin lub świadczył pracę w kilka określonych dni roku.

Pobór części plonów wyprodukowanych w drobnych gospodarstwach przestał z czasem zadowalać właścicieli ziemskich. Przystąpili oni do reorganizacji, która miała dwa kierunki:

·         specjalizację drobnych gospodarstw

·         tworzenie własnych folwarków

Rozwój sił wytwórczych oraz ich lepsze wykorzystanie spowodowały postęp w podziale pracy. Z ogółu ludności wiejskiej wyodrębnili się rzemieślnicy: garncarze, murarze, kucharze, piekarze, szewcy itp. Ogromną większość stanowili rzemieślnicy, którzy mieli na wsi gospodarstwa stanowiące podstawę własnego utrzymania. Świadczyli oni powinności na rzecz feudała, podobne do włościańskich, czyli oddawali część swojej produkcji.

OSADNICTWO NA PRAWIE NIEMIECKIM W POLSCE I KRAJACH EUROPY ŚRODKOWO WSCHODNIEJ

. Do głównych zasad prawa niemieckiego zaliczano: wolność osobistą osadników, prawo do dziedziczenia posiadanego gruntu i rozporządzania nim przy zachowaniu zwierzchności pana gruntowego oraz autonomię sądową w postaci sądu ławniczego. Na bazie prawa niemieckiego wykształciło się prawo flamandzkie i frankońskie. Wyodrębniły się one ze względu na różnice w odmiennej technice osadniczej i odmiennych regulacjach prawnych, zwłaszcza w zakresie dziedziczenia.Źródeł osadnictwa na prawie niemieckim należy szukać w rozwoju sił wytwórczych, prowadzących do szerszego włączenia wsi do gospodarki towarowej. Przeniesienie polskiej wsi na prawo niemieckie oznaczało wprowadzenie bardziej rozwiniętych form ustrojowo – prawnych. Istotą prawa niemieckiego było ustanowienie stałych czynszów. Podstawowym świadczeniem na rzecz właściciela stała się renta pieniężna. Ograniczeniu uległa natomiast renta naturalna i odrobkowa. Upowszechnienie gospodarki czynszowej wpłynęło korzystnie na wzrost wydajności pracy ponieważ chłop był zainteresowany bardziej rezultatami swojej pracy. Zmianie uległ status prawny ludności chłopskiej. Prawo niemieckie obejmowało zespół norm i zwyczajów zapewniających nowym osadnikom czy mieszkańcom osad przenoszonych różne korzyści i przywileje. Chłop osiadły na prawie niemieckim nie był przywiązany do ziemi. Osadnictwo na prawie niemieckim szło w parze ze zwiększaniem powierzchni ziemi uprawnej (dzięki m.in. likwidacji nieużytków, karczowaniu lasów). Istotnym elementem rozwoju kraju było powiększenie liczby ludności rolniczej w wyniku osadnictwa. Wprowadzenie wydajniejszego systemu produkcji było możliwe dzięki dalszemu usprawnianiu techniki rolnej.

EKONOMICZNE ZNACZENIE WIELKICH ODKRYĆ GEOGRAFICZNYCH

Podstawowymi przyczynami odkryć geograficznych była konieczność znalezienia drogi morskiej do Indii w celu sprowadzenia przypraw i kruszców szlachetnych oraz szerzenie chrześcijaństwa. Wyprawom sprzyjał postęp w dziedzinie nawigacji oraz powstanie w Hiszpanii grup rycerstwa bez zajęcia. Finansowania wypraw podjęli się Portugalczycy i Hiszpanie. Na wybrzeżach Afryki i Indii Portugalczycy zakładali miasta handlowe, niszcząc konkurencyjny miejscowy handel. Portugalskie kolonie przynosiły wielkie dochody z handlu korzennego, ale nie były gwarancją trwałości, ponieważ brakowało ludzi do systematycznego podporządkowywania sobie zdobytych terytoriów. Hiszpanie natomiast budowali swoje kolonie opierając się na brutalnej przemocy. Opanowali oni Kubę, Meksyk, Filipiny oraz część Ameryki Południowej. W swych zamorskich posiadłościach Hiszpanie wydobywali przede wszystkim metale szlachetne.

Ekspansja zewnętrzna Europejczyków spowodowała wielkie zmiany w handlu, które oznaczały:

·         zmiany zasięgu geograficznego europejskiej wymiany handlowej,

·         zmiany asortymentu towaru będącego przedmiotem wymiany,

·         zmiany organizacji towarowej.

Handel średniowieczny ograniczał się do basenu Morza Śródziemnego i Bałtyku oraz dróg lądowych. Po wielkich odkryciach rozwinął się handel transoceaniczny. Podupadło w związku z tym znaczenie miast włoskich, a rozwinęły się nowe centra handlowe np. Lizbona, Sewilla. Na rynki weszły nowe towary kolonialne: herbata, kawa, kakao, tytoń. Wyjątkowego znaczenia nabrał handel czarnymi niewolnikami z Afryki. Nowymi instytucjami obrotu towarowego stały się giełdy towarowe, gdzie transakcji hurtowych dokonywano na podstawie próbek towarów. Upowszechnił się nowoczesny system księgowości kupieckiej i bilansowania stanu majątku.

1Istota merkantylizmu i kameralizmu.

Merkantylizm jest odpowiedzią na nowe przemiany (odkrycia) geograficzne. Podstawowym założeniem merkantylistów było przekonanie, że o bogactwie kraju decydują zgromadzane zasoby kruszców (srebra i złota). Jest to potęga trwała w przeciwieństwie do dóbr żywnościowych, które są nietrwałe. Najwcześniejszy sposób gromadzenia kruszców praktykowany przez Hiszpanię, nie sprawdził się, gdyż kruszce nie “umacniały” gospodarki, lecz “wyciekały” z kraju na zakup dóbr konsumpcyjnych. Dlatego uznano, że celem państwa powinno być uzyskiwanie dodatniego bilansu w handlu zagranicznym, aby pieniądz kruszcowy ściągać do kraju. Chciano to uzyskać np. poprzez popieranie rozwoju produkcji krajowej (zwolnienia podatkowe), popieranie wzrostu liczby ludności, aktywne kształtowanie gustów i przyzwyczajeń ludności. W nowoczesnych państwach koniecznością stało się zniesienie wewnętrznych komór celnych, ujednolicenie miar i wag, ujednolicenie systemu podatkowego. W celu prowadzenia handlu budowano drogi, kanału żeglugowe, organizowano łączność i komunikację pocztową. Merkantyliści uważali, że państwo powinno być samowystarczalne.

W XVII w. w krajach Europy środkowowschodniej realizowano odmianę polityki merkantylistycznej zwaną kameralizmem. Kameralizm skupił się jednak na sprawach fiskalnych. Za główny cel uważano powiększenie dochodów panującego, gdyż pomyślność władcy miała być równoznaczna z pomyślnością kraju (Prusy).

14. Dualizm agrarny w Europie

Dualizm agrarny to dwutorowy rozwój rolnictwa europejskiego od połowy XV w. Granica dwóch systemów rolnictwa ustaliła się na rzece Łabie. Zmiany rolnictwa na zachodzie szły wyraźnie w kierunku gospodarki kapitalistycznej (indywidualne władanie ziemią, system dzierżawy, powiązanie z produkcją przemysłową), natomiast wschód przyjął narzucony popyt na zboże i rozwijał jednostronną produkcję polową. Narastały dysproporcje w dziedzinie społecznej: na zachodzie wzrastała rola nowej szlachty oraz mieszczaństwa, a na wschodzie na trzy następne stulecia umocnił się system feudalny oparty na poddaństwie chłopów, słabości miast i dominacji politycznej warstwy szlacheckiej. Konsekwencją tego było postępujące zacofanie gospodarcze wschodu Europy.

15. Gospodarka folwarczno- pańszczyźniana w Polsce.

Do połowy XV w. procesy agrarne przebiegały w tej części Europy podobnie jak w zachodniej Europie. Od końca XV w. tendencje te zostały zahamowane i nastąpiło uzależnienie chłopów tzw. Wtórne poddaństwo oraz umocnienie renty odrobkowej (pańszczyzny) jako dominującej w ustroju społecznym wsi. Szlachta, która stała się wiodącą siłą polityczną w Polsce podporządkowała sobie chłopów. Proces ten nosi nazwę refeudalizacji a model gospodarki oparty na tych procesach – gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (jest ona odmianą feudalizmu). Tworzenie folwarków, czyli gospodarstw pańskich nastawionych na towarową produkcję zboża, w mniejszej mierze produktów hodowlanych , a pozostających pod osobistym zarządem właściciela , wiąże się z rosnącym popytem na zboże na zachodzie Europy po wielkich odkryciach geograficznych. Była to szansa wzbogacenia się dla szlachty. Folwarki powstawały na miejscu dawnych, własnych gospodarstw feudałów, zagospodarowano też pustki, skupowano sołectwa, przenoszono chłopów na inne gorsze lub bardziej oddalone grunty. Na ziemiach polskich dominował model folwarków związany z rynkiem zewnętrznym, przede wszystkim zachodnim, za pośrednictwem portów bałtyckich. Polska była zapleczem surowcowym eksportując: zboże, bydło rzeźne, skóry, futra, towary pochodzenia leśnego, a sprowadzając z zagranicy produkty luksusowe i inne wyroby.

18. Istota liberalizmu gospodarczego.

Liberalizm gospodarczy oznaczał dążenie do uzyskania pełnej wolności w trzech sferach życia społecznego. Mianowicie chodziło tu o wolność jednostki co oznaczało walkę przeciwko poddaństwu osobistemu i gruntowemu chłopów oraz przeciwko nowożytnemu niewolnictwu, w praktyce chodziło o swobodny przepływ wolnej siły roboczej. Następnie chodziło o uzyskanie wolności działalności gospodarczej, głównie przemysłowej, stąd brała się walka przeciw przymusowi cechowemu i reglamentacji produkcji. Dalej miała być to wolność handlowa czyli swoboda przepływu towarów wewnątrz danego państwa poprzez likwidację ceł wewnętrznych, między państwami poprzez likwidację ceł protekcyjnych oraz na morzach i oceanach – wolność żeglugi. Rzeczniczką walki o wszystkie te wolności była burżuazja, która występowała przeciwko zwolennikom starego porządku gospodarczego w imię rozwijającego się nowego kapitalistycznego ładu gospodarczego. Rewolucja burżuazyjna pozwoliła na przeprowadzenie rewolucji przemysłowej.

19. Rewolucja przemysłowa w Anglii.

Rewolucja przemysłowa oraz zwycięstwo zasad liberalizmu gospodarczego umocniły rolę przemysłu i górnictwa w gospodarce. Spadał natomiast udział rolnictwa w tworzeniu dochodu narodowego. Rewolucja przemysłowa rozpoczęła się od przemysłu lekkiego w przemyśle włókienniczym. W 1733r. wynaleziono mechaniczne czółenko tkackie, które umożliwiło dwukrotne zwiększenie wydajności tkacza, w efekcie zwiększając popyt na przędzę. W ciągu kilku lat wynaleziono kilka urządzeń mechanicznych do przędzenia, pierwszym była mechaniczna przędzarka zwana “pędząca Joasia” , która zastępowała pracę kilku osób. Zaczęto poszukiwać rozwiązań problemu tkania mechanicznego, co w konsekwencji doprowadziło do wynalezienia krosna mechanicznego i jego dalszych ulepszeń. Rewolucja przemysłowa dotyczyła i innych gałęzi przemysłu. Zmiany te dotyczyły np. procesu wytapiania rudy żelaza za pomocą koksu, co uwolniło hutnictwo żelaza od zależności od węgla drzewnego, wynaleziono maszynę parową, nowe potężne źródło napędu, która uzupełniła, a w końcu zastąpiła siłę wiatru i energię wodną. Maszynę parową po raz pierwszy wykorzystano w górnictwie. Gdy wzrósł popyt na węgiel i metale, zwiększono wysiłki związane z ich wydobyciem z kopalni głębinowych. W 1712r. skonstruowano pierwszą pompę parową dla kopalni węgla. Tak więc potęga przemysłu angielskiego oparta była na produkcji przy użyciu maszyn, stosowaniu silników mechanicznych bazujących na rosnącym wydobyciu węgla kamiennego, rozwiniętym hutnictwie żelaza i wykorzystaniu kolei żelaznych. Powstanie kolei żelaznych i udoskonalenie lokomotywy pozwoliły na połączenie kilku miast liniami towarowymi i osobowymi

21. Uprzemysłowienie Europy.Dziewiętnastowieczny proces uprzemysłowienia był z pewnego punktu widzenia zjawiskiem europejskim, z innego punktu był zjawiskiem regionalnym. W Europie uprzemysłowionej nagle bardzo ważne okazała się ilość i jakość bogactw naturalnych. Dotyczyło to szczególnie węgla, a te regiony Europy, gdzie występowały jego obfite złoża, stały się głównymi ośrodkami przemysłu ciężkiego w XIX w. Pod koniec XIX w. wraz z wprowadzeniem energii elektrycznej z hydroelektrowni, kraje ,które obfitowały w energię wodną, jak Szwajcaria, częściowo Francja, Włochy, Szwecja i Norwegia, otrzymały nowe bogactwo równie pożyteczne. Cała Europa obfitowała w typowe bogactwa mineralne, takie jak żelazo, inne rudy metali, sól i siarka. Ze względu na przewóz surowców i towarów, w każdej dziedzinie przemysłu coraz ważniejszy stawał się szybki i sprawny transport. Po 1840r. budowa kolei ulega wielkiemu przyspieszeniu. Powstają pierwsze linie kolejowe w Belgii, Francji, Niemczech, Anglii. Koleje stały się znakomitym czynnikiem wzrostu gospodarczego, wymagały dużych ilości stali i żelaza, węgla kamiennego, drewna, rozwiniętego przemysłu maszynowego, dawały zatrudnienie dużej liczbie ludności. Dynamicznie rozwijał się transport morski, statki rozwijały też większą szybkość. Tempo zmian technicznych uległo przyspieszeniu, powstały nowe gałęzie przemysłu. Powszechnie stosowano energię wodną, wynaleziono ogniwo galwaniczne czyli baterię, energia elektryczna znalazła zastosowanie w wielu dziedzinach. Na coraz większą skalę używano ropę naftową, gaz, naftę. W hutnictwie dużą innowacją był wielki piec prowadzony na gorącym dmuchu. Rozwój hutnictwa miał duży wpływ na inne gałęzie przemysłu (np. szyny kolejowe).

26. Wpływ I wojny światowej na gospodarkę.Podczas działań wojennych zginęła ogromna ilość wojsk /straty wojsk wynosiły około 10mln/jak i ludności cywilnej. Zostały zrujnowane miasta i wsie, Większość zniszczeń domów, zakładów przemysłowych i ich wyposażenia, kopalń, inwentarza żywego, środków transportu. Większość zniszczeń wystąpiła w północnej Francji, Belgii, obszarze północno-wschodnich Włoch oraz na polach bitew Europy Wschodniej. Zaczęli ginąć ludzie nie tylko z głodu ale i z powodu epidemii, a straty materialne były ogromne. Ogromne też tyły straty w żegludze oceanicznej. Po przez nadmierną eksploatację ziem spowodowały zmniejszenie rolnictwa.

Wielki światowy system handlowy rozpadł się podczas wojny, który ograniczył środki na odbudowę gospodarki. Państwa walczące wyczerpały swoje rezerwy walut i złota. W państwach zniszczonych wojną brakowało środków na likwidację zniszczeń i opłacenie importu. Państwa utraciły możliwość handlu z koloniami, które zostały przejęte gównie przez Stany Zjednoczone. Problemem była również dezorganizacja handlu międzynarodowego i wojna gospodarcza między uczestnikami wojny. Stosunki gospodarcze między Niemcami a resztą tych państw uległy zahamowaniu. Utrata rynków zagranicznych ściśle związana z dezorganizacją handlu międzynarodowego. Wojna zakłóciła również równowagę światowego rolnictwa. Znacznie zwiększając zapotrzebowanie na żywność i surowce z krajów nie ogarniętych wojną: Stany Zjednoczone i Ameryka Łacińska. Uczestnicy wojny państw europejskich cierpiały również na utratę dochodów z żeglugi i innych usług np. inwestycji. Najważniejszą przyczyną zaburzeń w gospodarce stała się inflacja. Deficyt pokrywano dodatkową emisją pieniądza bez pokrycia

Po przerwaniu działań wojennych masy demobilizowanego wojska powracały do swych krajów. Odbywało się to głównie w sposób chaotyczny i nierzadko w połączeniu z grabieżą. Zrewoltowane oddziały wojskowe łączyły się ze zdesperowanymi robotnikami grożąc wybuchem rewolucji np. na początku listopada 1918r. Wybuchła rewolucja niemieckich marynarzy. Niemcy jeszcze przed traktatami pokojowymi chciały ponieść jak najmniejsze konsekwencje, gdyż bali się zwycięstwa rewolucji. Zatrudnienie zdemobilizowanych żołnierzy stanowiło wielki problem.

Po wojnie nastąpiły również istotne zmiany w układzie sił gospodarczych, gdyż w związku z traktatami paryskim zostały wprowadzone nowe ustalenia dotyczące nie tylko ograniczenia terytorium Niemiec, ale i powstanie nowych państw w Europie min. Polska, Czechosłowacja, powstała Jugosławia, rozpadła się monarchia habsburska na rzecz: Austrii, Węgier. Powojenne rozstrzygnięcia zamiast rozwiązać problemy gospodarcze wywołane wojną, zaostrzyły je. Z traktatów wyniknęły 2 kategorie trudności gospodarczych: wzrost nacjonalizmu gospodarczego i problemy walutowe i finansowe. Najważniejszym traktatem był traktat wersalski, gdzie na rzecz Francji Niemcy oddały Alzację i Lotaryngię oraz zezwoliły na francuską okupację doliny Saary, bogatej w węgiel. Z części ziem niemieckich powstało państwo Polskie. Kolonie niemieckie zostały całkowicie przejęte przez aliantów /w tym też Japonię/ Ponadto Niemcy musieli oddać marynarkę wojenną, wielką ilość broni, większość marynarki handlowej. Musiały zgodzić się na ograniczenie sił zbrojnych oraz podpisać klauzulę o "“winie za wojnę" co związane było z tym, że Niemcy musiały ponieść konsekwencje wojny w formie “reparacji” na rzecz aliantów.

Nowe państwa dążyły mimo zniszczenia terenów w skutek wojny o stanie się państwami samowystarczalnymi i tak np. przez pewien czas nie zgadzano się nawet na opuszczenie jakiegokolwiek pociągu ze swoich terenów, co spowodowało pełny zastój handlu. Nacjonalizm gospodarczy występował nie tylko w nowych państwach np. Rosja – podczas trwającej tam wojny domowej – nie utrzymywała stosunków gospodarczych. Na zachodzie kraje, które były uzależnione poprzednio od handlu zagranicznego uciekły się do stosowania wysokich ceł, jak również do ograniczenia importu – wprowadzone w czasie wojny nadal obowiązywały. Jednocześnie chciały pobudzić własny eksport. W Stanach Zjednoczonych cła po wojnie podniosły się do bezprecedensowego poziomu np. całkowity zakaz importu niemieckich barwników. W związku z tym inne kraje broniąc swych interesów podnosiły cła na artykuły amerykańskie. Przesadny nacjonalizm gospodarczy zamiast zwiększyć produkcję i dochody, zmniejszył je.

Zakłócenia walutowe i finansowe doprowadziły do załamania gospodarki międzynarodowej. Jądrem tych zakłóceń tyły “reparacje”. Do momentu przyłączenia się Stanów Zjednoczonych do aliantów koszty wojny ponosiła głównie Wielka Brytania. Państwa wzajemnie udzielały sobie pożyczek, z myślą, że po wojnie zostaną umorzone, ale Stany Zjednoczone nie chciały zrezygnować ze spłat. W związku z tym Francja i Wielka Brytania chciały, by Niemcy zapłaciły nie tylko za straty materialne, ale i zwróciły wszystkie koszty poniesione przez zapożyczenia. Niemy płaciły w gotówce i naturze, ale nie mogły spłacić ze swych zasobów, w związku z czym zaciągały pożyczki, głównie ze Stanów Zjednoczonych. Po roku 1923r. Marka miała mniejszą wartość od papieru, na którym była produkowana.

Zgodnie z przewidywaniami Keynesa gospodarka międzynarodowa znalazła się w stanie głębokiego kryzysu. Wielka Brytania podczas wojny utraciła zagraniczne rynki zbytu, część marynarki handlowej, co zmniejszyło dochody. Musiała eksportować, ale fabryki i kopalnie stały bezczynnie co spowodowało duże bezrobocie. Dla byłych robotników wypłacano zasiłki, które jeszcze bardziej obciążały budżet.

27. Gospodarka światowa w okresie międzywojennym.Po zniszczeniach i kosztach wojennych oraz ograniczeniu handlu międzynarodowego i światowego rolnictwa i przemysłu nastąpiły zakłócenia walutowe i finansowe. Doprowadziły one do załamania gospodarki międzynarodowej. Jądrem tych zakłóceń tyły “reparacje”. Stany Zjednoczone stały się wierzycielem Europy. Ujemnych konsekwencji inflacji nie udało się ograniczyć tylko do Niemiec. Wszystkie nowopowstałe państwa przeżyły podobną inflację. Zgodnie z przewidywaniami Keynesa gospodarka międzynarodowa znalazła się w stanie głębokiego kryzysu. Po zaprzestaniu spłat przez Niemcy i zajęciu przez wojska francuskie i belgijskie w styczniu 1923r. Zagłębia Ruhry /bez rezultatu/ pospiesznie stworzona komisja międzynarodowa zmniejszyła spłaty reparacji i udzielono Niemcom tzw. pożyczki Dawwesa w wysokości 800mln marek Po tej pożyczce napłynęła do Niemiec dalsza fala amerykańskiego kapitału w postaci prywatnych pożyczek. Wielka Brytania w związku z narastającym bezrobociem, spowodowanym zniszczeniami i zahamowaniem przemysłu, wypłacała zasiłki robotnikom i dlatego miała problemy gospodarcze związane z inflacją. Utraciła również rynki przemysłu węglowego. Mimo takich problemów większość krajów Europy w latach dwudziestych dobrze się powodziło. Szkody wyrządzone przez wojnę w dużej mierze usunięto. Stany Zjednoczone wyszły z wojny silniejsze niż kiedykolwiek. Japonia, która przed wojną była niewielkim imperium, powiększyła swe terytorium i stała się znaczącą potęgą gospodarczą. Lata 1924-1928 określa się zazwyczaj jako okres stabilizacji. W okresie tym szybko wzrastała produkcja przemysłowa oraz rozwój międzynarodowych stosunków gospodarczych. Jednym z istotnych przejawów systemu kapitalistycznego była również pomoc w odbudowie potęgi gospodarczej Niemiec, przy pomocy Anglii, usiłującej osłabić pozycję Francji. Już w roku 1929r. amerykańscy bankierzy i inwestorzy zaczęli wycofywać się z rynków europejskich lokując swe pieniądze w giełdzie nowojorskiej, która przeżyła wzrost spektakularny obrotów. Wiele osób kupowało mimo skromnych zasobów akcje na kredyt. Po krachu 24.10.29r. na giełdzie nowojorskiej nastąpiła fala wyprzedaży akcji i wywołała gwałtowny ich spadek. Następna fala była 29.10.01r. i banki zaczęły żądać zwrotu pożyczek, co zmusiło inwestorów do rzucenia akcji na rynek bez względu na cenę. Amerykanie inwestujący w Europie wycofali się z Europy by ratować fundusze. Przez cały rok 1930 trwało wycofywanie kapitału z Europy, wywołując napięcia w systemie finansowym. Rynki finansowe ustabilizowały się, ale spadły ceny surowców i w rezultacie skutki zaczęły odczuwać takie państwa jak Argentyna czy Australia. W maju 1931r. zawiesił wypłaty jeden z największych banków Europy Środkowej. Chociaż Austria zamroziła aktywa bankowe, panika rozszerzyła się na Węgry, Czechosłowację, Rumunię, Polskę i przede wszystkim Niemcy. Francja grała na zwłokę i panika ogarnęła Anglię, której Bank zawiesił wypłat w złocie. Wobec braku uzgodnień międzynarodowych kursy walut uległy wahaniom. Zmiany te dokonywały się w skutek ucieczki kapitałów i pod wpływem nadmiernego nacjonalizmu gospodarczego. W latach 1929-1932 nastąpił drastyczny spadek obrotów handlu międzynarodowego, co spowodowało spadek produkcji przemysłowej, zatrudnienia i dochodów. Niemcy zawiesiły spłaty reparacji i w 1932r. przedstawiciele państw Europy dyskutowali nad zakończeniem moratorium Hoovera. Ostatnią próbą położenia kresu kryzysowi gospodarczemu była Światowa Konferencja Walutowa w 1933r. Program przewidywał wznowienie waluty złotowej i uważano, że Stany Zjednoczone odegrają istotną rolę w tym. Jednak Stany Zjednoczone zajęte wyborami prezydenckimi nie chciały podejmować decyzji i konferencję odłożono, a po wyborach zajęły się wzmocnieniem własnej gospodarki i nie chciały podejmować jakichkolwiek decyzji międzynarodowych. Próba współpracy zakończyła się fiaskiem. Roosevelt powołał do życia NRA, którego celem było planowanie gospodarki prywatnej pod nadzorem państwa, ale w 1935r. Sąd Najwyższy uznał NRA sprzeczną z konstytucją. Mimo ponownego ożywienia w przemyśle amerykańskim, w 1937r, gospodarkę nawiedziła nowa recesja i nie nastąpił powrót do stanu pełnego zatrudnienia. Kiedy w 1941r. Stany przystąpiły do II wojny miały 6mln bezrobotnych. System jednak okazał się bardziej zdolny...