Tragedia grecka.doc

Tragedia grecka

Struktura tragedii jako struktura stereometryczna: współistnienie planu dramatycznego (akcji, zdarzeń) i planu komentarza.

1.       Plan akcji – zdarzenia wyrażane w dialogu konwersacyjnym (postaci działające).

2.       Plan komentarza – wszelkie wypowiedzi (najczęściej pieśni chóru z właściwą im formą) wykraczające poza horyzont dzieła rozumiany jako horyzont jego postaci.

Podział ten może być również dopełniony analogicznym podziałem na mikrokosmos sceniczny i makrokosmos teatralny.

Przemiany w charakterze tej struktury, przeformułowanie relacji między akcją dramatyczną a pieśniami chóru będą wyznaczały kierunek przekształceń tragedii.

Ajschylos – np. w „Agamemnonie” w planie komentarza (pieśniach Chóru) przywołane są inny czas i przestrzeń niż czas dramatyczny i przestrzeń sceniczna. W ten sposób dramat uzyskuje nowy wymiar czasoprzestrzenny. Zdarzenia planu akcji są tu nieustannie poddawane konfrontacji ze zdarzeniami z innego czasu i innej przestrzeni. Zdarzenia przywoływane w planie komentarza często mają o wiele istotniejsze znaczenie dla myśli utworu, ujawniając ogólniejszą i wyższą prawidłowość świata. W „Agamemnonie” plan komentarza sam w sobie złożony jest z kilku planów. Jednym z nich jest plan zdarzeń pozascenicznych (Aulida, Troja, zbrodnie w domu Atrydów). Drugą płaszczyzną jest warstwa emocjonalna budowana przez manifestacje liryczne Chóru. Trzecią – płaszczyzna prymarnych znaczeń utworu; w wypowiedziach refleksyjnych Chóru zdarzenia poddawane są ocenie w perspektywie praw i zasad moralno-religijnych. Stereometryczność „Agamemnona” polega więc na tym, że świat przedstawiony tego utworu jest wielowymiarowy: nad linearnym planem zdarzeń scenicznych nadbudowanych jest kilka innych planów.

W tragediach Sofoklesa i Eurypidesa zmieniają się proporcje pomiędzy planem akcji i planem komentarza na korzyść tego pierwszego.

Ad. 1. Plan akcji – akcja jednowątkowa

Ajschylos – sytuacja dominuje nad akcją, prosta forma tragedii, nieco hieratyczna. Na ogół każda tragedia zawiera tylko jedno zdarzenie, a następuje ono po dwóch trzecich sztuki: cały początek wypełnia oczekiwanie, zaś koniec – opłakiwanie. Charakterystyczna cecha techniki dramatycznej Ajschylosa – nadanie dramatycznej funkcji milczeniu.

Sofokles – charakterystyczne jest umiejętne operowanie napięciem, jego podsycanie. „Król Edyp” przykładem idealnej realizacji fabuły zawikłanej: powiązania perypetii z anagnorisis i patosem.

W tragediach Ajschylosa i Sofoklesa – naprzemienność (alternacja) radości i trwogi, emocje lęku/radości (nadziei) wyrażane są zarówno przez postaci, jak i przez chór.

Eurypides – zachowuje formę dramatu podobną do Sofoklesa, ale wypełnia ją inną treścią. Wprowadza temat miłości. Prekursor tragikomedii – przeplatanie się obrazów o wymowie tragicznej z budzącymi śmiech („Helena”, „Alkestis”). Zasada alternacji wiązałaby się zatem u Eurypidesa z łączeniem dwóch form gatunkowych (tragedii i komedii), a nie sposobem kształtowania napięcia dramatycznego.

Charakterystyczna dla przebiegu akcji tragicznej logika odwrócenia: tragicy greccy często tworzyli pary scen i niemal nieodmiennie stwarzali pomiędzy nimi podobieństwa po to, by wydobyć różnice. Skłonność do budowania sztuki wokół jednego centralnego, katastroficznego odwrócenia (perypetii) przyczynia się do rozmieszczenia scen parzystych – po jednej przed i po punkcie zwrotnym.

Kierunek przemian tragedii – zmierza ona ku formie z coraz bardziej rozbudowaną akcją, co wiązało się z wprowadzeniem drugiego (Ajschylos), a następnie trzeciego aktora (Sofokles) – chodzi o czynny, jednoczesny udział postaci w akcji. Zawężanie roli chóru (pierwotnie chór nadawał tytuł wystawianej sztuce) współwystępuje z rozszerzaniem roli postaci.

Ajschylos – partie chóralne (liryczne) stanowią jeszcze co najmniej połowę tekstu.

Sofokles, Eurypides – w coraz większym stopniu centralne stają się postaci; zaczynają się usprawiedliwiać, monologować na temat własnych myśli i odczuć. Konstrukcja postaci Eurypidesa: psychologizm i realizm. Ponadto, Eurypides wprowadził do tragedii, wziętą ze współczesnego mu życia, zorganizowaną debatę. Zrodzona z ówczesnej praktyki sądowej, udoskonalona przez ówczesną retorykę, sztuka oratorska była w pełnym rozkwicie. Był to tzw. agon. Przez agon należy rozumieć rodzaj zaplanowanej konfrontacji, w której zetrą się dwie długie tyrady; na ogół po nich występuje wymiana jednowersowych stychomytii, co wyostrzało kontrasty. W agonie każdy bronił swojej racji, z możliwie największą mocą retoryczną rozwijając argumenty. Ta technika dramaturgiczna pojawia się w wielu tragediach Eurypidesa.

Koncepcja postaci – najczęściej podporządkowana starodawnemu przeświadczeniu, że zbyt wielkie szczęście niesie ze sobą zgubę, ponieważ nadmiar pomyślności (koros) prowadzi człowieka do pychy – hybris, a hybris ściąga na niego zaślepienie i zagładę – ate. Ścisły związek między pojęciami: koros – hybris – ate, a także hamartia (przewinienie). Postać tragedii greckiej to typ etyczny, bohaterowie działają w ramach określonych typów etycznych.

Ad. 2. Plan komentarza – relacja theos – antrophos. Pojęcie winy. Problem sprawiedliwości wydaje się nadrzędny dla całej tragedii. Oczyszczenie i zadośćuczynienie tradycyjnie wiązane są z ideą tragedii.

Ajschylos („tragedia boskiej sprawiedliwości”) – każdy element planu akcji zyskuje swoje pełne znaczenie w perspektywie moralno-religijnej (prawo odpłaty). Prawo Mojry. Moc Ananke. Formuła Zeusa: pathei mathos – „przez cierpienie się ucz”. Zasada umiaru, rozwagi, mądrości (sofrosyne)

Sofokles („tragedia samotnego bohatera”) – Dike („właściwa droga”, „równowaga”, „porządek”, Sprawiedliwość) / adikia („naruszenie równowagi”, „przemoc”, „niesprawiedliwość”). Zasada umiaru (sofrosyne).

Eurypides („tragedia namiętności”) – tematyzuje problem niezawinionego cierpienia. Jego postaci mówią o niesprawiedliwości bogów – w wypowiedziach tych zerwana jest harmonia między prawem kosmicznym a prawem moralnym, ale zarazem to najczęściej bogowie przywracają ład w świecie przedstawionym. Dwuznaczność tragedii Eurypidesa. Moc Tyche zajmuje miejsce bogów. Tyche – Opatrzność i Przypadek. Jej charakter jest niestały, zmienny, wieloznaczny. Raz okazuje łaskę, raz niełaskę. Z drugiej strony, to, co dzieje się w świecie przedstawionym nie zawsze ma boskie przyczyny – akcja często idzie swoim biegiem: to namiętności ludzkie determinują jej przebieg.

J. de Romilly, Tragedia grecka, Warszawa 1994.

H. D. F. Kitto, Tragedia grecka. Studium literackie, Bydgoszcz 1997.

O. Taplin, Tragedia grecka w działaniu, Kraków 2004.

W. Jaeger, Dramat Ajschylosa; „Człowiek tragiczny” u Sofoklesa; Eurypides i jego wiek, [w:] Id., Paideia, Warszawa 2001.

R. Chodkowski, „Agamemnon” Ajschylosa. Studium nad strukturą tragedii lirycznej, Lublin 1985.

M. Maślanka-Soro, Nauka przez cierpienie („pathei mathos”) u Ajschylosa i Sofoklesa, Kraków 1991.

T. Mańkowski, Mity i świat Eurypidesa, Kraków !975.

M. Bodkin, Wzorce archetypowe w poezji tragicznej, [w:] Studia z teorii literatury. Archiwum przekładów „Pamiętnika Literackiego”, red. M. Głowiński, H. Markiewicz, Wrocław 1977.